Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін

Мажхул амри ғайибтың 14 жіктелу формасы бар. Ережеден тыс алдымен 2-жақ (мухатаб):

1. 
   Бұйрық рай (амр) етістігінің неше түрі болады?
   
2. 
   Амри хазир етістігі неше формада жіктеледі және ол қалай жасалады?
   
3. 
   Амри ғайиб етістігі ырықсыз және негізгі етістерде неше формада жіктеледі және олар қалай жасалады?
   
4. 
   жоғарыда келтірілген етістіктерден амри хазир және амри ғайиб жасап, оларды жіктеңіз.
   

Нахий етістігі осы-келер шақтағы етістіктің алдына (لاَ) шылауын қосу арқылы жасалады. Мысалы, لاَ تَضْرِبْ (ұрма). Осы لاَ - «ла нахияның» әсерінен дұрыс әріпке аяқталатын етістіктердің жекеше түрінде соңғы әріптің жол үсті белгісі (харакаты) түсіп қалады (لاَ تَضْرِبْ), ал соңғы әрпі әлсіз болып келетін етістіктердің сол әлсіз әрпі түсіп қалады (لاَ تَرْمِ). Екілік және көпше түрлерінде (ن) әрпі түсіп қалады. Бірақ әйел тегінің көптік мағынасын білдіретін етістіктердің соңындағы (ن) түспейді. Нахий етістігінің негізгі етісінің де 14 жіктелу формасы бар. Мұнда да ережеден тыс алдымен екінші, содан кейін ғана үшінші және бірінші жақтар жіктеледі:

يَضْرِبَنْ (міндетті түрде ұрады). Күшейту нунының екі түрі болады: 1) Нун таъкид хафийфа; и 2) нун таъкид сакийла. Хафийфа – сукунды нун (نْ), сакийла –ташдидті (әріптің екеуленуі) нун (نّ).

Нун таъкиди хафийфа жекеше және көпше түрдегі ер тегіндегі етістіктерге және жекеше түрдегі әйел тегіндегі етістіктерге жалғанады. Егер күшейту нуны соңғы әрпі дұрыс етістіктерге жалғанса, онда әріп сүкуннен фатхаға айналады. Мысалы, لاَ تَضْرِبَنْ (еш уақытта ұрма). Күшейту нуны сөз соңындағы әлсіз әріптері түсіп қалған етістіктерге жалғанса, онда әлсіз әріп қайтып келеді де, фатха белгісіне ие болады. Мысалы, لاَ تَرْمِيَنْ (ешқашан лақтырма).

Төменде нун таъкид хафийфаның (نْ) келер шақ етістіктеріне жалғануының мысалдары келтірілген:

1) музариъ етістігіне ырықсыз етісте:

يَضْرِبَنْ	Ол міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, гиб)
يَضْرِبُنْ	Олар (бірнеше ер кісі) міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн)
تَضْرِبَنْ	Ол міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба)
تَضْرِبَنْ	Сен міндетті түрде ұрасың (вахид, мүзәккар, мухатаб)
تَضْرِبُنْ	Сендер (бірнеше ер кісі) міндетті түрде ұрасыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн)
تَضْرِبِنْ	Сен міндетті түрде ұрасың (вахида, мүәннас, мухатаба)
أَضْرِبَنْ	Мен міндетті түрде ұрамын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим)
نَضْرِبَنْ	Біз міндетті түрде ұрамыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим)

2) нун таъкид хафийфаның (نْ) музариъ етістігінің ырықсыз етісіне жалғануы:

يُضْرَبَنْ	Оны міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, ғайиб)
يُضْرَبُنْ	Оларды міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн)
تُضْرَبَنْ	Оны міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба)
تُضْرَبَنْ	Сені міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, мухатаб)
تُضْرَبُنْ	Сендерді міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, мухатабийн)
تُضْرَبِنْ	Сені міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, мухатаба)
أُضْرَبَنْ	Мені міндетті түрде ұрады (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим)
نُضْرَبَنْ	Бізді міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим)

Ескерту: күшейту нунын осы-келер шақ етістігіне жалғағанда, осы шақ емес, келер шақ еске алынады.

3) Нун таъкид хафийфаның негізгі етістегі болымсыз келер шақ етістігіне (нафий) жалғануы:

1) Нун таъкид сакийланың осы-келер шақ етістігінің (музариъ) негізгі етісіне (маълум) жалғануы:

1. 
   Бұйрық рай болымсыз етістігі (нахий) неше формада жіктеледі?
   
2. 
   Нун таъкид дегеніміз не? Оның неше түрі бар?
   
3. 
   Нун таъкид хафийфа жіктелудің қай формаларында қолданылады? Ал нун таъкид сакийла ше?
   
4. 
   Өткен сабақтардың мысалдарында келтірілген етістіктерді нахий етістігі бойынша жіктеңіз. Сондай-ақ оларға нун таъкид қосыңыз.
   

Исм заман – суласий мужаррат баптарында يَفْعِلُ қалыбындағы етістіктерде келетін (амал-әрекет жасалған) мезгіл есімі және исм макан – (амал-әрекет жасалған) мекен есімі және суласий мужаррат баптарындағы мисал етістіктерінде ع әрпінің орнында кәсра келетін مَفْعِلٌ қалыбына ие. Мысалы:

ضَرَبَ / يَضْرِبُ مَضْرِبٌ ( يَفْعِلُ فَعَلَсахих етістік);

وَعَدَ / يَعِدُ مَوْعِدٌ( يَفْعِلُ فَعَلَ мисал етістік);

وَضَعَ / يَضَعُ مَوْضِعٌ( يَفْعَلُ فَعَلَ мисал етістік).

Исм заман және исм макан суласий мужаррад баптарындағы يَفْعِلُ қалыбынан басқа қалыптарда және суласий мужаррад бабындағы нақис етістіктерінде ع әрпінің орнында кәсра келетін مَفْعَلٌ қалыбында тұрады. Мысалы:

نَصَرَ/ يَنْصُرُ مَنْصَرٌ( يَفْعُلُ فَعَلَ сахих етістік);

رَمَىَ / يَرْمِىُ مَرْمَىٌ( يَفْعِلُ فَعَلَ нақис етістік);

كَنَسَ/ يَكْنُسُ مَكْنَسٌ( يَفْعُلُ فَعَلَ сахих етістік).

Исм заман және исм макан суласий мужаррадтан басқа баптарда сол баптың мафъул қалыбында тұрады. Мысалы:

أَكْرَمَ / يُكْرِمُ مُكْرَمٌ( يُفْعِلُ اَفْعَلَ)

فَرَّحَ / يُفَرِّحُ مُفَرَّحٌ( يُفَعِّلُ فَعَّلَ)

دَحْرَجَ / يُدَحْرِجُ مُدَحْرَجٌ( يُفَعْلِلُ فَعْلَلَ)

تَدَحْرَجَ / يَتَدَحْرَجُ مُتَدَحْرَجٌ( يَتَفَعْلَلُ تَفَعْلَلَ).

Исм заман және исм макан үш түрде жіктеледі:

مَضْرِبٌ	Амал-әрекет жасалған бір мезгіл немесе мекен (вахид)
مَضْرِبَانِ	Амал-әрекет жасалған екі мезгіл немесе мекен (тасния)
مَضَارِبُ	Амал-әрекет жасалған бірнеше мезгіл немесе мекен (жамъ)

Исм алат

Исм алат - суласий мужаррад баптарындағы (амал-әрекет жасалатын) құрал-сайман атауы, үш түрлі қалыбы бар:

1) مِفْعَلٌ 2) مِفْعَالٌ 3) مِفْعَلَةٌ.

سَطَرَ - يَسْطُرُ(сызық сызды)  مِسْطَرٌ- сызу құралы, яғни сызғыш;

فَتَحَ - يَفْتَحُ(ашты)  مِفْتَاحٌ-ашу құралы, яғни кілт;

كَنَسَ - يَكْنُسُ(сыпырды)  مِكْنَسَةٌ – сыпыру құралы, яғни сыпырғы.

Исми алат суласий мужаррад бабынан басқа баптарда кездеспейді. Оның да 3 түрлі жіктелу формасы бар:

مِضْرَابٌ- бір ұру құралы (вахид);

مِضْرَابَانِ- екі ұру құралы (тасния);

مَضَارِيبُ- бірнеше ұру құралы (жамъ).