Мукофоти совриндори, санъатшунослик фанлари доктори, профессор му
КЕЧЛИК кечки овқат. Улар масжиддан шомни ўқиб киргач, ичкаридан Ойбодоқ кечлик
жүктеу/скачать 4.93 Mb. Pdf көрінісі
|
| КЕЧЛИК кечки овқат. Улар масжиддан шомни ўқиб киргач, ичкаридан
Ойбодоқ кечлик олиб чиқди. Абдулла Қодирий, Ўтган кунлар» [6, 362] каби изоҳларни ўқиб, тилимизнинг бойлиги ва мазмундорлигига яна бир бор иқрор бўлиш мумкин. Камина томонидан ишлаб чиқилган жамланма методиканинг [3; 2; 1, 9- 23] “алмаштир ва солиштир” методик услубини қўллаган ҳолда юқорида машҳур бадиий асар матнидан мисол тариқасида келтирилган лавҳадаги соф ўзбекча кечлик сўзи ўрнида русча ужин сўзини қўллаб кўринг-а, қанчалик бемани ва аччиқ кулгили лисоний-руҳий ҳолатни бошдан кечирасиз: Улар масжиддан шомни ўқиб киргач, ичкаридан Ойбодоқ ужин олиб чиқди. Таассуфки, кўпчилик миллатдошларимиз ўз кундалик сўзлашув нутқларида бўлар-бўлмасга русча сўзларни шунга ўхшаб ноўрин қўллаб, ҳатто бунга шунчалик кўникиб кетишганки, айрим ҳолларда бемаъни ва масхарали вазиятга тушаѐтганликларини сезмайдилар ҳам. Тилшуносликда тилнинг система эканлиги XIX асрдаѐқ илмий исботланган. Системалилик қонуниятига кўра, мавжуд ҳар қандай система ичида унга ѐт бўлган бошқа бир система фаолият кўрсатиши мумкин эмас. Чунки система – ўз қонуниятига эга узлуксиз жараѐн. Шу нуқтаи назардан, тилнинг ўз системаси табиатига кўра, ўзбек тилига бошқа тиллардан ўзлашган сўз она тилимизнинг қонуниятларига мослашиши шарт. Буни шу кунга қадар она тилимизга ўзлашган араб, форс тилларидаги сўзларнинг туркий (ўзбек) тил қоидаларига мослашиб кетганлигида ҳам кўриш мумкин. Масалан, нон, мактаб, қалам, табиб, дафтар, китоб каби бир қатор сўзлар ўзбек тили имлоси ва талаффуз қоидаларига тўлиқ бўйсунган. 34 Араб тилидан ўзбек тилига баъзи грамматик қўшимчалар, жумладан, - ий, -вий, -от, -ият, -ан кабилар ҳам ўзбек тили сўзлари таркибида ўзлашган: амалий, маданий, оммавий, илмий, ижтимоий, ҳайвонот, қобилият, шахсан, хусусан каби. Масалан, -ий қўшимчасининг тилимизга ўзлашиб кетганининг яна бир исботи шуки, рус тили орқали ўзлашган баъзи байналминал сўзлар таркибига қўшилиб, сифат ясаш учун хизмат қилади: техникавий, конституциявий каби. Глобаллашув асри деб ном олган XXI асрда, ҳаѐт суръатлари бениҳоя тезлашган даврда вақтни тежашнинг ҳам катта аҳамият касб этиши ҳеч кимга сир эмас. Рус тилидан ўзлашган байналминал сўзларнинг ўзбек тилидаги муқобили масаласида мулоҳазаталаб ўринлар ижтимоий-фойдали меҳнат билан банд ҳар бир кишини ўйга толдиради. Биз шу каби бир қарашда жўн, аммо ўта нозик муаммога ҳар кун дуч келиб, масалага узил-кесил ечим топа олмай, вақтни бой бераѐтганимиз бу муаммонинг ҳамон долзарблигича қолишига сабаб бўлмоқда. (Ваҳоланки, муаммонинг ечими бўйича таклифлар Мустақилликнинг илк йилларидан бошлаб, мунтазам равишда жамоатчиликка тақдим этиб борилмоқда) [1; 2; 3; 4;5; ва б.] Жамият қанчалик ривожланиб борса, тилга онгли равишда муносабат ҳам кучайиб боради. Чунки тил кишилар орасидаги алоқа воситаси бўлиш билан бирга, ҳар бир инсон, халқнинг тафаккур тарзини ҳам намоѐн этади. Адабий тил эса грамматик қурилиши ва луғат таркиби жиҳатидан меъѐрга келтирилгандир. Адабий тил сўзларни қонуний равишда бир хилда ишлатишни, услубда сўз маъносидан тўғри фойдаланишни ҳамда жумлани грамматик тўғри тузишни талаб қилади. Бундан ташқари, сўзларни орфоэпик меъѐр асосида талаффуз этишни ҳам тақозо қилади. Тилнинг яратувчиси ҳам, тарқатувчиси ҳам халқ экан, адабий тилни умумхалқ мулки дейиш мумкин. Шу маънода, адабий тил меъѐри халқчил замонавий бўлиши билан бирга тилнинг тараққиѐтини ҳам акс эттириши керак. Зеро, меъѐр тилнинг ижтимоий вазифа бажаришдаги асосий шарти бўлиб, унга амал қилиш, шу тилда сўзлашувчилар учун мажбурийдир. |