Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін



жүктеу/скачать 0.83 Mb.
бет6/12
Дата25.02.2016
өлшемі0.83 Mb.
#21866
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

يَفْعِلُ فَعَلَ бабындағы лафиф

يَرْوِى رَوَى масдары رَوْىٌ және رِوَايَةٌ – жеткізу, әңгімелеу, хабарлау. Масдардан төмендегідей 12 сөз формалары жасалады:



1) رَوَى – мазий

7) اِرْوِ – амр хазир

2) يَرْوِى – музариъ

8) لِيَرْوِ – амр ғайиб

3) رَاوٍ – исм фаъил

9) لاَ تَرْوِ – нахий

4) مَرْوِىٌّ – исм мафъул

10) مَرْوًى – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَرْوِ – жахд

11) مِرْوًى – исм алат

6) لاَ يَرْوِى – нафий

12) أَرْوَى – исм тафзил

Бұл сөз формаларының эълалы يَرْمِى رَمَى сөз формасының эълалына ұқсайды.

رَوَى негізінде رَوَىَ. (ـى) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан (ـى) әрпі (ا) әрпіне өзгертіледі. رَوَى сөзіндегі (و) әрпінің де харакаты бар және оның алдында фатха келген. Алайда (و) әрпі (ا) әрпіне өзгертілмеген, өйткені бір сөздің екі эълалы болмайды.

Әйел тегіндегі исм тафзилі негізінде رُوْيَى болған رِيَّى. (و) және (يـ) бір сөзде қатар келді де, оның біріншісі сүкунды, екіншісі харакатты болып келді. Сондықтан (و) әрпі (يـ) әрпіне өзгертіледі: رُيْيَى. Енді идғамға (ассимиляция) қажеттілік туды, (ـيـ) әрпі (يـ) әрпіне кірігіп кетті: رُيَّى. (ى) үшін оның алдында кәсра келгені дұрыс, сондықтан замма (ـُ) кәсраға (ـِ) айналып кетті: رِيَّى.

يَفْعِلُ فَعَلَ бабындағы мултавий.

يَحِى وَحَى масдары وَحْىٌ – хабар беру, уахи түсіру, құпияны ашу. Масдардан төмендегідей 12 сөз формасы жаалады:



1) وَحَى – мазий

7) حِ – амр хазир

2) يَحِى – музариъ

8) لِيَحِ – амр ғайиб

3) وَاحٍ – исм фаъил

9) لاَ تَحِ – нахий

4) مَوْحِىٌّ – исм мафъул

10) مَوْحًى – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَحِ – жахд

11) مِيحَاءٌ – исм алат

6) لاَ يَحِى – нафий

12) أَوْحَى – исм тафзил

وَحَى эълалы رَمَى эълалына ұқсас.

يَحِى негізінде يَوْحِىُ. (و) әрпі (يـ) және (ـِ) арасында келген, сондықтан ол түсіп қалады: يَحِىُ. Мұнда замма (ـُ) белгісі (ـى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـى) әрпінің заммасы түсіріледі: يَحِى. Музариъ шағының жіктелуі:

يَحِى؛ يَحِيَانِ؛ يَحُونَ؛ تَحِى؛ تَحِيَانِ؛ يَحِينَ؛ تَحِى؛ تَحِيَانِ؛ تَحُونَ؛ تَحِينَ؛ تَحِيَانِ؛ تَحِينَ؛ أَحِى؛ نَحِى.

Музариъ етістігінің 14 жіктелуінде бірінші түбір әріп (ف орнындағы) түсіп қалған, 3 жіктелуде үшінші түбір әріп (ل орнындағы)түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) мухатабийн; 3) мухатаба. Бұл үш жіктелудің эълалы يَرْمِى сөзінің жіктелуінің эълалына сәйкес келеді.

Амр хазир – حِ:

حِ؛ حِيَا؛ حُوا؛ حِي؛ حِيَا؛ حِينَ.

Амр жасау үшін музариъ етістігінің қосымшасына назар аударамыз: оның соңы әлсіз әріпке (ى) аяқталып тұрғандықтан, онысын түсіреміз: تَحِ. Музариат әрпі (تـ) түсіріледі. Одан кейін харакатты әріп келген, сондықтан бұйрық рай етістігін жасау осымен аяқталады: حِ. حُوا негізінде حِيُوا. Оның эълалы يَرْمُونَ эълалына ұқсайды.

Нун таъкид сакийла қосылған амрдың жіктелуі :

حِيَنَّ؛ حِيَانِّ؛ حُنَّ؛ حِنَّ؛ حِيَانِّ؛ حِينَانِّ.
ЕКІНШІ БАП

Суласий мүжаррадтың екінші бабы өткен шақ етістігінде екінші түбір әріп фатхалы, ал осы-келер шақ етістігінде – заммалы болып келеді: يَفْعُلُ فَعَلَ. Бұл баптың масдарларының 15 қалыбы бар (16-қалып - فَعَالَةٌ – ауд. еск. )



Қалыбы

Мысалы

Мағынасы

فَعْلٌ

نَصْرٌ

Жәрдем беру

فِعْلٌ

فِسْقٌ

Күнә жасау

فُعْلٌ

شُكْرٌ

Шүкір ету

فَعَلٌ

طَلَبٌ

Талап ету

فَعِلٌ

خَنِقٌ

Буындыру

فَعَالٌ

نَبَاتٌ

Өсу

فِعَالٌ

كِتَابٌ

Жазу

فُعَالٌ

صُرَاخٌ

Айқайлау

فِعْلَى

ذِكْرَى

Ескерту

فُعْلَى

بُشْرَى

Қуану

فُعُولٌ

خُرُوجٌ

Шығу

فِعْلَةٌ

نِشْدَةٌ

Іздеу

فُعْلَةٌ

دُعْوَةٌ

Шақыру

فِعَالَةٌ

حِرَاسَةٌ

Сақтау

فِعْلاَنٌ

كِتْمَانٌ

Жасыру

فَعَالَةٌ

كَفَالَةٌ

Кепілдік беру

يَفْعُلُ فَعَلَ бабының сахихы

يَنْصُرُ نَصَرَ масдары نَصْرٌ және نُصْرَةٌ жәрдем беру, жеңіс сыйлау, көмектесу. Масдардан 12 сөзформасы жасалады:



1) نَصَرَ – мазий

7) اُنْصُرْ – амр хазир

2) يَنْصُرُ – музариъ

8) لِيَنْصُرْ – амр ғайиб

3) نَاصِرٌ – исм фаъил

9) لاَ تَنْصُرْ – нахий

4) مَنْصُورٌ – исм мафъул

10) مَنْصَرٌ – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَنْصُرْ – жахд

11) مِنْصَارٌ – исм алат

6) لاَ يَنْصُرُ – нафий

12) أَنْصَرُ – исм тафзил

Амр хазир – اُنْصُرْ төмендегідей жолмен жасалады: تَنْصُرُ – мухатаб. Соңғы (ر) дұрыс әріп болып табылады, сондықтан оған сүкун қойылады: تَنْصُرْ. تا музариат әрпін түсіреміз. Одан кейін сүкунды әріп келген. Екінші әріп ( ع орнындағы) заммалы болғандықтан, сөз басына заммалы һамза қосамыз: - اُنْصُرْ:

اُنْصُرْ اُنْصُرا اُنْصُرُوا اُنْصُرِى اُنْصُرَا اُنْصُرْنَ



Музаъаф:

رَدًَُّ يَرُدُّ масдары ردًّ مردَّةً қайтару, қайтып беру, қарсы келу, бейнелеу.



1) رَدَّ – мазий

7) رُدَّ – амр хазир

2) يَرُدُُّ – музариъ

8) لِيَرُدَّ – амр ғайиб

3) رَادٌّ – исм фаъил

9) لاَ تَرُدَّ – нахий

4) مَرْدُودٌ – исм мафъул

10) مَرَدٌّ – исм заман, исм макан

5) يَرُدَّ لَمْ – жахд

11) مِرْدَادٌ – исм алат

6) يَرُدُّ لا – нафий

12) أَرَدُّ – исм тафзил

Бұл бапта жазм (шартты рай) кезінде музаъаф 4 түрлі вариантта болуы мүмкін – замма, фатха, кәсра, идғам: لَمْ يَرُدُّ لَمْ يَرُدَّ لَمْ يَرُدِّ لَمْ يَرْدُدْ. Ырықсыз етісте жазм кезінде заммадан басқа барлық вариантта болуы мүмкін. Замма болмайды. Замма екінші түбір әріпте ( ع орнындағы) замма болған кезде пайда болады. Ал ырықсыз етісте екінші түбір әріпте замма болмайды.

رَدَّ негізінде رَدَدَ. Оның эълалы فَرَّ эълалына ұқсас келеді.

يَرُدُّ негізінде يَرْدُدُ. оның эълалы يَفِرُّ эълалына ұқсас келеді.

Амр хазир: (амр хазирдегі) رُدَّ رُدَّا رُدُّوا رُدِّى رُدَّا أُرْدُدْنَ, мухатаб, мухатабайн, мухатабийн мазий етістігінің ғайиб, ғайибайн, ғайибийн жіктелулері сияқты жіктеледі.



Мисал (و):

وَدَّ يَوُدُّ масдары وَدٌّ مَوَدَّةُ وُدٌّ وِدَادٌ – жақсы көру.



1)وَدَّ – мазий

7) وُدَّ – амр хазир

2) يَوُدُّ – музариъ

8) لِيَوُدَّ – амр ғайиб

3) وَادٌّ – исм фаъил

9) لاَ تَوُدَّ – нахий

4) مَوْدُودٌ – исм мафъул

10) مَوَدٌّ – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَوُدَّ – жахд

11) مِيدَادٌ – исм алат

6) لاَ يَوُدَّ – нафий

12) أَوَدُّ – исм тафзил

Ажваф:

دَامَ يَدُومُ масдары دَوْمٌ دَوَامٌ مُدَامٌ – тұрақты (үздіксіз) болу.



1)دَامَ - мазий

7) دُمْ – амр хазир

2) يَدُومُ – музариъ

8) لِيَدُمْ – амр ғайиб

3) دَائِمٌ – исм фаъил

9) لاَ تَدُمْ – нахий

4) مَدُومٌ – исм мафъул

10) مَدَامٌ – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَدُمْ – жахд

11) مِدَامٌ – исм алат

6) لاَ يَدُومُ – нафий

12) أَدومُ – исм тафзил

دَامَ негізінде دَوَمَ. و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, و «алифке» өзгертіледі - دَامَ:

دَامَ دَامَا دَامُوا دَامَتْ دَامَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دَمْتُ دُمْنَا

Тоғыз жіктелуде екінші түбір әріп ( ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат, алты мухатаб, екі мутакаллим. دُمْنَ алғашқыда دَوَمْنَ болған. Екінші түбір әрпі фатхалы ажваф (و) екінші түбір әрпі заммалы ажвафқа (و) өзгертілді. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады – دُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ. (Немесе оның екінші варианты төмедегідей жолмен жасалады: و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, сондықтан و «алифке» өзгертіледі – دَامَ. Содан соң алифті түсіреміз, өйткені екі сұкун қатар келіп қалды: دَمْنَ. Содан кейін мұнда алғашқыда و әрпі тұрғандығын көрсету үшін бірінші әріпке замма беріледі: دُمْنَ – ауд. еск.). Басқа жіктелуерде эълал бірдей болып келеді. В остальных спряжениях эълал сходен. دَامَ – دِيْمَ ырықсыз етісі: دَامَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: دَوَمَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: دَوِمَ. Одан бұрын тұрған әр әріпке замма беріледі – دُوِمَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның кәсрасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады: دِوْمَ. (و) сүкунды, ал оның алдында кәсра келген, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертіледі – دِيْمَ:

دِيْمَ دِيْمَا دِيْمُوا دِيْمَتْ دِيْمَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دُمْتُ دُمْنَا

Соңғы 9 жіктелуде екінші түбір әріп ( ع орнындағы) түсіп қалған, олар сол жіктелулердің негізгі етістерімен сәйкес келеді. Негізінде олар: دُوِمْنَ دُوِمْتَ دُوِمْتُمَا دُوِمْتُمْ . Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның түсіреміз: دُوْمْنَ دُوْمْتَ. (و) және (م) аралығында екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ دُمْتَ.

يَدُومُ – музариъ етістігі:

يَدُومُ يَدُومَانِ يَدُومُونَ تَدُومُ تَدُومَانِ يَدُمْنَ تَدُومُ تَدُومَانِ تَدُومُونَ تَدُومِيْنَ تَدُومَانِ تَدُمْنَ أَدُومُ نَدُومُ
يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ , олар негізінде

يَدُومُ يَدُومَانِ يَدُومُونَ تَدُومُ تَدُومَانِ يَدُمْنَ تَدُومُ تَدُومَانِ تَدُومُونَ تَدُومِيْنَ تَدُومَانِ تَدُمْنَ أَدُومُ نَدُومُ

Екі жіктелуде де: ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген. يَدُومُ негізінде يَدْوُمُ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке беріледі: негізінде يَدْوُمْنَ تَدْوُمْنَ болған يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ . Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: يَدُوْمْنَ تَدُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) әрпін түсіреміз: يَدُمْنَ تَدُمْنَ.

Мажхулы – يُدَامُ. يَدُومُ формасын бұрынғы алғашқы қалпына келтіреміз – يَدْوُمُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады – يَدْوَمُ. Музариат әрпіне замма қойылады – يُدْوَمُ. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: يُدَوْمُ. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз – يُدَامُ:

يُدَامُ يُدَامَانِ يُدَامُونَ تُدَامُ تُدَامَانِ يُدَمْنَ تُدَامُ تُدَامَانِ تُدَامُونَ تُدَامِيْنَ تُدَامَانِ تُدَمْنَ أُدَامُ نُدَامُ.

Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген: олар негізінде يُدْوَمْنَ تُدْوَمْنَ болған. (و) әрпі алифке ауыстырылады. Енді қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан алифті түсіреміз.

دَائِمٌ фаъил, негізінде دَاوِمٌ болған. (و) қосымша алифтен кейін келген, сондықтан (و) һамзаға ауыстырылады: دَائِمٌ.

مَدُومٌ исм мафъул, алғашқыда مَدْوُومٌ болған. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: مَدُوْوْمٌ. Екі (و) арасында екі сүкун қатар келді. Сондықтан бір (و) әрпін түсіреміз: مَدُومٌ. Имам Ахфаштың пікірінше, бірінші (و), имам Сибавайхтың ойынша екінші (و) түсіріледі.

Жахд түрі:

لَمْ يَدُمْ لَم يَدُومَا لَم يَدُومُوا لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم يَدُمْنَ لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم تَدُومُوا لَم تَدُومِى لَم تَدُومَا لَم تَدُمْنَ لَم أَدُمْ لَم نَدُمْ.

Жеті жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген: ғайиб, ғайиба, ғайибат, мухатаб, мухатабат, екі мутакаллим. لَمْ يَدُمْ (لَم) әрпі қосылудан бұрын يَدُومُ болған. (لَم) қосылғаннан кейін (م) қосымшасына сүкун қойылды: لَم يَدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) түсірілді.

Нафий жіктелуі мен эълалында музариъ формасына ұқсас келеді.

Амр хазир - دُمْ. تَدُومُ – мухатаб. (م) қосымшасы – дұрыс әріп. Оған сүкун береміз: تَدُوْمْ. Екі сүкун келгендіктен (و) түсіріледі: تَدُمْ. Музриъат әрпі (ت) түсіріледі. Одан соң харакатты әріп келген, сондықтан амрдың жасалуы осымен аяқталады– دُمْ:

دُمْ دُومَا دُومُوا دُومِى دُومَا دُمْنَ.

دُمْ негізінде أُدْوُمْ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасын алдыңғы әріпке береміз: أُدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, соған байланысты (و) түсіріледі: أُدُمْ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: دُمْ.

Нун таъкид хафийфа:

دُومَنْ دُومُنْ دُومِنْ.

Нун таъкид сакийла:

دُومَنَّ دُومَانِّ دُومُنَّ دُومِنَّ دُومَانِّ دُمْنَانِّ.

Амр ғайиб және нахийдың жіктелулері екі етісте де жахдтың жіктелуіне ұқсас жасалады.

Исм заман, исм макан: مَدَامٌ مَدَامَانِ مَدَائِمُ. مَدَامٌ алғашқыда مَدْوَمٌ болған. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз: مَدَامٌ. مَدَائِمُ негізінде مَدَاوِمُ болған (دَائِمٌ эълалы сияқты).

Исм алат: مِدَامٌ مِدَامَانِ مَدَائِمُ, эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.

Исм тафзил:

أَدْوَمُ أَدْوَمَانِ أَدْوَمُونَ دُومَى دُومَيَانِ دومَيَاتٌ

Эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.
Нақис فَعَلَ يَفْعُلُ

دَعَا يَدْعُو масдары دَعْوَةٌ – түскі асқа шақыру, دُعْوَةٌ – жұмысқа шақыру.



1) دَعَا – мазий

7) اُدْعُ – амр хазир

2) يَدْعُو – музариъ

8) لِيَدْعُ – амр ғайиб

3) دَاعٍ – исм фаъил

9) لاَ تَدْعُ – нахий

4) مَدْعُوٌّ – исм мафъул

10) مَدْعً – исм заман, исм макан

5) لَمْ يَدْعُ – жахд

11) مِدْعً – исм алат

6) لا يَدْعُو- нафий

12) أَدْعَى – исм тафзил

دَعَا негізінде دَعَوَ. (و) әріпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан ол алифке ауыстырылады: دَعَا.

Қағида: (و) әрпінен жасалған алиф رَمَى сөзіндегідей емес, алиф түрінде жазылады.

Мазий:


دَعَا دَعَوَا دَعَوْا دَعَتْ دَعَتَا دَعَوْنَ دَعَوْتَ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُمْ دَعَوْتِ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُنَّ دَعَوْتُ دَعَوْنَا.

Үш жіктелуде үшінші түбір әріп түсірілген: ғайибийн, ғайиба, ғайибатайн. دَعَوْا алғашқыда دَعَوُوْا, دَعَتْ دَعَتَا - دَعَوَتْ دَعَوَتَا болған. (و) әрпінің харакаты бар, оның алдында келген, (و) әрпі алифке ауыстырылады: دَعَاْوْا دَعَاْتْ دَعَاْتَا. Қатар келген сүкун пайда болды - (و) түсіріледі: دَعَوْا دَعَتْ دَعَتَا.

Мажхул دَعَا – دُعِىَ. دَعَا бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі – دَعَوَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады – دَعِوَ. Одан бұрынғы әр әріпке замма қойылады – دُعِوَ. (و) әрпінің алдында замма жоқ, оның үстіне (و) әрпінің өзі сырттан келген және кәсрадан кейін тұр. Соған байланысты (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады - دُعِىَ.

Қағида: Егер (و) сырттан келсе әрі кәсрадан кейін тұрса, онда ол үнемі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады.

Мазий етістігінің мажхулының жіктелуі

دُعِىَ دُعِيَا دُعُوا دُعِيَتْ دُعِيَتَا دُعِيْنَ دُعِيْتَ دُعِيْتُمَا دُعِيْتُمْ دُعِيْتِ دُعِيْتُمَا دُعِيْتُنَّ دُعِيْتُ دُعِيْنَا.

Жіктелудің біреуінде – ғайибийн – үшінші түбір әріп түсірілген. دُعُوا негізінде دُعِوُوا. (و) сырттан келген әрі кәсрадан кейін тұр, сондықтан ол (ـيـ) әрпіне өзгертілген: دُعِيُوا. Эълалы رُمِيُوا эълалымен ұқсас.

Музариъ:

يَدْعُو يَدْعُوَانِ يَدْعُونَ تَدْعُو تَدْعُوَانِ يَدْعُونَ تَدْعُو تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ تَدْعِيْنَ تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ أَدْعُو نَدْعُو.

Үш жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген: ғайибийн, ғайибат, мухатаба. يَدْعُونَ تَدْعُونَ негізінде تَدْعُوُونَ يَدْعُوُونَ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасын түсіреміз: تَدْعُوْوْنَ يَدْعُوْوْنَ. Екі (و) арасында қатар келген екі сүкун пайда болды. Бірінші (و) түсірілді: يَدْعُونَ تَدْعُونَ. تَدْعِيْنَ. Ол алғашқыда تَدْعُوِيْنَ болған. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, кәсра алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізілді: تَدْعِوْيْنَ. (و) әрпінің харакаты бар, оның алдында кәсра келген, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді: تَدْعِييْنَ. Екі (ـيـ) әріптерінің арасында қатар келген екі сүкун пайда болды. Бірінші (ـيـ) түсірілді: تَدْعِيْنَ.

يَدْعُو мажхулы – يُدْعَى. يَدْعُو бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі – يَدْعُوُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады – يَدْعَوُ. Музариъат әрпіне замма қойылады: يُدْعَوُ. (و) төртінші әріп болды, әрі оның алдында замма жоқ - (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертіледі: يُدْعَىُ. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген - (ـيـ) әрпін алифке ауыстырамыз:

يُدْعَى يُدْعَيَانِ يُدْعَوْنَ تُدْعَى تُدْعَيَانِ يُدْعَيْنَ تُدْعَى تُدْعَيَانِ تُدْعَوْنَ تُدْعَيْنَ تُدْعَيَانِ تُدْعَيْنَ أُدْعَى نُدْعَى.

Қағида: Егер (و) төртінші әріп болса, әрі оның адында заммасы жоқ әріп келсе, онда (و) әрпі үнемі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады. Мысалы, يُدْعَى.

Ырықсыз етістің үш жіктелуінде: ғайибийн, мухатабийн, мухатабада үшінші түбір әріп түсірілген. Мухатаба етістігі мухатабатпен ұқсас.

Исм фаъил دَاعٍ алғашқыда دَاعِوٌ болған. (و) сыртттан келген, әрі кәсрадан кейін тұр, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады  دَاعِىٌ  دَاعِيُنْ. Замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады - (ـيـ) әрпінің заммасын түсіреміз  دَاعِيْنْ. (ـيـ) и нун әріптерінің арасында қатар келген екі сүкун пайда болды - (ـيـ) түсіріледі  دَاعِنْ  دَاعٍ:

دَاعٍ دَاعِيَانِ دَاعُونَ دَاعِيَةٌ دَاعِيَتَانِ دَاعِيَاتٌ.

Исм мафъул مَدْعُوٌّнегізінде مَدْعُوْوٌ. Бірінші (و) әрпі екінші (و) әрпіне кірігіп кеткен  مَدْعُوٌّ:

مَدْعُوٌّ مَدعُوَّانِ مَدْعُوُّونَ مَدْعُوَّةٌ مَدْعُوَّتَانِ مَدْعُوَّاتٌ.

Жахд:

لَم يَدْعُ لَم يَدْعُوَا لَم يَدْعُوا لَم تَدْعُ لَم تَدْعُوَا لَم يَدْعُونَ لَم تَدْعُ لَم تَدْعُوَا لَم تَدْعُوا لَم تَدْعِى لَم تَدْعُوَا لَم تَدْعُونَ لَم أَدْعُ لَم نَدْعُ.



لَم يَدْعُ алғашқыда (музариъ етістігі) يَدْعُوُ болған. Замма (و) үшін ай туға қиындық тудырады, оның заммасы түсірілді: يَدْعُوْ. لَم қосылғаннан кейін, соңғы әлсіз әріп түсірілген: لَم يَدْعُ.

Мажхулы:


لَم يُدْعَ لَم يُدْعَيَا لَم يُدْعَوْا لَم تُدْعَ لَم تُدْعَيَا لَم يُدْعَيْنَ لَم تُدْعَ لَم تُدْعَيَا لَم تُدْعَوْا لَم تُدْعَىْ لَم تُدْعَيَا لَم تُدْعَيْنَ لَم أُدْعَ لَم نُدْعَ.

Нафий барлық жағдайларда музариъ сияқты.

Амр хазир اُدْعُ. تَدْعُو – мухатаб, қосымшасы – нақис. (و) әлсіз әрпін түсіреміз - تَدْعُ. Музариъат әрпін (ت) түсіреміз. Одан кейін сүкунды әріп тұр. Екінші түбір әріптің заммасы бар, сондықтан сөз басына заммалы һамза қосамыз - أُدْعُ:

ادْعُ ادْعُوَا ادْعُوا ادْعِى ادْعُوَا ادْعُونَ.

Нун таъкид хафийфа:

أُدْعُوَنْ أُدْعُنْ أُدْعِنْ

Нун таъкид сакийла:

أُدْعُوَنَّ أُدْعُوَانِّ أُدْعُنَّ أُدْعِنَّ أُدْعُوَانِّ أُدْعُوْنَانِّ

Нахий етістігінің амр ғайиб, маълум және мажхулы жахд сияқты жіктеледі.

Исм заман, исм макан مَدْعًى مَدْعَيَانِ مَدَاعىِ.مَدْعًى негізінде مَدْعَوٌ. (و) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген - (و) әрпі алифке ауыстырылған – مَدْعَاْنْ. Алиф пен танвин арасында қатар келген екі сүкун пайда болды – алифті түсіреміз – مَدْعًى.

Исм алат: مِدْعًى مِدْعَيَانِ مَدَاعِى. Эълалы исм заман, исм макан эълалына ұқсас.

Исм тафзил:

أَدْعَى أَدْعَيَانِ أَدْعَيْنَ دُعْيَى دُعْيَيَانِ دُعْيَيَاتٌ.

(أَدْعَوْنَ - (و) төртінші әріп, оның алдында замма жоқ – оны (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: أَدْعَيْنَ – ауд. еск.)

Екінші бапта ажваф (ـيـ), нақис (ـيـ), лафиф және мултавий жоқ.



ҮШІНШІ БАП

Суласий мужаррадтың үшінші бабында өткен және осы-келер шақтарындағы етістіктерінде екінші түбір әріп фатхалы болады - فَعَلَ يَفْعَلُ. Бұл баптың масдарларының 10 қалыбы бар:



Қалыбы

Мысалы

Мағынасы

فَعْلٌ

مَنْعٌ

Кедергі жасау

فُعُولٌ

سُنُوحٌ

Көріну (түрінен)

فُعَالَةٌ

مُهَارَةٌ

Ісінің шебері болу

فَعَالَةٌ

دَعَابَةٌ

Жұмсақ сөйлеу

فِعَالَةٌ

رِعَايَةٌ

Бақылау

فُعْلٌ

سُحْرٌ

Сиқырлау

فَعَالٌ

ذَهَابٌ

Кету

فُعَالٌ

سُؤَالٌ

Сұрау

فُعْلاَنٌ

طُغْيَانٌ

Шектен шығу

فُعْلَةٌ

رُؤْيَةٌ

Көру

Бұл бапта музариъ етістігіндегі екінші түбір әріптің фатхасы кәсрадан өзгертіліп жасалған. Бұл баптағы етістіктердің екінші және үшінші әріптері хуруфи халк (көмей әріптері) болғандықтан, музариъ етістігінде көмей дыбыстарын кәсрадан кейін айту өте қиын. Сондықтан музариъ етістігінде кәсра фатхаға өзгертілген. Көмей дыбыстары алтау: ء ه ح خ ع غ.

فَعَلَ يَفْعَلُ бабының сахихы

مَنَعَ يَمْنَعُ масдары مَنْعٌ кедергі жасау.



1) مَنَعَ – мазий

7) اِمْنَعْ – амр хазир

2) يَمْنَعُ – музариъ

8) لِيَمْنَعْ – амр ғайиб

3) مَانِعٌ – исм фаъил

9) لا تَمْنَعْ – нахий

4) مَمْنُوعٌ – исм мафъул

10) مَمْنَعٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَمْنَعْ – жахд

11) مِمْنَاعٌ- исм алат

6) لا يَمْنَعُ – нафий

12) أَمْنَعُ – исм тафзил

Мисал

وَضَعَ يَضَعُ масдары وَضَعٌ қою, салу.



1) وَضَعَ – мазий

7) ضَعْ – амр хазир

2) يَضَعُ – музариъ

8) لِيَضَعْ – амр ғайиб

3) وَاضِعٌ – исм фаъил

9) لا تَضَعْ – нахий

4) مَوْضُوعٌ – исм мафъул

10) مَوْضِعٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَضَعْ – жахд

11) - مِيضَاعٌ исм алат

6) لا يَضَعُ – нафий

12) أَوْضَعُ – исм тафзил

يَضَعُ негізінде يَوْضَعُ. (و) музариат әрпі мен ойдағы (такдирий) кәсраның арасында келген. (و) түсіріледі: يَضَعُ.

مِيْضَاعٌ негізінде مِوْضَاعٌ. Эълалы مِيثَابٌ эълалына ұқсас.



Нақис:

رَعَى يَرْعَى масдары رِعَايَةٌ бақылау, көрсету (мысалы, құрмет көрсету).



1) رَعَى – мазий

7) اِرْعَ – амр хазир

2) يَرْعَى – музариъ

8) لِيَرْعَ – амр ғайиб

3) رَاعٍ- исм фаъил

9) لا تَرْعَ – нахий

4) مَرْعِيٌّ – исм мафъул

10) مَرْعًى - исм заман, исм макан

5) لَم يَرْعَ- жахд

11) مِرْعًى – исм алат

6) لا يَرْعَى – нафий

12) أَرْعَى - исм тафзил

رَعَى يَرْعَى негізінде رَعَىَ يَرْعَىُ. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, (ـيـ) әрпін алифке ауыстырамыз: رَعَى يَرْعَى.

رَعَى жіктелуі رَمَى жіктелуіне ұқсас.

Музариъ шағының жіктелуі:

يَرْعَى يَرعَيَانِ يَرْعَوْنَ تَرْعَى تَرْعَيَانِ يَرْعَيْنَ تَرْعَى تَرْعَيَانِ تَرْعَوْنَ تَرْعَيْنَ تَرْعَيَانِ تَرْعَيْنَ أَرْعَى نَرْعَى.

Үшінші түбір әріп ғайибийн, мухатабийн, мухатаба жіктелулерінде түсірілген. барлық сөзжасамдарының мысалдары жоғарыда айтылды.

Үшінші бапта музаъаф, ажваф, лафиф, мултавий болмайды.



ТӨРТІНШІ БАП

Өткен шақ етістігінің төртінші бабында екінші түбір әріп кәсралы, ал осы-келер шақ етістігінде екінші түбір әріп фатхалы болады: فَعِلَ يَفْعَلُ. Бұл баптың масдарының 10 қалыбы бар:



Қалыбы

Мысалы

Мағынасы

فَعَلاً

تَعَباً

Қысылу (ұялу)

فُعْلٌ

نُضْجٌ

Пісті (егін туралы)

فِعْلٌ

سِمنٌ

Семіз болу

فِعْلاَنً

نِسْيَانٌ

Ұмыту

فَعَالٌ

حَيَاءٌ (حَيَاةٌ)

Ұялу (тірі болу)

فَعْلٌ

لَعْبٌ

Ойнау

فَعَالَةٌ

كَرَاهَةٌ

Жақсы көрмеу

فُعْلَةٌ

قٌوَّةٌ

Күшті болу

فُعُولٌ

صُعُودٌ

Көтерілу

فَعْلَةٌ

رَحْمَةٌ

Кешу, аяу

Сахих:

حَمِدَ يَحْمَدُ масдары حَمْدٌ мақтау.



1) حَمِدَ – мазий

7) اِحْمَدْ – амр хазир

2) يَحْمَدُ – музариъ

8) لِيَحْمَدْ – амр ғайиб

3) حَامِدٌ – исм фаъил

9) لا تَحْمَدْ – нахий

4) مَحْمُودٌ – исм мафъул

10) مَحْمَدٌ – исм заман, исм макан

5) لَم يَحْمَدْ – жахд

11) – مِحْمَادٌ – исм алат

6) لا يَحْمَدُ - нафий

12)أَحْمَدُ - исм тафзил

Музаъаф:

عَضَّ يَعَضُّ масдар عَضٌّ тістеу.



1) عَضَّ – мазий

7) عَضَّ – амр хазир

2) يَعَضُّ – музариъ

8) لِيَعَضَّ – амр ғайиб

3) عَاضٌّ – исм фаъил

9) لا تَعَضَّ – нахий

4) مَعْضُوضٌ – исм мафъул

10) مَعَضٌّ исм заман, исм макан

5) لَم يَعَضَّ – жахд

11)مِعْضَاضٌ - исм алат

6) لا يَعَضُّ – нафий

12) أَعَضُّ – исм тафзил

عَضَّ негізінде عَضِضَ. Бірінші әріптің (ض) харакаты түсірілген: عَضْضَ. Бірінші (ض) әрпі екіншісіне кірігіп кетті: عَضَّ. يَعَضُّ алғашқыда يَعْضَضُ болған. Бірінші (ض) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: يَعَضْضُ, содан соң бірінші (ض) екіншісіне кіріктірілді (ассимиляция жасалды): يَعَضُّ. Барлық жіктелулер мен ережелерде олар فَرَّ يَفِرُّ етістігіне ұқсас болып келеді.



Мисал (و):

وَضِرَ يَوْضَرُ масдары وَضْرٌ семіз болу.



1) وَضَرَ – мазий

7) لِيَوْضَرْ – амр ғайиб

2) يَوْضَرُ – музариъ

8) لا تَوْضَرْ – нахий

3) وَضِيرٌ сифати мушаббаха

9) مَوْضِرٌ исм заман, исм макан

4) لَم يَوْضَرْ – жахд

10) مِيْضَارٌ – исм алат

5) لا يَوْضَرُ – нафий

11) أَوْضَرُ – исм тафзил

6) اِيضَرْ – амр хазир




Егер екінші немесе үшінші әріп көмей әрпі (харф халк) болса, онда бұл баптың музариъ етістігінде (و) түсіріледі: وَسِعَ يَسَعُ масдары سِعَةٌ қуану, сыю (сыйып кету).

1) وَسَعَ – мазий

7) سَعْ – амр хазир

2) يَسَعُ – музариъ

8) لِيَسَعْ – амр ғайиб

3) وَاسِعٌ – исм фаъил

9) لا تَسَعْ- нахий

4) مَوْسُوعٌ – исм мафъул

10) مَوْسِعٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَسَعْ – жахд

11)مِيسَاعٌ - исм алат

6) لا يَسَعُ – нафий

12) أَوْسَعُ – исм тафзил


Мисал (ـيـ):

يَئِسَ يَيْئَسُ масдары يَاْسٌ يَاْسَةٌ үміт үзу.



1) يَئِسَ – мазий

7) اِيْئَسْ – амр хазир

2) يَيْئَسُ - музариъ

8) لِيَيْئَسْ – амр ғайиб

3) يَائِسٌ – исм фаъил

9) لا تَيْئَسْ – нахий

4) مَيْئُوسٌ – исм мафъул

10) مَيْئِسٌ – исм заман, исм макан

5) لَم يَيْئَسْ – жахд

11)مِيْئَاسٌ - исм алат

6) لا يَيْئَسُ – нафий

12) اَيْئَسُ - исм тафзил

Ажваф (و):

خَافَ يَخَافُ масдары خَوْفٌ خِيفَةٌ مَخَافَةٌ қорқу.



1) خَافَ - мазий

7) خَفْ – амр хазир

2) يَخَافُ – музариъ

8) لِيَخَفْ – амр ғайиб

3) خَائِفٌ – исм фаъил

9) لا تَخَفْ – нахий

4) مَخُوفٌ – исм мафъул

10) مَخَافٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَخَفْ – жахд

11)مِخَافٌ - исм алат

6) لا يَخَافُ – нафий

12) أَخْوَفُ – исм тафзил

خَافَ негізінде خَوِفَ. (و) әрпінің харакаты бар, ал оның алдынан фатха келген, (و) әрпі алифке ауыстырылады: خَافَ. بَاعَ сияқты жіктеледі.

Ғайибадағы жіктелуі: خِفْنَ, негізінде خَوِفْنَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفْنَ. (و) әрпінің харакаты жоқ (яғни, сүкунды), оның алдында кәсра келген, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді: خِيْفْنَ. (ـيـ) және (ف) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. Басқа жіктелулерде ұқсас болады.

خَافَ мажхулы: خِيفَ. خِيفَ алғашқыда خُوِفَ болған. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра келген, (و) әрпін (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: خِيفَ. بِيْعَ сияқты жіктеледі.

يَخَافُ алғашқыда يَخْوَفُ болған. (و) харакаты алдыңғы әіпке өткізілген: يَخَوْفُ. (و) әрпінің негізінде харакаты бар, мұнда оның алдында фатха келген, (و) әрпін алифке ауыстырамыз - يَخَافُ:

يَخَافُ يَخَافَانِ يَخَافُونَ تَخَافُ تَخَافَانِ يَخَفْنَ تَخَافُ تَخَافَانِ تَخَافُونَ تَخَافِينَ تَخَافَانِ تَخَفْنَ أَخَافُ نَخَافُ.

Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.

يَخَافُ мажхулы: يُخَافُ. Жіктелуі, эълалы, әріп түсірілуі негізгі етіске ұқсас.

خَائِفٌ исм фаъил, негізінде: خَاوِفٌ. Жіктелуі мен эълалы دَائِمٌ сияқты болып келеді.

مَخُوفٌ исм мафъул, негізінде: مَخْوُوفٌ. Барлық ережелерде مَدُومٌ етістігіне ұқсас болады.

لَم يَخَفْ жахд. لَم қосылудан бұрын ол يَخَافُ болған. لَم қосылғаннан кейін музариъ қосымшасына (ف) сүкун қойылады: لَم يَخَاْفْ. ا және ف арасында екі сүкун қатар келген. ا түсірілген: لَم يَخَفْ.

Жекеше түрдің бес жіктелуінде, әйел тегіндегі көпше түрдің екі жіктелуінде екінші түбір әріп түсірілген. ( نَخَفْ мағынасы жағынан көпше түрде болса да, жазуда муфрадқа – жекеше түрге – ауд. еск.)

Мажхулы لَم يُخَفْ. Барлық ережелерде маълумға ұқсас.

Нафий музариъ формасына ұқсас.

خَفْ амр хазир:

خَفْ خَافَا خَافُوا خافي خَافَا خَفْنَ.

Мухатаб және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.

لِيَخَفْ амр ғайиб, لا تَخَفْ – нахий етістігінің жіктелуі жахдке ұқсайды. Басқа сөзжасамдардың эълалдары музариъ етістігінің эълалына ұқсас болып келеді.

Ажваф (ـيـ):

هَابَ يَهَابُ масдары هَيْبَةٌ مَهَابَةٌ қорқу, жақсы көре қорқу.



1) هَابَ – мазий

7) هَبْ – амр хазир

2) يَهَابُ – музариъ

8) لِيَهَبْ – амр ғайиб

3) هَائِبٌ – исм фаъил

9) لا تَهَبْ- нахий

4) مَهِيبٌ – исм мафъул

10) مَهَابٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَهَبْ – жахд

11) مِهَابٌ – исм алат

6) لا يَهَابُ – нафий

12)أَهَابُ - исм тафзил

هَابَ هَيِبَ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, (ـيـ) әрпі алифке өзгертілген.

يَهَابُ يَهْيَبُ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке берілді. (ـيـ) әрпінің негізінде харакаты болған, мұнда оның алдында фатха келгендіктен, (ـيـ) әрпін алифке өзгерттік. Барлық эълалы осы мысалмен салыстырылады.

مَهِيبٌ эълалы مَبِيعٌ эълалына ұқсас.

Нақис:

خَشِيَ يَخْشَى масдары خَشْيَةٌ қорқу.



1) خَشِىَ – мазий

7) اِخْشَ - амр хазир

2) يَخْشَى – музариъ

8) لِيَخْشَ – амр ғайиб

3) خَاشٍ – исм фаъил

9) لا تَخْشَ – нахий

4) مَخْشًى – исм мафъул

10) مَخْشًى исм заман, исм макан

5) لَم يَخْشَ – жахд

11) مِخْشً – исм алат

6) لا يَخْشَ – нафий

12)أَخْشَى - исм тафзил

Өткен шақ етістігінің ғайибийн жіктелуінде үшінші әлсіз түбір әріп رُمُوا эълалындағыдай түсірілген. басқа жіктелулердің эълалы َرمَى يَرْمِى мысалында айтылған.

Лафиф:

قَوِىَ يَقْوَى масдарыقُوَّةٌ күшті болу, негізінде قُوْوَةٌ - (و) әрпі (و) әрпіне кіріккен (ассимиляцияланған).



1) قَوِىَ – мазий

7) اِقْوَ – амр хазир

2) يَقْوَى – музариъ

8) لِيَقْوَ – амр ғайиб

3) قَوِيٌّ – сифати мушаббаха

9) لا تَقْوَ – нахий

4) مَقْوِيٌّ – исм мафъул

10) مَقْوًى исм заман, исм макан

5) لَم يَقْوَ – жахд

11) مِقْوًى – исм алат

6) لا يَقْوَى – нафий

12)أَقْوَى - исм тафзил

قَوِىَ قَوِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас (و сырттан келген, әрі кәрадан соң тұр, сондықтан (ـيـ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.). يَقْوَى негізінде يَقْوَوُ. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. (و төртінші әріп, оның алдында замма жоқ, сондықтан (و) әрпін (ـيـ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.).

قَوِىٌّ негізінде قَوُوْوٌ. (و) төртінші әріп болып тұр, оның алдында замма жоқ, (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: قَوُوْىٌ. (و) әрпі бір сөзде (ـيـ) әрпімен қатар тұр, біріншісі сүкунды, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген: قَوُيْىٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші (ـيـ) әрпі екінші (ـيـ) әрпіне кірігіп кеткен: قَوُىٌّ. (ـيـ) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылды - قَوِىٌّ:

قَوِىٌّ قَوِيَانِ قَوِيُّونَ قَوِيَةٌ قَوِيَّتَانِ قَوِيَّاتٌ.

مَقْوِىٌّ негізінде مَقْوُوْوٌ болған. Эълалы قَوِىٌّ эълалына ұқсас. Басқа сөзжасамдардың эълалы музариъ форомасының эълалына ұқсас болып келеді.



Лафиф (ي):

حَيِىَ يَحْيَى масдары حَيَوةٌ حَيَاةُ)) مَحْيًا өмір сүру, حَيَاءٌ ұялу.



1) حَيِىَ – мазий

7) اِحْىَ – амр хазир

2) يَحْيَى – музариъ

8) لِيَحْىَ – амр ғайиб

3) حَىٌّ – сифати мушаббаха

9) لا تَحْىَ- нахий




10) مَحْىً исм заман, исм макан

5) لَم يَحْىَ - жахд

11) مِحْيَاءٌ – исм алат

6) لا يَحْيَى – нафий

12)أَحْيَى - исм тафзил

حَيِىَ алғашқыда حَيِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас. يَحْيَى негізінде يَحْيَوُ болған. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. حَىٌّ негізінде حَيْوٌ болған. (و) және (ـيـ) бір сөзде қатар тұр, біріншісі сүкунды, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады: حَيْىٌ, содан соң (ـيـ) әрпі (ـيـ) әрпіне кірігіп кетті: حَىٌّ.

Мултавий:

وَجِيَ يَوْجَى масдары وَجْيٌ аяқтан шалу, шалып қалу.



1) وَجِىَ – мазий

7) اِيْجَ – амр хазир

2) يَوْجَى – музариъ

8) لِيَوْجَ – амр ғайиб

3) وَجٍ – сифати мушаббаха

9) لا تَوْجَ – нахий




10) مَوْجًى исм заман, исм макан

5) لَم يَوْجَ – жахд

11) مِيجَاءٌ – исм алат

6) لا يَوْجَى – нафий

12)أَوْجَى - исм тафзил

وَجِيَ эълалы رُمِىَ эълалына ұқсас.

يَوْجَى негізінде يَوْجَىُ болған, эълалы يَرْعَى эълалына ұқсас келеді.

وَجٍ алғашқыда وَجِيٌ болған, эълалы رَامٍ эълалына ұқсас.

اِيْجَ негізінде اِوْجَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра тұр, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген.

مِيْجَاءٌ негізінде مِوْجَاىٌ болған, (ـيـ) әрпі һамзаға өзгертілді, ал (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді. (ـيـ әрпі қосымша алиф әрпінен кейін келген. Сондықтан ол һамзаға өзгертілген – ауд. еск.)

БЕСІНШІ БАП

Өткен және осы-келер шақтардың бесінші бабында екінші түбір әріп кәсралы болып келеді: فَعِلَ يَفْعِلُ. Бұл баптың масдарының 5 қалыбы бар:



Қалыбы

Мысалы

Мағынасы




عِلَةٌَ

ثِقَةٌ

Сену




مِقَةٌ

Нәзік жақсы көру

رِثَةٌ

Мұралыққа ие болу, мирас алу




فَعِلَةٌ

وَرِعَةٌ

Зұлымдықтан таза болу




فَعَالَةٌ

وَلاَيَةٌ, وِلاَيَةٌ

Билеу




فِعْلٌ

وِرْعٌ

Арлы болу




فَعْلٌ

وَلْىٌ

Жақын болу, жолдас болу




Сахих:

نَعِمَ يَنْعَمُ масдары نِعْمَةٌ نَعُومَةٌ нығмет ету.



1) نَعِمَ – мазий

7) اِنْعِمْ – амр хазир

2) يَنْعِمُ – музариъ

8) لِيَنْعِمْ – амр ғайиб

3) نَعِيمٌ – сифати мушаббаха

9) لا تَنْعِمْ- нахий




10) مَنْعِمٌ – исм заман, исм макан

5) لَم يَنْعِمْ – жахд

11) مِنْعَمٌ – исм алат

6) لا يَنْعِمُ – нафий

12)أَنْعَمُ - исм тафзил

Мисал:

وَرِثَ يَرِثُ масдары وَرَاثَةٌ اِرْثٌ رِثَةٌ мирасқа ие болу.



1) وَرِثَ – мазий

7) رِثْ – амр хазир

2) يَرِثُ – музариъ

8) لِيَرِثْ – амр ғайиб

3) وارِثٌ – исм фаъил

9) لا تَرِثْ – нахий

4) مَوْرُوثٌ – исм мафъул

10) مَوْرِثٌ исм заман, исм макан

5) لَم يَرِثْ - жахд

11) مِيرَاثٌ – исм алат

6) لا يَرِثُ – нафий

12)أَوْرَثُ - исм тафзил

Мазийде эълал болмайды. Басқаларның эъалдары وَثَبَ يَثِبُ мысалында айтылған.

Мултавий:

وَلِىَ يَلِي масдары وَلْىٌ бірінен соң бірі жүру, жақын болу, وَلاَيَةٌ көмектесу, билеу.



1) وَلِىَ – мазий

7) لا يَلِى - нафий

2) يَلِى – музариъ

8) لِ – амр хазир

3) وَلِىٌّ – сифати мушаббаха

9) لِيَلِ – амр ғайиб

4) والٍ – фаъил

10) لا تَلِ – нахий

5) مَوْلِىٌّ – мафъул

11) مَوْلًى исм заман, исм макан

6) لَم يَلِ – жахд

12) مِيلاَءٌ – исм алат

13)أَوْلَى - исм тафзил




وَلِىَ сөзі خَشِيَ сөзіндей жіктеледі. Басқаларының жіктелулері мен эълалдары وَحَى يَحِي мысалына байланысты айтылған.

وَلِىٌّ негізінде وَلُوْىٌ болған. Эълалы مَرْمِىٌّ эълалына ұқсас.



АЛТЫНШЫ БАП

Өткен және осы-келер шақтардың алтыншы бабында екінші түбір әріп заммалы болып келеді. Масдарының 8 қалыбы бар:



Қалыбы

Мысалы

Мағынасы

فَعَالَةٌ

كَفَاءَةٌ

Теңелу

فُعُولَةٌ

رُطُوبَةٌ

Ылғал болу

فَعَلٌ

شَرَفٌ

Құрметті болу

فُعْلٌ

قُرْبٌ

Жақын болу

فُعْلَةٌ

جُرْأَةٌ

Батыр болу

فِعَلٌ

صِغَرٌ

Кішкене болу

فِعْلٌ

حِلْمٌ

Жұмсақ болу

فَعْلٌ

ضَنْكٌ

Тар болу

Алдыңғы бес бапта салт етістіктер де, сабақты етістіктер де болған. Бұл бапта тек салт етістіктерде ғана кездеседі. Салт етістіктерде исм мафъул жар әрптерімен ғана қосылып келеді: مَمرُور به, مَدْخُول فيه, مَزيد عليه. Сабақты етістіктерде фаъилдан мафъул бих формасына өту мүмкіндігі болады:

ضَرَبَ زَيْدٌ عَمْرًا.

Салт етістіктер фаъилдан мафъул бих формасына өте алмайды (яғни, оларда мафъул бих формасы мүлдем болмайды):

شَرُفَ زَيْدٌ.



Сахих:

شَرُفَ يَشْرُفُ масдары شَرَفٌ شَرَافَة,ٌ құрметті болу.



1) شَرُفَ – мазий

7) اُشْرُفْ – амр хазир

2) يَشْرُفُ – музариъ

8) لِيَشْرُفْ – амр ғайиб

3)شَرِيفٌ – сифати мушаббаха

9) لا تَشْرُفْ – нахий




10) مَشْرَفٌ – исм заман, исм макан

5) لَم يَشْرُفْ – жахд

11) مِشْرَافٌ – исм алат

6) لا يَشْرُفُ – нафий

12)أَشْرَفُ - исм тафзил

Музаъаф:

حَبَّ يَحُبُّ масдары حَبًّا дос болу, жақсы көру.



1) حَبَّ – мазий

6) حُبَّ – амр хазир

2) يَحُبُّ – музариъ

7) لِيَحُبَّ – амр ғайиб

3) حَبِيبٌ сифати мушаббаха

8) لا تَحُبَّ – нахий




9) مَحَبٌّ исм заман, исм макан

4) لَم يَحُبَّ – жахд

10) مِحْبَابٌ – исм алат

5) لا يَحُبُّ – нафий

11)أَحَبُُّ - исм тафзил

حَبَّ негізінен حَبُبَ болған.Бірінші ب әрпінің харакаты түсіп қалған және ب әрпі екіншісіне кірігіп кеткен. Басқа сөзжасамдардың барлық ережелері رَدَّ يَرُدُّ мысалына байланысты айтылған.

Мисал و:

وَقُحَ يَوْقُحُ масдары وَقَاحَةٌ وُقُوحَةٌ وَقْحَةٌ ұятсыз, дөрекі болу.



1) وَقُحَ – мазий

6) اُوْقُحْ – амр хазир

2) يَوْقُحُ – музариъ

7) لِيَوْقُحْ – амр ғайиб

3) وَقَاحٌ- сифати мушаббаха

8) لا تَوْقَحْ – нахий




9) مَوْقَحٌ исм заман, исм макан

4) لَم يَوْقُحْ – жахд

10) مِيقَاحٌ – исм алат

5) لا يَوْقُحُ – нафий

11)أَوْقَحُ - исм тафзил

مِيقَاحٌ негізінен مِوقَاحٌ болған.

Мисал ـيـ:

يَسُرَ يَيْسُرُ масдары يُسْرٌ жеңіл болу.



1) يَسُرَ – мазий

6) اُوسُرْ – амр хазир

2) يَيْسُرُ – музариъ

7) لِيَيْسُرْ – амр ғайиб

3)يَسِيرٌ – сифати мушаббаха

8) لا تَيْسُرْ - нахий




9) مَيْسَرٌ - исм заман, исм макан

4) لَم يَيسُرْ – жахд

10) مِيسَارٌ – исм алат

5) لا يَيْسُرُ - нафий

11)أَيْسَرُ - исм тафзил

اُوسُرْ негізінде اُيْسُرْ болған. يُوسَرُ эълалы сияқты (ـيـ сүкунды, оның алдында замма бар – ауд.еск.)

Ажваф:

طَالَ يَطُولُ негізінде طَوُلَ يَطْوُلُ болған, олардың эълалы айтылған. Масдары طَوْلٌ ұзын болу.



1) طَالَ – мазий

6) طُلْ – амр хазир

2) يَطُولُ – музариъ

7) لِيَطُلْ – амр ғайиб

3)طَوِيلٌ – сифати мушаббаха

8) لا تَطُلْ- нахий




9) مَطَالٌ – исм заман, исм макан

4) لَم يَطُلْ – жахд

10) مِطَالٌ – исм алат

5) لا يَطُولُ – нафий

11)أَطْوَلُ - исм тафзил

Барлық сөзжасамдарының эълалы دَامَ يَدُومُ эълалына ұқсас болып келеді.

Нақис:

رَخُوَ يَرْخُو масдары رُخْوَةٌ , (رَخَاوَةُ) солу.



1) رَخُوَ – мазий

6) اُرْخُ – исм хазир

2) يَرْخُو – музариъ

7) لِيَرْخُ – амр ғайиб

3)رَخُوٌ – сифати мушаббаха

8) لا تَرْخُ- нахий




9) مَرْخًى – исм заман, исм макан

4) لَم يَرْخُ – жахд

10) مِرْخً – исм алат

5) لا يَرْخُو – нафий

11)أَرْخَى - исм тафзил

يَرْخُو негізінде يَرْخُوُ. Замма و үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан ол түсіріледі. Барлық жіктелулер دَعَا يَدْعُو сияқты.

С У Л А С И Й М А З И Д

Суласий мазидтің 12 бабы бар. Қосымша әріптерді қосу екі бапта болады: 1) түбір әріпті қайталау арқылы: فَرَّحَ, ол алғашқыда فَرِحَ болған; 2) сырттан әріп қосу арқылы: أَكْرَمَ, ол негізінде كَرُمَ болған.

Қосылатын әріптер мына сөздің он әрпі болып табылады: سألتمونيها.

Суласий мазид үш түрге бөлінеді: 1) бір қосымша әріпті етістіктер (3 түрлі); 2) екі қосымша әріпті етістіктер (5 түрлі); 3) үш қосымша әріпті (төрт түрлі).



БІРІНШІ БАП

أَفْعَلَ يُفْعِلُ масдарының екі қалыбы бар: اِفْعَالٌ اِكْرَامٌ, فَعَالَةٌ كَرَامَةٌ, құрметтеу. يُفْعِلُ алғашқыда يُأَفْعِلُ болған, вахид мутакаллим жіктелуінде - اُأَفْعِلُ. Араб тілінде екі һамза қатар келмейді. Сондықтан يُأَفْعِلُ һамзасы түсірілген: يُفْعِلُ. Музариъ етістігіне қарап, мазийден басқа барлық сөзжасамда осы һамза түсірілген.

Бұл баптың қосымша әрпі «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза) болып табылады. Һамза екі түрлі болады. Бірінші һамза екі сөздің арасында келгенде оқылмайды. Ол һамзаи васлия (біріктіруші һамза) деп аталады. Екіншісі екі сөздің арасында келгенде оқылады. Ол «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза ءَ, ءُ, ءِ) деп аталады.

الرَجُلُ امْتَحَنَنِى ثُمَّ أَكْرَمَنِى



(Һамза төрт жағдайда ажыратушы болады: музариъ етістігінің вахид мутакаллимінде , суласий мазидтің бірінші бабының мазий және амр хазир формаларында, исм тафзилде, жамъ таксирде – бұрыс етістіктерінің көпше түрлерінде. Басқа барлық жағдайларда һамза біріктіруші болады – ауд.еск.)

Бұл бапта һамзаны қосу мына жағдайлар үшін жүзеге асқан:

1) көбінесе салт етістікті сабақтыға айналдыруда.

أَذْهَبْتُ زَيْدًا فَذَهَبَ

Зайдты жібердім, ол кетті. وَأَجْلَسْتُهُ мен оны отырғыздым, فَجَلَسَ және ол отырды.

2) керісінше, сабақты етістікті салт етістікке айналдыруда. كَبَّ ол бетін төмен қаратып қойды, فَأَكَبَّ және ол бетін төмен қаратып тұрды. عَرَضَ ол көрсетті, فَأَعْرَضَ және ол көрінді. قَشَعَ ол таратты, فَأَقْشَعَ және ол таратылды.

3) уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَصْبَحَ таң атуға айналды, أَمْسَ, кеш батуға айналды.

4) масдар (түбір сөз) үшін уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَحْصَدَ الزَّرْعُ егінді жинайтын уақыт жетті. أَجْزَمَ النَّخْلُ құрманы үзетін уақыт жетті.

5) етістіктің көптік түрін көрсету үшін أَثْمَرُ السَّفَرْجَلُ айва көп жеміс берді.

6) бір нәрсенің сапасын көрсету (анықтау) үшін. Егер масдар сабақты етістік болса, онда бұл сапа фаъил болады. أَبْخَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдты сараң деп таптым. Егер масдар салт етістік болса, онда сапа мафъул болады. أَحْمَدْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың мақталғанын көрдім.

7) масдардың мағынасын терістеу (жою) үшін. أَعْجَمْتُ الكِتَابَ мен кітапты арабшаладым (яғни, кітаптың арабша еместігін жойдым).

8) көптік мағынаны көрсету үшін, أَشْغَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың уақытын көп алдым.



9) мафъулды масдарға қарсы қою үшін, أَبَاعَ الجَارِيَةَ мен тұтқын қызды сатуға шығардым.

жүктеу/скачать 0.83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет