МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 1.59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Құдайдың өзі жарылқап қойған шын Жарылғап екен
- «Әзірбайжан»
- «Даштия»
- «Баһауалдин»
- «Бұғыбай, Шапыраштының батыры»
- «Бұхарай Шәриф»
- «Жарылқап, Абылай хан үйіне түстенген байлық, бектік, ұрлық – үшеуі тұқымына сіңген Тілеукенің баласы»
«Абылай мен Жарылғап» – тарихи әңгіме. Көтерген тақырыбы: Жарылғап батырдың кеңдігі, халыққа деген ықыласы, Абылай ханды сыйлап шығарып салғаны сөз болады. Тілі көркем, оны талдаған уақытта сөз қыламыз. Тарихи әңгіме деп отырғанымыз оқиғаға тарихи өмірде болған адамдар қатысады. Әңгіменің қысқаша мәні мен мазмұны мынадай: Абылай жол-жөнекей алпыс кісісімен Қаракесек Жарылғаптікіне тоқтапты. Жарылғаптың Маңқан деген бәйбішесі Қаз дауысты Қазбектің ұлы үйленіп, сонда кетіпті. Жарылғаптың Жоламан, Тастемір, Атыбай, Кенжебай деген төрт ұлы бер екен. Жарылғаптың өзі денесі толық жуан адам болса керек. Абылайдың еріп келген алпыс кісісіне отызына бір сабадан, отызына екінші сабадан қымыз құйып берген екен. Сол кезде бәйбішесі Маңқан екі бала қолынан тартып, екі бала артынан итеріп үйге әрең кіріпті. Келе сала: « – Жүктің артында сүйретпеде байдың сыбаға асы, түнемелі тұр. Құйыңдар тағы қонаққа» – деп мырзалық танытыпты. Абылайға мінуге жылқы, союға сойыс жылқы беріп, риза – қош аттандырыпты. Сонда Абылай: «Менің «Қай Жарылғап?» дегенім. Қаракесекте-Қарасұн-Керней-Жарылғап болушы еді. Оны жұрт: «Ер Жарылғап, батыр Жарылғап, би Жарылғап» – деп атайтын. Ал, мына Жарылғапты: «Тілеуке-Бертістің Тілеукесінің баласы – Шақабай-Жалылғаптың Жарылғабы, ұры – Жарылғап деуші еді. Халық қаңғып сөйлей береді. Бұл ұры болса, жылқы, түйе, қой, сиырды ұрлап алған шығар. Ал, ана бәйбішені, мына төрт баланы ешкімнен ұрлап алмаған шығар. Сондықтан, «Құдайдың өзі жарылқап қойған шын Жарылғап екен» – деп баға берген екен. Риза болғандығы соншалықты, Жарылғаптың Жоламаннан кейінгі екінші баласын Тастемірді өзіне қияметтік бала қылыпты. Абылайдың дуа тигендігі соншалықты, Жарылғаптың тұңғышы Жоламан «он алты ұлды Жоламан» атаныпты. Енді тіліне байланысты бірер сөз: өлім болжалсыз, келім болжалсыз, ұлға жарыған, құлға да жарыған, хан деген – жұрттың қазығы, қарашы – оның азығы, құтым кетеді, сүтім кетеді – тұрақты тіркестер, қысыр сауғалы, құда – күйеу, бәйбіше, жиен, күлдері белбеу, қайыс жіп, шымжиғақ, жент, ірімшік, май, түнемелі қымыз, қоржын – ұлттық символдар, Маңқан бәйбішенің екі баласы бір жағынан, қолынан тартып, екі баласы ар жағынан сүйемелдеп, қырынан кіргізіп, есікке әрең зорға сыйып еніпті. Бұзау, тайыншаның қарынына салынған бір қарын жентті ортасынан қақ жарып, ханның қоржынына салғызыпты – гипербола т.б. ұшырасады [31, б.71-74]. «Есугей» – қалмақ батыры. Тарихи-эпикалық жанр. Негізгі тақырыбы Қалмақтық баһадүрдің тарихы. Тарихи әңгіменің қысқаша мазмұны мынадай: Шыңғыс ханның атасының атын білуші жоқ. Ертеде білем деушілер Есугей баһадүрдің баласы дейді. Ол бекер: Есугей (Писугей) – қалмақ. Бір қалмақтың баласын осыншама жұрт қалайша төбесіне көтереді?!. Есугей баһадүрден қыз туып, ол қыз он бес жасқа жеткенде, отырған үйінің ішіне сағым түсіп, сол сағымнан буаз болып, бір ұл тауыпты. Ол бала он үш жаста жетімлікпен жиһан кезіпті, жиырма жеті жаста Алла Тағала бақ-талайын өзгеден артылтып, Шүршітке хан болып, жүріс қылып, дүние жүзін алып, «Шыңғыс» («Шыңғыс») – деп ат атанды. Мағынасы «хандардың ханы» – деген сөз. Сондай атасыз, Құдайдың құдіретінің шеберлігімен сағымнан пайда болғанына заманындағы халықтың көзі жетіп, соның үшін тұқым-тұқымын жұрт басына көтеріп кетті. Кеше Әмір Темір қанша жұртты алғанда, бұл Шыңғыс нәсілінен болған хандарды өлтіргенде, және орнына сол Шыңғыс нәсілінен екінші біреуін сайлап жүрді. Бұл Шыңғыстан бері қарай бір кітапта Мәшһүр Мағрұф болған хандар – баршасы Шыңғыс ханның нәсілі деп жазған екен Мәшһүр-Жүсіп. Қосымша қараңыз осы томның 419-420 беттерін. Бұл әңгімені Мәшһүр-Жүсіп өзі естігенінен тарих қылып жазған [34, б.87-89, 419-420]. «Әзірбайжан» – (азари дили) әзірбайжан халқының ұлттық тілі. Әзірбайжан халқының жартысының көбі Иранда (5, 800 мың), үлкен бөлігі бұрынғы Әзірбай ССР-інде (4 708 832) тұрады (1979). Сол сияқты әзірбайжандар Грузияда (255 678), Арменияда (160 841), бұрынғы РСФСР-де (152 421), Қазақстанда (73 345), Өзбекстанда (59 779), Түркіменстанда (23 548) т.б. аймақтарда тіршілік етеді. 1991 жылы Кеңестер Одағы өз еркімен тарады. Жаппай урбанизация, миграция басталды. Соның салдарынан бұл мәліметтер өзгерді. Көптеген әзірбайжандар өз отанына қайтып оралды. Әзірбайжан тілі 4 диалект. Топқа бөлінеді: шығ., бат., солт., және оңт. топтары. Әдеби тілі Баку немесе Шемаха диалектілері негізінде қалыптасқан. Әзірбайжан халқы 1929 ж. дейін араб әліппесін, 1939 ж. дейін латын алфавитін, одан кейін орыс графикасына негізделген жазу жүйесін пайдаланды. Қазіргі уақытта латын алфавитін қайыра қолдануда [52, б.590]. «Ауылнай» – ел басқарған белді адам. Ауылдардың бір болыстан екінші болысқа шығуына тек уездік бастық қана рұқсат ететін болды. Жеке үйлер тек ауыл старшинасының немесе болыс басқарушысының рұқсатымен ғана бір ауылдан екінші ауылға ауыса алатын болды. Ауыл старшиналарын сайлау екі сатылы болды. Ауыл старшинасы әрбір 10 үйден сайланған сайлаушылардың жиналысында сайланатын болды. Ауыл (ауылнай) сөзі қазақтың төл сөзі, орыстың -най (-ной) қосымшасы арқылы жасалған: Мәшһүр-Жүсіп: Жалаңдап аждаһадай ауылнайлар, Беліне ақ киізден күйек байлар. Цифырын бес тиынның бес теңге деп, Кедейдің хат білмеген соры қайнар – деп ауылнайлар, болыснайлар, старшиналар дегендер қазақ елінің қанын сүліктей сорды деп суреттейді [53, б.38].
Жарықтай қараңғыда гүл-гүл жайнап. Жып-жылы қолың салсаң, жылытқан судай, Қазандай шымыр-шымыр жатқан қайнап. Немесе, Жылқының мінсең жүйрік пырағына, Жеткізер, желсең жердің жырағына. Тазалап күнә, кірін жуғанымыз- Ол сопы Даштияның бұлағына
Әулие қатар жатқан буын-буын. Гүл бусруех Баһауалдин сейілінде, Қант салған ішсем дүние хауыз суын! – дейді. Баһауалдин абат бағында небір әулиелер жерленген, олардың басына құлпы тастар орнатылған. Бақшасарайды қақ жарып қасиетті бұлақ ағып жатады. Жалпы, Бұхараға барған жанның бәрі Баһауалдинге соқпай кетпейді. Мәшһүр-Жүсіптің бұл өлеңінің тіл ерекшелігі де өзгеше. Айталық, тиген назар, болған базар, дертті жазар, наурызнама, шекарасы, тәбип, нәсіп, дарбаза, іштің шері, дүние хауыз суы, хыжыра, қадамжай, фонарь, мышной, паравоз сияқты сөздер ұшырасады [29, б.34-36]. «Ғабдолла» – тоғыз ұлдың кенжесі мәтін бойынша. Мәшһүр-Жүсіптің «Жер мен көк» қиссасынан алынған он екінші бап. «Мұхаммед ғалайһис саламның туғаны» – деп аталады. Өлең 4 тармақты, 83 шумақтан тұратын діни лирика. Көтерген негізгі тақырыбы Мұхаммед пайғамбардың туғанын, дүниеге келгенін баяндау. Ғабдолла, Ысмағұл тұқымынан Құрайыш руынан тоғыз ұлдың бірі болып дүниеге келеді. Ақын оның өмірге келгенін былай суреттейді: Тоғыз ұлдың кенжесі Ғабдолла атты, Жүз түйе қылды құрбан салтанатлы. Әмина халал жұпты буаз болып, Мәдина, Мекке шаһары нұрға батты. Ғабдолла (Абдолла) Мұхаммедтің әкесі, ал атасы Мүттәліп. Анасы Фатиманың тайпасынан шыққан Мұғира деген болатын. Әбді әл-Мүттәліп он екі ұл сүйді. Құрбандыққа да осы – Абдолланы салған еді. 569 жылы әкесі Абдолланы Абдолла – «құдайдың құлы» – деген ұғым береді, Әмина анамызға үйлендіреді. Әмина – «кіршіксіз адал» деген сөз. 570 жылы өмірге Мұхаммед келеді. Мұхаммед өмірге келмес бұрын Ғабдолланың басында қилы-қилы оқиғалар өтеді. Әбді әл-Мүттәліп әйелі үсті-үстіне қыз таба берген соң, құдайдан жалбарынып, ұл сұраған еді. Жаратқан егер де ұл берсе, сол ұлдың біреуін құрбандыққа шалар едім деген болатын. Құрбандыққа осы сөз болып отырған Ғабдолланы береді. Әкесі Абдолланы кездігін қынына салып алып, құрбандыққа шалатын Асаф пен Найла тас құдайларының жанына алып барды. Сол уақытта анасы Мұғира сәуегей адамнан жөн сұрайық, Ғабдолланың орнына құрбандыққа не шалуға болады екен дейді. Ғабдолланы тұрғызып қойып жебе суыруға кіріседі. Он рет жебе суырғанда жебе он түйеге түседі. Сөйтіп, Ғабдолла аман қалады. Ғабдолланың құнына он түйе шалады. Ғабдолла әкесінің айтқанына көнді. Осының өзі-ақ Ғабдолланың ерлігін, батырлығын көрсетсе керек [55, б.30-33, 56, б.34-35, 29, б. 135-144, 357-359]. «Бұғыбай, Шапыраштының батыры» – жыр. Ауыз әдебиетінің үлгісімен жазылған жанр. «Кенесары – Наурызбай» жырынан алынды. Негізгі тақырыбы Отан туралы. Қырғыз – қазақ жауласып бір-бірімен соғысып, Кенесары, Наурызбайдың, Бұғыбай батырлардың т.б. ерліктерін суреттеу. Жыр тарихи оқиғаға құрылған. Қырғыз еліне қазақ батырларының жасаған шабуылы арқау болған. Шапырашты батыры Бұғыбай асқан жауынгер, жүректі ер болған. Кенесарының оң қолы болған Бұғыбайдың Қырғызға жасаған кезекті бір жорығында көзге түсіп, батырлық жасаған. «Абылай аспас» асуда Қырғыздар бекініп алып, 5 күндей қатты ұрыс қылады. Кенесарының ойдан атқан зеңбірегі қырғыздарға жетпеді. Кенесарының басшысы Шапырашты Бұғыбай екен. Сол уақытта Наурызбай Бұғыбайды шақыртып, былай дейді: – Ай, Бұғыбай, Бұғыбай, Қорлық болды-ау, бұ қалай? Амал тапшы бұған-ай! Бұғыбай үш жүздің басын біріктіруге күш салған батырларының бірі. Енді келіп, Қырғыздардың бекінісін бұза алмай қатты сасады. Сонда Бұғыбай сөйлейді:
Бере ме жауап ханымыз? Ағаңнан жауап алыңыз, Ағаңыз рұқсат ол берсе, Томағамды сыпырып, Қамау да тасқа салыңыз! – депті. Наурызбай, Науан бар, отыз жігітті ертіп Бұғыбай батыр қырғыздарға атой салады. Сөйтіп Қырғыздың қамалын алып, қызын күң, ұлын құл қылып, көп мал алып қайтады. Жырдың екі варианты бар. Біріншісі 5 - томның 306-335 беттерінде, екіншісі – 9 – томның 184-214 беттерін қамтыған. Бірінші нұсқаның соңындағы қара сөзбен берілген мәтін көбірек баяндалады. Жырдың көркемдік тіл ерекшелігі де байқалады. Жырдың бойынан шұбыртпалы, ерікті ұйқастың да түрін табамыз. Мысалы, шалыс ұйқас түрі мынандай: Дүр гауһардың данасы, - а Үйсіздерге үй болған, - б Бұл Арқаның панасы. - а Шаршағанға ат болған, - б Дарияның аққан саласы. - а
Бұхара сөзін Е.М. Поспелов үнді тіліндегі «вихр» сөзінен ауысып келген будда монастыры дегенмен байланыстырады. Орта Азияға бұл сөз монғол тілі арқылы енген дейді. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың орта шенінде іргесі қаланып, бастапқы кезде сағды тілінде «Нумижкат» деп аталған. Бұхара атауы алғаш рет жазба деректе V ғасырдағы Қытай жылнамасында кездеседі. 709 жылы арабтар басып алған кезде, ол орталық Азиядағы ірі сауда және мәдениет орталығы болған. 8-10 ғ. Самани әулеті мемлекетінің құрамына кірді, оның астанасы болды. 10 ғасырдың аяғында Қарахан әулетіне 12 ғ. Қарақытайларға бағынды 13 ғ. Басында Хорезмшары Мұхаммедтің иелігіне айналды. 1220 ж. Шыңғыс хан әскерлері жаулап алды. Бұхарада оларға қарсы Махмұт Тараби бастаған көтеріліс болды (1228), 1370 ж. Темір, ал 16 ғ. Шайбани әулеті мемлекеттерінің құрамына кірді. 16 ғ. ортасынан 1920 жылға дейін Бұхар хандығының, 1920-24 ж. Бұхар халық Кеңес Республикасының астанасы болды. Қазір Өзбекстан Республикасындағы қала. Бұхара облысының орталығы. Қызылқұм шөлінің оңтүстік шетінде, Зарафшан өзенінің аңғарының батысында, Бұхар шұратының орт. бөлігінде, Шахруд каналының бойында, теңіз деңгейінен 226 м. биіктікте орналасқан. Темір жол станциясы. Халқы 237, 6 мың адам (1995) [57, б.532, 58, б.474-475, 59, б.41, 60, б.146, 61, б.225, 62, б.208, 31, б.280-286] . «Аққошқар» – жүйрік данышпан деп баға берген еді Мәшһүр-Жүсіп. 29 жасында аға сұлтан болған Мұса Шорман қайтқанда Мәшһүр-Жүсіп жоқтау өлеңін 1885 жылы жазғаны мәлім. Демек, «Мәшһүр-Жүсіптің Мұса Шормановты оның келіні атынан жоқтауы» да осы жылы жазылған деп топшылаймыз. Оған себеп, «Мұса Шорманұлының асы» – деген өлеңде осы жылы жазылыпты. Жоқтауды Мәшһүр-Жүсіп шығарып, Мұса Шорманның келінінің атынан айтқызады. Ауыз әдебиетінің үлгісі жоқтау түрімен жазылған. Лирикалық жанр. Жоқтау шұбыртпалы ұйқасқа құрылған. Көтерген тақырыбы негізінен Мұса Шорман болғанымен оның сенімді достары Аққошқар, Шыңғыс, Ыбырай т.б. туралы айтылады. Мысалы: Аққошқар, Шыңғыс, Ыбырай – Бәрі де өңшең данышпан, Тәттімбет пенен Секербай Бірге ілесіп барысқан. Бәрінің болып көсемі, Тоқталмас тілге шешені Асқан бір жері сол еді. – дейді. 1855 жылы Мұса Шорманды Ресей патшасы шақырып «Россияның ұлығы Көруге жүзін сағынған» – деп жырға қосады. Сол уақытта Мұса Шорманның қасына ылғи ақылы кемеңгер ізгі жандар еріп барған екен. Солардың бірі – Аққошқар еді. Мәшһүр-Жүсіп Аққошқарды мына адамдармен тең қояды: Бидан, Жанайдар, Жайықбай ұғлы Ыбырай, Жанайұғылы Жантөре, Нөкербек, Нөке-Момыннан, Әлібек, Мұса-Атығай, Уәлихан ұғлы хан Шыңғыс – Шыққан бір тегі Абылай – деп қазақтың маңдай алды жайсаңдарын тізіп шығады, олардың қазақ халқына деген қамқорлығын, екі оттың ортасында жүрсе де, ел қамын ойлап, елдің болашағын ойлаған қамқор жандар санатына қосады [29, б.42, 46]. «Аламан», Сахабаның он төртінші ұрпағы. Мәшһүр-Жүсіп 10 мәтін «Қазақ қажылары» жазғанда 70 жаста, 1928 жыл деп көрсетіпті. Демек, Сахаба ұрпағының 7 үлгісін жазып алғаны осы жылдың ары-берісі болар. 1925-1930 жылдар деп шамалаймыз. Тарихи-эпикалық жәдігер. Көтерген тақырыбы Сахаба ұрпағының таралу тарихы. Ауызша жеткен шежіре «Аламанды» таратқанда жетеуі жеті түрлі таратады. 1 үлгі: Хазірет Ғакашадан жетінші ұрпағы Сейіл ұлы Ақшолпан («Ақша хан») он екінші үшінші атасы Майқы би – Аламан. 2 үлгі: - тоғыз атадан кейін – Аламан. Мысалы; Ақкөсе-Мәлік-Әнес-Жабал-Мағаз-Бұхарбай-Сейіл-Ақшолпан-Аққурай-Аламан. 3 үлгі: Әнес-Жабал-Мағаз-Шұһайіл-Ақшолпан-Аламан. Бұл арада мынаны ескеру қажет сияқты, Сейілханнан екі ұл Ақшолпан илан (және – А.Қ.) Аққурай. Сол сияқты, Шұһайілден Ақшолпан илан Қорай. 4 үлгі: Адам атадан таратады. Нәзірұлының Құлнәзірінен-Мәлік-Әнес-Мағадан-Ақшолпан, Ақурай-Аламан. 5 үлгі: он екі атадан кейін Аламан тарайды. 6 үлгі: қазақ түбін Мұғылдан таратады, Аламан айтылмайды. 7 үлгі: он атадан кейін Аламан аталады. Жеті нұсқаның ішіндегі ықтималы Аламанды Майқы биден таратқан тарауы болып табылады. Шежіре Майқы биден кейінгісін бұлдыр араластырып алып тарқатады. Бұл дегенміз ауызша жеткен үлгінің ХV ғасырдан арғысы бұлдыр болғаны байқалады. Шежіре синкретті өзінің бойында бірнеше жанрдың түрін сақтаған. Сондықтан, тарихи-эпикалық жәдігерге жатқыздық. Аламан шежіресінің жеті үлгісінің де тілі көркем, өте көп тілдік деректер алуға болады. Мысалы: Түгел сөдің түбі бір, түп атасы Майқы би, бас екеу болмай, мал екеу болмайды – мақал, он екі ұранды Алаш, он санлы Орманбет, толыбай ұранды Қанжығалы, Маябоз ұранды тобықты – тұрақты тіркес. Шежіренің тілінде шағатайлық үлгі де ұшырасады: илан (және), дағуат, ұғлы, ыхдым, яжұм, мынахожым, нақллият бин ғабрахин, ұйынсыл, сақафа, ұшбулар (осы-бұл) һәм, рауаят, атырафында, ханлар, тауариқлар, тариқан, ұлбат, ұтаслм, широп т.б. Қосымша осы томның 418-419 беттерін қараңыз [34, б. 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 418, 419]. «Алаш», он үшінші атасы. Мәшһүр-Жүсіп «Қазақ қажылары» оныншы мәтінді жазғанда 70 жаста, соңында 1928 жыл деп көрсетіпті. Демек, Сахаба ұрпағының 7 үлгісін жазып алғаны осы жылдың ары-берісі болар. Сондықтан 1925-1930 жылдар деп шамалаймыз. Тарихи-эпикалық жәдігер. Көтерген тақырыбы Сахаба ұрпағынан тараған Алаш ұрпағының тарихы. «Алаш» тарихы Сахаба ұрпағының 7 үлгісінде жазылған. Аламаннан – Алашты шығарады. «Алаш алаш болғанда керегеміз ағаш, ұранымыз Алаш болғанда», «Алты Алаштың арыстары» – деген сөз бекерге айтылмаса керек. Қазақ зиялылары да «Алаш» партиясын құрып, Семей қаласын «Алаштың» астанасы деген еді. Мәшһүр-Жүсіп Алаштың арғы түп атасын былай таратады. Хазірет Ғакаша Ан хазіретіміздің 17 ұранды туын көтеріп еді. Ғакашаның баласы Зайрмардан бірде Зайрымдан, бірде Найрым. Зайрмарданнан Мәлік. Мәліктен-Әніс (Әнес-Анас)-Мағаз-Жабал (бірде Жыл)-Сейілден екі бала Ақшолпан және Аққурай бірде Қоралы. Аққурайдан Сейілхан, Жайылхан туған. Сейілханды сегіз арыс Түрікпен дейді. Жайылханнан-Ақкелімбет-Майқы-Аламан-Алаш туады. Алшатан-Өзбек пен Сыбан. Сыбаннан-Айырқалпақ, Өзбектен-Қарақалпақ. Айырқалпақтан-Қазақ. Қарақалпақтан-Созақ туады. Ал, енді бірде Алаштан Сейілхан мен Жайылхан туады. Майқыдан-Өзбек, Сыбанды таратады. Кейде Алаштан үш ұлдың қатарына Елханды қосады. Елханнан түрік жұрты Қондыкерді таратады. Алаш туралы да түрлі аңыздар бар. Соның бірін Мәшһүр-Жүсіп жазып кетті. Қырық ханның бірі болған Арыстаннан бала болмай, Қызылаяқ деген елді шауып, бір қызға хан аяқ салып, ол қатын бір ала бала тауыпты, ол баланы Сырдариядан әрі асырып жіберіпті. Сол баланы Майқы би алып келіп, ақ киізге орап хан көтеріпті. Атын «Алашахан» деп атапты. «Жүз» деген атты ру жауға шапқанда «Алаш» деп ұрандап шабады екен. Кеше «Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш, ұранымыз Алаш болғанда үш жүздің баласы қазақ емес пе едік» деп айтылған сөз сонан қалды деп жазады [34, б.74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 418, 419], [53, 62-63]. «Жаныс» – ру аты. Шежіре. Мәшһүр-Жүсіп «Есте болатын ескі сөздер» – деген әңгімесінде бұрынғылар: «Арғын болсаң, Алтай бол. Алшын болсаң, Адай бол. Үйсін болсаң, Сиқым, Жаныс, Тұтбай (Топай) бол. Найман болсаң, Қаракерей-Матай бол. Өзгең қалай болсаң, солай бол!» – деген екен. Үйсін оның ішінде Жаныс елге тапқырлығымен танымал, көзге жастайынан түскен ата болса керек. Жаныс Ұлы жүздің Үйсін Төле би мен аталас рудың бірінен тараған сияқты. Үйсін ұраны – «Бақтияр» екен [37, б.207]. «Жаппас» – кіші жүздің руларының бірі. Тарихи-эпикалық жанр. Көтерген тақырыбы Жаппас ру атауының таралу тарихы. Мәшһүр-Жүсіп ел аралап жүріп, естігенін ұмытпай «Мес» кітабына жаза берген. Бұл бірінші рет зерттеліп отыр. Кіші жүздің ішіндегі Жаппас руы жөнінде мәліметтер өте аз. Жаппас ұраны «Баймұрат». Кіші жүз үш бөлімге бөлінеді: Әлім, Әлімұлы, Байұлы. Бұлардың үшеуі бірігіп, «Алшын» – деп аталады. «Үш Алшын» – деп сөйленеді. Байұлы он екі атаға бөлінеді: Шеркес, Сыйық, Тана, Байбақты, Масқар, Қызылқұрт, Алаша, Адай, Беріш, Таз, Жаппас, Есентемір. Байұлының ішінде «Алтын» деген бір ру бар. Алтын қатынның аты. Алтыннан өрбіген тұқым Алшын Жаппасқа кіреді. – «Алтын Жаппас» деседі. Енді бірде Алшын, Жаппас, Адай, Біршіт, Нәзір, Жолан, Жағалбайлы, Күдері, Керейіт, Тама, Табын, Тілеу – кіші жүздің тарауларына жатады. Тағы бір Кіші жүзге Алшынды қойып, Жаппасы зарнаядашы қылмақ-ды – деген сөз бар. Кіші жүз: Алшын, Жаппас, бес Жаппас, төрт Шөмекей: Кенесары ханға қараймыз бізге зекетші жіберсін деген екен Наурызбай келіп біраз жатып, өзі Ташкент, Қоқанға кеткенде жігіттері ойына келгенді істеп, қыз-келіншектерге қырғидай тиген екен. Төлегенұлы Жанғабыл үстінен түсіп, әлгі жігіттерді өлтіре бастаған екен. Жаппаста Төленбайдың жеті баласы бар екен. Үлкенінің аты – Маңкүшік, кішісінің аты – Көтібар сол Көтібар Наурызбай жігіттерімен алыса жүріп өліп кетіпті. Төрт Шөмекей, бес Жаппастың біреуі Достияр. Достиярдан – Алтыбай, Алтыбайды Кенесары маған қарамайсың, бағынбадың деп өртеп жіберіпті. Оның немере інісі Төлегенұлы Жанқабыл соқыр, Наурызбайдан кек алып, тоғыз жігітпен Наурызбай әрең қашып құтылыпты. Бес Жаппастың қыздары да өжет, алған бетінен қайтпайтын қайсар болыпты. Наурызбай тоғыз жігітімен әрең қашып құтылғанда әлгі Жаппастың қыздары: Не болды жасауылдар мұнша қанап, 10 қойды 20 деп артық санап. Сарт ер мен жекей тымақ киген ерлер, Сай-сайда жатырмысың шекең қанап?! – деген екен. Қысқаша Жаппас туралы қолда бар дерек осындай [34, б.163-165, 31, б.167-184]. «Жарылқап, Абылай хан үйіне түстенген байлық, бектік, ұрлық – үшеуі тұқымына сіңген Тілеукенің баласы» – тарихи әңгіме. Көтерген тақырыбы: Жарылғап батырдың кеңдігі, халыққа деген ықыласы Абылай ханды сыйлап шығарып салғаны сөз болады. Әңгіменің қысқаша мәні мен мазмұны мынадай: Абылай жол-жөнекей алпыс кісісімен Қаракесек Жарылғаптікіне тоқтапты. Жарылғаптың Маңқан деген бәйбішесі Қаз дауысты Қазбектің ұлы үйленіп сонда кетіпті. Жарылғаптың Жоламан, Тастемір, Атыбай, Кенжебай деген төрт ұлы бер екен. Жарылғаптың өзі денесі толық жуан адам болса керек. Абылайдың еріп келген алпыс кісісіне отызына бір сабадан, отызына екінші сабадан қымыз құйып берген екен. Сол кезде бәйбішесі Маңқан екі бала қолынан тартып, екі бала артынан итеріп үйге әрең кіріпті. Келе сала: «– Жүктің артында сүйретпеде байдың сыбаға асы – түнемелі тұр құйыңдар тағы қонаққа!» – деп мырзалық танытыпты. Абылайға мінуге жылқы, союға сойыс жылқы беріп риза – қош аттандырыпты. Сонда Абылай, Менің «Қай Жарылғап?» дегенім. Қаракесекте-Қарсұн-Керней-Жарылғап болушы еді. Оны жұрт: Ер Жарылғап, батыр Жарылғап, би Жарылғап деп атайтын. Ал мына Жарылғапты: Тілеуке-Бертістің Тілеукесінің баласы-Шақабай-Жарылғаптың Жарылғабы, ұры – Жарылғап деуші еді. Халық қаңғып сөйлей береді. Бұл ұры болса, жылқы, түйе, қой, сиырды ұрлап алған шығар. Ал, ана бәйбішені, мына төрт баланы ешкімнен ұрлап алмаған шығар. Ұрлап алса жанды кісі бұған сіңіртіп қоя ма? Сондықтан, «Құдайдың өзі жарылқап қойған шын Жарылғап екен» – деп баға берген екен. Риза болғандығы соншалықты, Жарылғаптың Жоламаннан кейінгі екінші баласын Тастемірді өзіне қияметтік бала қылыпты. Абылайдың дуа тигендігі соншалықты, Жарылғаптың тұңғышы Жоламан «он алты ұлды Жоламан» атаныпты. Олардың жылқысы мыңнан, қой мыңнан асыпты. Шетінен бай, малға – басқа толы ұрпақ болып өсіп-өніпті. Сондықтан да: «Қазақта байлық, бектік, ұрлық – үшеуі бір тұқымға сыйған емес. Жалғыз-ақ осы үшеуі Жарылғапқа сыйған. Не үшін бұған дуа кеткен? «Абылай хандай аруақты ерден дуа алған!» – деген сөз қалған. Қаракесек Жарлығаптан Балта ақын шыққан. Балта ақын өзінің немере қарындасын алып қашып, Құнанбай елін паналаған [31, б.71-74]. жүктеу/скачать 1.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|