Министерство высшего и среднего специального образования республики
жүктеу/скачать 7.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| ьalifbāь(un) shakliga ega (ARS, 40); o‘zbek tilida fathali hamzani a tovushiga, choziq ā unlisini
â unlisiga almashtirib, so‘z oxiridagi hamzani tashlab qabul qilingan: ьalifbāь → alifbâ (alifbo). Bu so‘z arab tilida ‘alfavit’ ma’nosini anglatadi; o‘zbek tilida ham shunday ma’noni anglatishga xizmat qiladi. O‘zbek tilida alifbe so‘zi ham mavjud; bu so‘z tarkibidagi ikkinchi qismning be deb aytilishi bu so‘z o‘zbek tilida tuzilganini ko‘rsatadi. Hozirgi o‘zbek tilida alifbo so‘zi “harf va belgilarning ma’lum tartibda joylashgan tizimi” ma’nosini, alifbe so‘zi esa “harf o‘rgatish kitobi” ma’nosini anglatish uchun ishlatilmoqda [4] . O‘zbek tilida bu so‘zlar o‘rtasidagi shakl va ma’no jihatdan bir-biriga yaqin tursa-da, chet tillaridagi bu so‘zlarning tuzilishida farq mavjud. Alifbo – rus tilida “алфавит”, ingliz tilida esa “alphabet” tarzida, alifbe – rus tilida “азбука, букварь, буквица”, ingliz tilida “primer” tarzida ifodalandi. Yana bir qiziq va o‘xshash tomoni alfavit so‘zi yunon alifbosidagi birinchi va ikkinchi alfa va betta harflarining birikuvidan hosil bo‘lgan. Yunon alifbosi bo‘lsa finikiya alifbosidan kelib chiqqan; aleph – ho‘kiz, bet – uy degan ma’nolarni bildirgan. Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqadan bo‘lsak, alifbo so‘zi ham alfavit so‘ziga borib taqalishini ko‘rishimiz mumkin. 463 Bugun dunyo miqyosida amalda foydalanilayotgan deyarli barcha alifbo (alfavit)lar bitta qadimgi yozuv tizimiga – finikiy alibosi (alfaviti)ga borib taqaladi. Faqat xitoy yozuvi va xongil (koreys alifbosi) bundan mustasno. Indoneziyadagi, Tibetdagi alifbolar ham o‘sha qadimgi Finikiyaga borib taqaladi va biz yaxshiroq biladigan yunon, lotin, kirill, arab, yahudiy alifbolarining uzoq qarindoshidir [5] . Alifbo mil. avv. 2000-y. oxirida qadimgi Ugarit va finikiy yozuvi tovush tizmidan kelib chiqqan. Undan ilgari Misr iyerogliflari sanoq tizimi bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Turkiy xalqlarning run va turkiy (uyg‘ur) yozuvlari bo‘lgan. Ammo, bu o‘ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma’lumotlar uchramaydi. Ularga oid harflar jadvali tovush belgilari haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar hamda shu yozuv yodgorliklari asosida tuzilgan [6] . XX asr boshlarida jadidlar tomonidan yangi tipdagi maktablarning ochilishi va unda o‘qitishning yangi-yangi usullarining qo‘llanishi tufayli bolalarning xat-savodini tezroq chuqarishni ta’minlaydigan yangi darsliklarga ehtiyoj tug‘ildi. Bog‘chasaroyda Ismoilbey G‘aspirali tomonidan bolalarning tez savod chiqarishini ta’minlash uchun muvaffaqiyat bilan qo‘llanilgan “usuli savtiya” metodi Markaziy Osiyo jadidlari tomonidan ham ma’qullandi. Bu mintaqada an’anaviy “usuli hijo”da olib borilayotgan darsliklar yangi maktablarda “usuli savtiya” bilan almashtirildi. Bu usulning afzalligi amaliyotda tez orada sezildi va u omma o‘rtasida tobora obro‘-e’tibor topa boshladi. Ana shu usul asosida savod chiqarishga bag‘ishlangan bir qancha alifbelar paydo bo‘la boshladi. O‘z davri uchun inqilobiy isloh hisoblangan bu ishga Turkistonda hammadan avval Saidrasul Saidazizov, Munavvarqori Abdurashidxonov kirishgan. Saidrasul Saidazizov 1902-yilda “Ustodi avval” kitobini, Munavvarqori Abdurashidxonov esa 1907-yilda “Adibi avval” kitoblarini nashr ettirdilar [7] . Abdulla Avloniy o‘zi ochgan maktabda dars berish bilan bir vaqtda yangi darsliklar ham yozdi. Ular ichida “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” kitoblari alohida o‘rin egallaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod o‘rgatishga bag‘ishlangan “Birinchi muallim” kitobi oktabr to‘ntarishigacha to‘rt marta nashr etildi. Muallif Saidrasul Aziziyning “Ustodi avval” kitobiga suyungan holda, ayni paytda o‘zining mualliflik tajribasi asosida orginal asar yaratgan [8] . Aynan jadidchilik davrida yaratilgan savod chiqaradigan kitoblar ham “alifbe” nomi bilan emas, “alifbo” tarzida berilgan. Yana shuni takidlab o‘tish kerakki, pedagogika fanlari nomzodi Yo‘ldosh Abdullayevning “Birinchi o‘zbek alifbosi” [9] maqolasining nomi ham, maqola tarkibidagi Saidrasul Saidazizov va Munavvarqori Abdurashidxonovlarning savod chiqarishga mo‘ljallangan kitoblari nomi ham “alifbo” tarzida ifodalangan. Alifboning alifbedan yana bir farqli xususiyati shuki, undan lug‘atchilikda, ya’ni lug‘at tuzish jarayonida foydalaniladi. Ma’lumki, lug‘atlarda so‘zlar aynan alifbo (alfavit)dagi harflar tizimi asosida joylashtiriladi va bu lug‘atdan foydalanish imkoniyatini osonlashtiradi:qidirilayotgan so‘zlarni topish tezligini ta’minlaydi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, har ikki atama ham ba’zi o‘rinlarda bitta tushunchani, ba’zi o‘rinlarda esa ikki va undan ortiq ma’nolarni anglatmoqda. Yuqorida keltirilgan faktlarda aynan alifbe so‘zining alifbodan kelib chiqqanligi, uning o‘zbek tilida ifodalaydigan ma’nolari hamda etimologiyasi haqida ma’lumotlar berildi. Demak, ushbu ikki atama o‘zbek tilida o‘rni bilan farqli holatda, o‘rni bilan bir so‘zning ekvivalenti sifatida qo‘llanilishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. https://uz.m.wikipeia.org/wiki/Alifbo 464 2. https://uz.m.wikipeia.org/wiki/Alifbe 3. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. ALIFBE. 2006-2008 4. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. II jild. T., “Universitet” 2003. 5. Telegram: @AsanovEldar. 6. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2006-2008. 7. Nurmonov A. O‘zbek tilshunsoligi tarixi. T., “O‘zbekiston”, 2002. 8. Nurmonov A. O‘zbek tilshunsoligi tarixi. T., “O‘zbekiston”, 2002. 9. Abdullayev Y. Birinchi o‘zbek alifbosi. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi. 1991-yil 8-aprel. жүктеу/скачать 7.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|