Батыс өңіріне тән киім-кешек атауларындағы диалектизмдер

Түніменен “соқыр теке” деп жүргенде, құжантық ілінбес шарқатыңа (Қ.Сланов, Дөң асқан. 17-б.).

Қара кемпір арқасындағы ішіне түйе жүн салып сырыған пүліш жадағайын баласының аяқ жағында бір уыс боп бүрісіп жатқан келінінің иығына жапты (Ә.Кекілбаев, Құс қанаты. 51-б.).

Ишшеке-ай! Көйлекшең шыққаны несі?! Иығына жадағайын іліп шықса қайтеді екен? (Ә.Кекілбаев, Ең бақытты күн. 36-б.).

Ашық омырау, қынама бел қара мауыт бешпет, шашақты тақия ауыл арасының қазағы емесін танытады (Ә.Кекілбаев, Аш бөрі. 22-б.).

Қыз жамылышын иығына жеңіл іле салып үйіне қайтпақ ниет білдірді (Қ.Сланов, Замандастар. 217-б.).

“Парсыша – қазақша түсіндірме сөздікте” шарқат сөзі – бас орамал, жаулық деп түсіндірілген. Н.Ильминский сөздігінде шарқат сөзі үлкен “қызыл шәлі” деп сипатталады. Ә.Нұрмағамбетов шарқат сөзі шор – “төрт”, қат – “жақ”, “бүйір” мағынасында жұмсалатын екі түбірден біріккенін айта келіп, қазақ тіліндегі мағынасын “төрт жақты, төрт бүйірлі” деп түсіндіреді. Яғни заттың формасы атауға негіз болған деп санайды.

Кәзекей/ кәжекей сөзінің түп-төркіні туралы Ә.Нұрмағамбетов былай дейді: “Сөз төркінін монғол тілі дерегіне сүйене отырып табуға болатын тәрізді. Монғол: қамзол – ханта аз, ал бешпент – хасаг ханта аз, хасагдах – қысқару, ықшамдалу. Осы деректерге табан тіреп, мына жорамалдарға келуге мүмкіндік бар: Біріншіден, “хасаг” сөзі “қысқа” мағынасын берсе, ол “хантаза” тұлғасымен тіркесіп (хасаг хантаз) – қысқа камзол дегенді білдіреді. Сөз тіркесінен құралған киім атауы монғол тілінен түркілерге өткеннен кейін бері келе тіркестің соңғы сыңары түсіріліп, алғашқысының өзі-ақ қамзолдың түрін (қысқа түрін) білдіретін дәрежеге жеткен болу керек. Оған -ей жұрнақтарының көмегі де әсер етуі мүмкін: хасап ханатаз >хасақ> кәсәк>кәзек+ей>кәзекей. Бұл тіркестің екінші бір өзгеру жолы мынадай да болуы ықтимал: хасаг ханта аз > хасаг хан (тааз) > хасаг хан> хаса (г) хан>хаса+хан қазақан> кәзәкәк>кәзеке (н) й >кәзәкей. “Хасаг Ханта аз” тіркесінің өзгеру жолының соңғы варианты ойға қонымды, шындыққа жақын көрінеді [3, 54].

Сондай сабырлы кісі екен, екінші тақасын енді қаға бастаған алдындағы жігіттің шоңқайма етігін алдына қояды да баласына назарын салып үнсіз қарайды (Қ.Сланов,Таңдамалы. 4-т. 253-б.).

Маңғыстау қазақтары киім-кешектерінің басқа жердегі қазақтармен жалпы бір тетелес болғанына қарамастан жергілікті ерекшеліктері де бар. Мұнда ұлттық киімнің ең көне түрлері көбірек сақталған. Себебі Маңғыстау қазақтары киімдерінің ұлттық ерекшеліктері көбірек сақталған. Сол себепті С.Руденко адай киімдерінің әлімдердікінен көп өзгешеліктері бар екенін көрсетеді [9, 17].

Қай аудандағы қазақтың шапаны болмасын оның барлығында да шапанға шабу қояды да оны барлық жерде шабу деп атайды. Жең түптері кең келеді де, оны жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Барлық жердегі қазақтарда шалбарға ау салады, қолтыққа қолтырмаш салады [7]. Шапандар көбінесе қайырма жағалы, тік жағалы болып, сырт тұрпаты бешпентке ұқсайды. Р.Карутц маңғыстаулықтардың шапандары татар бешпенттеріне ұқсас болатынын айтады [10, 33].

Маңғыстауда қойдың не түйенің жабағысынан күпі немесе шекпен тысты шидем күпі, өңін сыртына қаратып қой терісінен тігілетін тон, құлын терісінен тігілген жарғақтар т.б. болатын. Тондар “қаптама”, “камзолша” болып екіге бөлінген. Қаптамасы суыққа сырттан киетін тон. Камзолшасы етегі тізеден жоғары келетін тон. Қозының қырқылмаған терісінен сеңсең тон, ал қырқылғаннан қырықпа тон киілген [7, 187]. Тонның белі тарылып тігілетіндері “қынамал”, қынамайтындары “қаптал” деп аталған.

Маңғыстау қазақтарының аң терісінен тіккізетін шошақ төбе бөріктері мүлдем өзгеше. Бөріктің іші елтіріден немесе аң терісінен жасалатын да, матамен тыстап етегін қайырып қоятын. Бөрікті жазда киеді. Шошақ төбе бөрік бұрынырақта болған. Бөрік пен тымақтың неғұрлым жылы түрлері “адай тымақ”, “адай бөріктер” болып есептелген. Мәселен, жолаушы қазақтың қай жер, қай рудан екенін бас киімі арқылы оңай ажыратуға болатын [7].

Ерлер киетін етіктің бұдан басқа да түрлері болды. Мәселен, саптаманың бір түрі биік тақалы шоңқайма етік. Мұның өкшесі биік болғанымен өкше сірісі аласа, тұмсығы үшкір, қонышы тізеден аспайды. Аңға киілетін қайқы тұмсық жұмсақ етік салт атпен жүруге қолайлы /бір тақа/ жеңіл етіктер де жиі кездеседі. Ешкі терісінен иленген жұмсақ былғарыдан – мәсі, сауыр былғарыдан кебіс тігетін. Кедейлер жұмсақ сары былғары етік шапата немесе табанша, шоқай, шәрке киді [7]. Маңғыстаудағы қазақ әйелдерінің бас киімінде ерекшеліктердің бары байқалады. Бас киімдер бірнеше түрге бөлінеді. Олар: телпек /тақия/, бөрік орамал, жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, шәлі т.б. Әйелдер жалаңбас жүрмеген. Қыздардың киімдері әйелдерден тек басындағы қызыл түсті шәлі орамал арқылы ажыратылған [7, 34; 9, 19].

Қыздар жазда төбесіне үкі, жағалай моншақтар қадалған телпек киіп немесе қызыл орамалдар тартса, қыста түлкі бөрік киетін. Бөріктің негізін киізден, астары мен тысын матадан жасайтын. Төбесі дөңгеленіп бөлек пішіледі де жалпақтығы төрт елідей киіз цилиндрдің бір жағына жапсырыла тігілетін. Мұндай бөріктің жазық төбесі түсті матамен тысталатын да іші астарланатын, ал етегі сырт жағынан түгелдей құндыз яки сусар немесе түлкі терісімен қапталатын да, “құндыз бөрік” немесе “сусар бөрік” деп аталатын.

Тұрмыстағы әйелдің негізгі бас киімі кимешек және шаршы жаулық

Ендігі сәтте жанынан оттық алды да:

– Қарағым, Қатира, шамыңды әкелші... Тұрдыахонды жіберіп едім, барған жоқ па? – деді (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 212-б.).

Кисляктің балтамен ағаш шабатын сандалына екі рет теуіп, жерге бір түкіріп қалып, дыбыс беріп, ішке кірген баланың әкелген қабары селт еткізерлік еді (Х.Есенжанов, Ақ Жайық. 2-кітап. Шыңдалу. 20-б.).

Енді қызу қолға алатынымыз – кесек соғу (Қ.Сланов, Ағыннан туған ақ сәуле: 5-т. 313-б.).

Мен бір шарға ұстаған

Қара балта едім –

Шабуын таппай кетілдім,

Қайраса тағы жетілдім (Махамбет).

Бұршақпай қолында ұстап келген ашқышын таба алмай, үстел үстіндегі заттардың астан-кестеңін шығарды (Қ.Сланов, Замандастар. 142-б.).

Мұндағы ашқыш сөзі бүгінгі таңда негізінен батыс аймақтарда ғана қолданылғанымен, әуел баста қыпшақ тобына жататын түркі тілдерінің бәріне ортақ сөз болған: бұл сөз осы мағынасында, осы тұлғасында ноғай, қарақалпақ, құмық, балқар, татар, өзбек тілінде де кездеседі. Араб тілінен енген “кілт” сөзі біртіндеп ашқыш сөзін ығыстырып шығарып, ашқыштың баламасы ретінде әдеби тілде орныққан, ал ашқыш жергілікті тіл ерекшеліктерінде ғана сақталған.

Батыс өңіріне тән жануарлар атауындағы диалектизмдерге шақырық, тараққұйрық, торта, қазот, ажырық, жемелек, бөгелек, ақ борық, бөтеке, мәлӨк, шоәыр, әаракӨз, қызыл балық т.б. жатқызуға болады.

Құмның бұта-бұтасын қуалап жүгірген шақырықтың, өзен бойында аяулы келте әнін қайыра бастаған қызғыштың әуені анда-санда естіліп қояды (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 45-б.).

Құмның көп жері әлі де баяғы қалпында болғанмен, өзен тескен жерлері оралым-оралым балғын тоғай: қазот, бидайық, шырмауық, ажырық, таспа жоңышқа сияқты өсімдікке бөленді (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 33-б.).

Кейде тіпті жемелек, бөгелектер де атаусыз қалмайтын:

Көк бие саудырмайды бөгелектеп,

ґреді еркем шашын жемелектеп.

Бие сауып жүргенде ұстай алсаң,

Тұратын күлімсіреп: “Не керек?” – деп (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т.

Еміс-еміс білетіні – қызыл балықтар. Теңіздегі балықшылар: “Шіркін, қызыл балықтың етіндей ет бар ма? Ондай балық бар деймісің!” десіп, ауыздарының суы құритын (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 39-б.).

Әйтеуір қызыл балықтың зор болатынына, сазаннан да дәмдірек болатынына шек келтірмейтін сияқты (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 39-б.).

Бөтекеңді бұлтитып, өзіңді шелегіңмен қосып атқа өңгеріп алып кетейін бе? (Х.Есенжанов, Ақ жайық. Шыңдану. 18-б.).

Сөйтсе, жарықтық, жаңа дүкеннен әкелген бір бөтекесі бітеу малдың шабысы екен (Ә.Кекілбаев, Құс қанаты. 29-б.).

Жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі мұндай атаулардың бірқатары әдеби тілде орыс тіліндегі атауымен берілуі де мүмкін. Осыған байланысты аң-құс, өсімдік атауларында сақталған қазақы атауларға ұқыптылықпен қарап, жергілікті тіл ерекшеліктерін әдеби тілді байытудың бірден-бір көзі деп танимыз.

Халық қолданысында “қызыл балық” деген атаумен белгілі атақты балық әдеби тілде, оқулықтарда бекіре тұқымдастарына жатқызылады. Бұл белгілі бір балықтың аты емес, бірнеше балықтардың жалпы аты. Мәселен қызыл балық деп атағанда, оның ішіне шоқыр, қортпа, бекіре, мекірені жатқызамыз. Бұндай балықтардың түрлері көбінесе Қазақстан жерінде Каспий теңізінде кездеседі.

Диалектизмдер адамның, малдың, оның бет-пішімі мен болмысын, сырт тұрпатын да білдіреді:

Әулие апамның әлгі... “Аққойтас басына шал” деген ақсарыбас, қызыл қасқалары жайында ойладың ба, тәңір ием? (Қ.Сланов, Таңдамалы. 6-т. 41-б.).

Тоқымашылар ісіндегі мін атаулының барлық сойы бар мәзірімен көз алдыңа тосылған (Қ.Сланов, Замандастар. 104-б.).

В.В.Радлов сөздігінде ноғай тіліндегі сой сөзінің мағынасы

1) ру, шыққан тегі;

2) тұқым;

3) сорт, түр [РСл. Т. ҚV. 512], – деп түсіндірілген. Құмық тілі бойынша адамның қалпы, түрі, беті, нәсілі, руы; ал Л.З.Будагов сөздігінде нәсіл, семья, ру түрінде түсіндірілген. Ә.Нұрмағамбетов сой сөзінде негіз, нәсіл мағынасы бар екенін айта келіп: “Қазақ тілінің өзінде туыстық, тектестікті білдіретін “сүйегің кім?”, “сүйек шатыс”, “ақсүйек” т.б. сөз тіркестері мен қос сөздер жиі айтылады. Дәл осындай тіркестерді қырғыз, хақас тілдерінен де ұшыратамыз. Бұл тілдердегі “сүйек” қазіргі тілімізде жиі қолданылатын осы тұлғалас сөзбен (“ет пен сүйек”-дегендегі) төркіндестігі дау тудырмайды. Осылардың қай-қайсының да түбірі – “сой” сөзі деп ойлаймыз. Ал-ек баршаға мәлім әсіресе адам мүшелерінің атауын тудыруда көп қодланылатын жұрнақ (біл+ек, бүйір+ек, жүр+ек т.б.). көрсетілген жұрнақ (-ек) жалғанғанға дейін-ақ “сой” сөзі түркі тілдерінде дыбыстық өзгеріске ұшыраған”, – дейді [3, 108].

Сой сөзі “нәсіл, тек, ұрпақ” мәнінде Махамбет өлеңдерінде де кездеседі. Мысалы:

Мен кескекті ердің сойымын,

Кескілеспей бір тынбан (73-б.).

Батыс өңіріне тән жер бедері атауларындағы диалектизмдер. Батыс Қазақстан өңіріне тән жер бедеріне қатысты этнодиалектизмдерге мына мысалдарды келтіруге болады:

Сол тұсқа барғанда, ағынға бір басын сүңгіп қалқыған жуан ағаш кідірістеп, бір күдіске тірелгендей, қайырлап, шөге берді (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 230-б.).

Инженер біресе алдымыздағы қайқаңның арғы басындағы өркеш тасты, біресе сол жағымыздағы қабақты, біресе ойда иреңдеген өзенді нұсқап тұр (Қ.Сланов, ґзен ағысы – өмір ағысы. 5-т. 307-б.).

Батыс өңіріне тән өсімдік атауларындағы диалектизмдерге мысал ретінде күнбағар, құмаршық т.б. атауларды келтіруге болады.

Соғыстың қанды кешу жылдарында поезд жолы май мен қант вагон-вагон арпа, бидай, күнбағар жөнелтіп, қора-қора қой айдап, табан-табан жылқы иіріп, әуке, шуданы мыңдап өргізген де осы өлке (Қ.Сланов, Бір өлкеде. 5-т. 259-б.).

Бастары қауқиған күнбағарлардың алтын шаштары түсіп қалыпты да жиі-жиі пістелері біздиіп, ойлы адамның маңдайындай дөңес тартқан (Қ.Сланов, Барлаушылар. 5-т. 210-б.).

Қырдың қызыл шағылында қаңбақ сияқты бір шөп болады. Оны құмаршық дейді. Мынау – соның дәнінен істелген нан. (Ә.Сәрсенбаев, Толқында туғандар. 323-б.).

Жоғарыда келтірілген мысалдарда әдеби тілдегі күнбағыс сөзінің орнына күнбағар атауы қолданған, яғни әдеби тілде зат есім тудыратын -ыс жұрнағының көмегімен сөз жасалса, күнбағар дегенде есімшенің -ар жұрнағы жалғанып, тұтас сөз есім орнына жұмсалып тұр.

Жалпы өсімдік атауларын саралауда жергілікті тіл ерекшеліктерінің берері мол. Қазіргі таңда орыс тіліндегі немесе еуропалық нұсқасы қолданылып жүрген өсімдік атауларының ел арасында халықтық атаулары сақталған. Сондықтан жергілікті тіл ерекшеліктерін жинастыру сол жердің тұрғындарының тіліндегі өзгешеліктерді көрсетумен қатар әдеби тілді байыта түсетін негізгі көздің бірі болып табылады.

Ау құрған қайраңға лезде-ақ жетіп, бір тізекінің ұзын бойына сазан, торталарды тізіп, үлгіріп, жағаға шаншып жатқан жиенін көрді (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 45-б.).

Шәбіктің аузына балықтың бал дәмі келе қалды; жас балықтың кеспелері тұздықталып, алдына тартылып келгендегіден жақсы иіс мұрнын жарып кеткендей болды ма, қалай, суы тізеден асатын жағадағы аудың бір ұшына байланған қайың соққыны ұстай алып, сүріне-қабына үйіре жөнелді (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 45-б.).

Жекеауызың көздеген жерден тисін... – деді Керей де жайлап сөйлеп, – маған деген қонақасыңның бір жартулысы Көкқұрақта ғой (Қ.Сланов, Дөң асқан. 1-т. 49-б.).

Көк бұйра толқын ұрған көк жайқын күздік сауранкөктің жалына ұмтылып, найқала сәлемдеседі (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 240-б.).

Күз түсіп, өзенге шәуіш жүре бастағаннан бері бұл үйге біздің құлағымыз үйреніп те болған-ды (Ә.Сәрсенбаев, Толқында туғандар. 321-б.).

Батыс Қазақстанның, әсіресе Маңғыстау аймағының бұрыннан етене таныс, күнкөріс қажетін өтеген кәсіптерінің бірі – құдық қазу. Сол себепті мұнда құдыққа қатысты, оны қазу, онда қолданылатын түрлі құрал-жабдық атаулары өте жиі кездеседі. Осы орайда Г.Снасапованың: “Жер бетіндегі адам мен оны қоршаған орта арасындағы байланыстардың әрқилығы мен алуан түрлі іс-әрекет тілдер арқылы бейнеленеді. Егер қарапайым ғана мысал алатын болсақ, мал бағумен айналысқан ежелгі көшпенділердің дүниетанымы қар үстінде аң аулаумен шұғылданатын орман тұрғындарының немесе балық аулау үшін суат ойған эскимостардың дүниетанымымен бірдей емес. Олардың әрқайсысының іс-қимылын, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын сөздер сөзбе-сөз бірін-бірі ауыстыруға келмейді, яғни бір-біріне сәйкес бола алмайды. Бұл жерден шығатын қорытынды тілдер біркелкі бейнелерден тұрмайды: әр тіл белгілі бір ұжымның дербес тәжірибесіне қарай бейімделеді”, - деген ойларын толық құптауға болады [11].

Сонымен, Қазақстанның өзге өңірінен Маңғыстаудың бір ерекшелігі – құдық қазуды кәсіп еткен құдықшылар көп. Олар құдықты ерекше бағалап, ұзатылатын қыздың жасауының басы ретінде шыңырау құдық атаған. Бәйгіге құдық тігу де – осы елдің салты (Қ.Сланов, 1992).

Арланды ақыры сойылға жығып, атқа өңгергендегі жігіттердің қау-қауы бұның құлағын құдықтайды (Ә.Кекілбаев, Аш бөрі. 29-б.).

Маңғыстау елінде суға байланысты көптеген сөздер сақталған. Шыңырау - бұл сөз әйгілі жазушы Ә.Кекілбаевтың осы аттас повесінен соң айдынын кеңге салып кетті. Жалпақ ел содан соң ғана шыңыраудың тек өте терең құдық қана емес, шөл дала тұрғындарының тіршілік көзі үшін өлшеусіз қам-қаракетінің ескерткіші және оның қазақ даласында тек Маңғыстауда ғана бар екендігіне көз жеткізді. Шыңырау кейде шымырау деп те аталады. Түбектегі “Ақшымырау” елді мекенінің аты осыған байланысты шыққан.

Қом – “Қазақша – құманша жиілік сөздікте” – мұның аудармасы толқын. Демек, Махамбет Қоғалы көлдер, қом сулар дегенде толқи аққан ағын суды айтып отыр. Осыған байланысты ақын шығармаларының кей басылымдарындағы оның “құм су” болып түзетілуі қате.

Дере – әйкелдің қазақша атауы. Құрманғазының кезінде бізге жетпеген “Тас астау, тас дере” деген күйі болыпты. Б. Аманшиннің айтуы бойынша, бұл күй Құрманғазының Үстіртке келген сапарында шығарылған.

Тебін – құдықтың астауы мен айналасындағы аймақ. Ел көп жайлап, көп суарылған құдық тебіні әдетте ойпаң тартып жатады. Осы сөздің әдеби тілде басқа мәнде қолданылатынын айта келіп, профессор Қ.Қалиев “құдықтың түбі” деген мағынада жұмсалатын арнаулы сөз әдеби тілде де, басқа говорларда да кездеспейтінін айтады [12].

Күп – ғалым Ә. Нұрмағамбетовтың дәлелдеуінше, мұның төркіні де парсы тілінен ауысқан. Біздегі мағынасы сай тұйығында сарқырама астындағы шұңқырға іркілген қар, жаңбыр суының мол қоры. Оңайкүп, Тесіккүп, Үкікүп, Қызылкүп, Шайтанкүп т.с.с күптер Маңғыстауда көп.

Қоңырдаң – терең сай бойына жиналған жауын, қар суы. Түркменстандағы ғылыми тілде сардоба деп жүрген су көздерінің біздегі егізі осы қоңырдаң. Аққоңырдаң, Қарақоңырдаң, Бестастаң қоңырдаңы , Келтеқоңырдың – деп аталатын су көздері күні бүгінге дейін елдің шаруашылық қажетін өтеумен келеді [8].

Қараса, Берден әйкелден түсіпті (Ә.Кекілбаев, Ең бақытты күн. 37-б.).

Қауғаны астауға сырғытып жіберіп, әйкелде талтайып тұрып алды (Ә.Кекілбаев, Ең бақытты күн. 36-б.).

Әйкел – құдықтың аузындағы тастан дөңгелек тоқаш ретінде ойылған тас. Арғы түбі арабтың “їайкел” деген сөзінен шыққан, ол “дөңгелек” дегенді білдіреді.

“Батыс Қазақстан өңіріне тән рухани мәдениетке қатысты диалектизмдер” деп аталатын үшінші тарауда туыстық атауларына, жас, жыныс ерекшелігіне, гендер категориясына қатысты этнодиалектизмдер, кәсіп-шаруашылыққа қатысты этнодиалектизм-дер, малшаруашылығына, ауруды емдеуге қатысты этнодиалектизм-дер, ойын-сауық, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып атаулары қатысты этнодиалектизмдер, ұзындық өлшемдерінің атауларына қатысты этнодиалектизмдер туралы сөз болады.

Туыстық атауларына, жас, жыныс ерекшелігіне, гендер категориясына жататын этнодиалектизмдердің қатарында апа, тәте, ақа, құдағай, әке т.с.с. жатқызуға болады. Туыстық атаулардың диалектілерге қатысты тілін зерттеген ғалым Л.Жолдасбек: “Туыстық атаулар жүйесі отбасының құрылуы кезінде болған қатынастарды, ол өз тарапынан сол кездегі отбасының басқарушы формасын анықтайды”, - дейді [14]. Жоғарыда аталған сөздер Қазақстанның барлық өңірінде де қолданылатыны белгілі. Алайда оларды арнайы беруміздің өзіндік себептері бар. Апа сөзі оңтүстік өңірінде әже сөзінің баламасы ретінде қолданылатын болса, батыс өңірінде бұл сөз өзінен жасы үлкен әйел, қыз балаға қатысты (“сестра” мәнінде) қолданылады. Сол сияқты тәте сөзі Жетісу өңірінде әйел адамға қатысты қолданылса, батыс өңірінде ер адамға қатысты қолданылады.

Талдауға негіз болып отырған шығармалардың ішінде Қ.Сланов еңбектерінде әке сөзі қолданылады. Бұл сөз “Қазақ тілінің сөздігінде”:

1. Баласы болған ер адам. 2. ауыс. Бір нәрсенің ең үлкені, зоры. Қуырдақтың әкесін түйе сойғанда көресің (мақал). 3. жергілікті. Қарағым, қалқам. Арабшаға шорқақ ем, оқып бересің бе, әке, – деп түсіндірілсе [8], жазушы қолданысында бұл сөз ауыспалы мәнінде, яғни жасы кішіге, балаға қатысты қолданылады.

Мысалы: – Әкелерімнің жараса қалғанын қарашы! – деп ақкөңіл Қайырбек төрдегі қонақтарына бірі, өз қызы Қатираға бір қарап мәз боп отыр (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 56-б.).

– Барсам ба деп ем ораза күні де келіп қалды, қайдам әкем ... – деп қасындағы Жабағыға көзінің бір қырын салып қойды (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 163-б.).

– Айналайын, Баршагүл! Әкем-ау ... (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 147-б.).

Әке сөзінің мұндай мәнде қолданылуы Жетісу өңіріне тән “Әке” және “тегі” сөздерінің семантикалық өзгеруі жайлы” атты мақаласында Е.Қойшыбаев әке сөзіне “Жетісу төріндегі дулат, шапыраштылардың, олармен өріс-қонысы бір Сорбағыш, Солты қырғыздарының сөйлеу тілдерінде әке сөзінің негізгі мағынасымен бірге ауыспалы мағынасының болуы”, яғни жасы кішіге, балаға қатысты қолданылатыны туралы айтылып, ол көненің қалдығы ретінде қарастырылған [15]. Бұл жерде тағы да Қ.Слановтың батыс өңірін суреттеп отырған шығармасында Жетісу өңіріне тән тілдік ерекшеліктерді орынсыз қолданғанын көреміз. Әке сөзі осы мәнде М.Әуезов шығармаларында да кездеседі:

“Табанынан жарылған жануар-ай! – Айызымды бір қандырды-ау!” Алматының төресі мен қарасы, шоңы мен шорасы сүйсінгеннен таңдай қақты! Шұлғып қалды ғой мүлдем. Атама әкем, тегі. Әмісе жолың болғай-ақ та! (М.Әуезов, Шығ.).

Бұл орайда сөз құдіретін терең түсінген жазушы Жетісу өңіріндегі оқиғаларға арналған шығармасында, Жамбыл сөзінде әке сөзін өте сәтті қолданған.

Көркем шығармада жергілікті тіл ерекшеліктерінің уәжді-уәжсіз қолданылу мәселесін сөз ете келіп, академик Р.Сыздық былай дейді: “Диалектизмдерді көбірек қолдану өзге жазушыларды да, әсіресе соңғы ширек ғасыр ішінде жарық көрген үлкенді-кішілі проза үлгілерінде орын алады. Мұндайда екі нәрсені іздеуге тура келеді: бірі – қалың көпшілікке бейтаныс сөздерді шамадан тыс әрі түсіндірмей қолданып, көркем шығарманың басты шарты жалпыға ортақтықтан ауытқу, екіншісі – шығарма тілін диалектілендіру екендігі айтылады. Әрине, жоғарыда келтірілген мысалдар бірінші жағдай танытады, мұнда диалектизмдерді жазушы белгілі бір стильдік мақсатпен әдейі қолданған деуден гөрі, жауапсыздық көрсеткен, нәтижесінде көркем сөз нормасынан ауытқыған деп тануға тура келеді” [16, 242].

Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеуде жер-жерлерге жіберілген арнайы экспедиция материалдарымен қатар көркем шығармалар мен баспасөз материалдарының мәні ерекше. Алайда жазушының жергілікті тіл ерекшеліктерін орынды-орынсыз қолданған тұстарын бағалау – ол басқа мәселе.

Қазақ арасындағы толып жатқан туыстық және жақындық атаулардан Маңғыстау қазақтарының тіліндегі атаулардың айтарлықтай өзгешелігі жоқ деуге болады. Алайда Маңғыстаулықтар анасын “апа” демей, “мама”, “шеше” ал қарт шешесін (әкесінің анасын) “шеке” деп те атайды [7].