Мукофоти совриндори, санъатшунослик фанлари доктори, профессор му

179 
МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАР АСОСИДА ФОЛЬКЛОР ЖАНРЛАРИНИНГ 
ШАКЛЛАНИШИ 
 
Баходиров Сухроб –
ЎзДСМИ “Маданиятшунослик” мутахассислиги
2-курс магистранти.
 
Аннотация: Мақолларга хос халқ афоризми руҳи ўзга жанр ғоявий-
бадиий мазмунига халқчиллик бағишлайди, унинг миллий қадрият 
сифатидаги аҳамиятини кўтаришга хизмат қилади. 
Калит сўзлар: Афсона, ривоят, нақл, эртак, достон ва ҳаѐтий эртаклар 
интеграцияси тасдиқлайди. 
Аннотации: Присущий пословицам дух народного афоризма посвящает 
национализм идейно-художественному содержанию другого жанра, служит 
повышению его значения как национальной ценности. 
Ключевые слова: Подтверждение интеграции мифа, легенды, 
повествования, сказки, эпического повествования и истории жизни. 
Annotation: The spirit of folk aphorism inherent in proverbs gives 
nationalism to the ideological and artistic content of another genre, serves to 
enhance its importance as a national value. 
Keywords: Confirmation of the integration of myth, legend, narration, fairy 
tale, epic narrative and life story. 
Ўзбек фольклори жанрлар таркибининг юзага келишида жанрлараро 
муносабат муҳим қонуният ҳисобланади. Турли структурал-типик хусусият 
ва ғоявий-маънавий мазмунга эга фольклор жанрларининг шаклланишидан 
тортиб, дифференциациялашгунга қадар ўз бошидан ривожланиш жараѐнини 
кечирган.
Жанрлар 
тарихий-фольклорий 
жараѐн 
қонуниятлари 
асосида 
ривожланади, такомилига етади ва барқарор ҳолатга келади. Инсон 
тафаккури тараққиѐти билан диалектик алоқада бўлган халқ оғзаки ижодиѐти 
намуналари умумий бадиий принципга эга. Ижтимоий онг шакли сифатида 
турли бадиий шакл ва ғоявий-эстетик вазифа бажарувчи жанрлар тарихий-

180 
фольклорий жараѐн ривожланиш натижасида ўз такомилига етган. Бу жараѐн 
эса фольклор жанрларининг турли муносабатларидан иборатдир. 
Маънавий-маданий эҳтиѐж асосида майдонга келадиган турли фольклор 
намуналари орасида содир бўладиган таъсир, акс таъсир, тенг ва нотенг 
боғланиш каби ҳодисаларни ўрганиш жараѐнида фолькларшуносликка доир 
илмий-назарий масалалар билан баравар ҳолда халқимиз маданияти тарихи, 
узоқ ўтмишдаги аждодларимизнинг дунѐга нисбатан қарашлари, орзу-мақсад 
ва идеаллари ҳам у ѐки бу даражада ѐритилди. Шунинг учун ҳам, фольклор 
намуналари ўртасидаги диалектик муносабатлар жараѐни тарихий типология 
асосида ўрганилиб, қадимги жанрлар даврлар ўтиши билан ўз вазифасини 
ўтаб бўлгач, ўрни ва вазифасини тарихий шароит тақозосига кўра бошқасига 
бериши қонунийдир. Афсона, ривоят, нақл, эртак, достон каби эпик қўшиқ, 
терма, тарихий қўшиқ сингари лирик тур жанрлари ва халқ жонли 
сўзлашувида фаол қўллаб келинаѐтган афористик турлар орасидаги 
жанрлараро муносабатлари жараѐни халқ оғзаки ижодиѐтининг ягона бадиий 
тизими тамойили асосида ривожланувчи ижтимоий онг шакллари эканлиги 
кўрсатилди. 
Ўзбек фольклори жанрлари инсоният тараққиѐти тарихи билан боғлиқ 
ривожланади, ўзаро муносабатда тараққий этиб, муайян этник гуруҳлар 
ижтимоий-маиший ва маънавий-маданий ҳаѐтида муҳим рол ўйнайди. 
Тарихий-фольклорий муносабатлар жараѐни фольклор жанрлар таркибининг 
юзага келиши, ранг-баранг мавзудаги оғзаки ижод намуналари ягона бадиий 
принциплар асосида ривожлана бориб, уларнинг ижтимоий ҳаѐтда муҳим 
аҳамият касб этиши учун замин ҳозирлайди. 
Жанрлараро муносабатлар жараѐнини аниқлашда тарихий тараққиѐт 
ҳисобга олиниши, ўтмиш воқеаларининг фольклордаги аксини аниқлашда 
нисбатан илгари шаклланган жанр намунаси таркибидаги айрим поэтик, 
хусусият ва деталларнинг кейинроқ юзага келган жанр таркибидаги 
мослашиш ҳодисалари тарихий-фольклорий жараѐннинг динамик ривожига 
боғлиқдир. Бунда “объектив динамик жараѐн” деб аталувчи ҳодиса оғзаки 

181 
ижод жанрлари давомийлиги ва улар ўртасидаги узвийликни юзага 
келтирувчи муҳим фактор ҳисобланади. 
Тарихий-фольклорий 
жараѐн 
динамикаси 
халқ 
ижодиѐти 
ривожланишидаги муҳим қонуният бўлиб, унинг меъѐрини ҳисобга олиб, 
жанрлар муносабатига ѐндошиш зарур. Чунки, 
а) ўзбек фольклори жанрлар таркибининг юзага келиши, ундаги турли 
структурал-типологик 
хусусиятга 
эга 
фольклор 
намуналари 
барқарорлашувида 
жанрлараро 
муносабат 
ҳаракатлантирувчи 
куч 
вазифасини бажаради; 
б) тарихий-фольклорий жараѐн жанрлар орасида содир бўладиган турли 
боғланиш, ўзаро таъсир ва алоқаларни акс эттирувчи муносабатлардан 
иборат; 
в) жанрлараро муносабатларнинг фольклор асарлари ривожланиши, ҳамда 
такомилида 
халқ 
миллий 
қадриятлари 
даражасига 
етишувида 
трансформация, мувофиқлашув ва диффузия ҳодисалари муҳим анъана 
ҳисобланади; 
г) жанрларнинг структурал-типологик хусусиятлари, уларга хос формал 
кўринишлари бўйича муносабатлари фольклор эпик тур намуналари 
такомили учун муҳим рол ўйнайди. 
Фольклор жанрлараро муносабатнинг муҳим хусусиятларидан бири-бу 
трансформация ҳодисаси ҳисобланади. Трансформация ҳодисаси жанрлар 
таркиби юзага келишида ўзига хос ҳаракатлантирувчи воситадир. 
Трансформациянинг мослашув ва мувофиқлашув ҳолатлари турли бадиий
шаклга эга бўлган фольклор намуналари анъанавий ривожланишида муҳим 
аҳамиятга эга ҳодисалардир. Трансформация тарихий-фольклорий жараѐн 
динамикасининг 
нормал 
ривожланишини 
таъминлайдиган 
ҳаракатлантирувчи ҳодиса сифатида воқе бўлади. У муайян объектив шароит 
тақозоси билан турли даражада кечадиган ҳодисадир. Бир этносга тааллуқли 
деб белгиланган айрим образ, сюжет ва мотивлар маълум тарихий шароит 
тақозосига кўра, бошқа халқ фольклори намуналарида мослашиши табиий 

182 
ҳолат ҳисобланади. Бунинг натижасида “сайѐр сюжетлар”, мотивлар-у 
образлар ва ҳатто, айрим жанр намуналарининг бошқа халқлар оғзаки ижоди 
анъаналарида вариант, версиялари юзага келиши мумкин. 
Жанрлараро муносабатда трансформация ҳодисаси халқ оғзаки ижодига 
хос анъанавий усул бўлиб, инсон ақл-идроки фаолияти, маънавий-эстетик 
эҳтиѐжи ва дунѐни англашда, турмуш кечириш жараѐнида пайдо бўлган 
турли муаммоли масалаларни фольклорона тарзда ечишга ѐрдам беради. 
Жанрлараро муносабатлардаги трансформация ҳодисаси уч кўринишда 
содир бўлиб, улар турли бадиий шаклдаги фольклор намуналари тарихий 
тараққиѐти-поэтик ва ғоявий-эстетик тадрижий такомилига туртки беради. 
Халқ тасаввури ва тушунчасидаги ҳаѐтнинг турли масалаларини фольклор 
руҳида ечишга кўмаклашади. Мифологик тимсоллар, содда тафаккур 
маҳсуллари бўлган афсона, ривоятларнинг фольклорий жараѐн эволюцияси 
натижасида эстетик завқ берадиган жанрларга айланишига формал, семантик 
ва прагматив тарздаги муносабатлари муҳим аҳамиятга эга. 
Ўзбек фольклори жанрлар таркибининг тарихий тараққиѐти, ундаги 
турли оғзаки ижод намуналари барқарор шаклга етишувида трансформация 
ҳодисасига функционал ўхшаш мувофиқлашув анъанаси ҳам бор. Жанрлар 
орасида содир бўладиган тенг ва нотенг боғланишлар, таъсир ва акс таъсир, 
бир жанрга хос типик хусусиятнинг ўзга жанр таркибида келиши жанрлараро 
муносабатнинг мувофиқлашув ҳодисасига ҳам боғлиқдир. Мувофиқлашув 
ҳодисасининг тарихий-фольклорий жараѐнида амалга ошиши учун:
а) инсон тафаккур доирасининг кенгайиши; 
б) илк фольклорий тушунча ва тасаввурларнинг ижтимоий-маиший ҳаѐт 
талабларига жавоб бера олмай қолиши;
в) архаик тушунча ва тимсоллардан ғоявий-эстетик мақсад йўлида 
фойдаланиш эҳтиѐжининг туғилиши;
г) фан-техника инқилоби натижасида ижтимоий онгнинг бошқа шакллари 
ривожланиб, фольклор жанрлари тизимида инкорни инкор қонунининг 
ҳаракатга келиши;

183 
д) муайян тарихий шароит тақозо этган талаб каби объектив ва субъектив 
факторлар етилади.
Жанрлараро муносабатдаги мувофиқлашув ҳодисаси қуйидаги уч 
ҳолатда содир бўлади: 
а) фольклор жанрларига хос умумий хусусиятлар асосида содир бўладиган 
анъанавий мувофиқлашув; 
б) фольклор намуналари ижроси жараѐнида фольклор анъаналарига зид 
бўлмаган тарзда айрим истеъдодли одамлар томонидан содир этиладиган 
мувофиқлашув; 
в) жанрлараро муносабат анъаналарига зид равишда амалга ошириладиган 
сунъий мувофиқлашув. 
Халқ оғзаки ижоди жанрлар таркиби тараққиѐти жараѐнидаги сунъий 
тарзда содир этиладиган мувофиқлашув ҳодисаси фольклорнинг миллий 
қадрияти даражасига салбий таъсир кўрсатиб, унинг халқчиллик руҳини 
пасайтиради. Фольклор асарлари структурал-типологик жиҳатига сунъий 
ѐндошиш оқибатида бадиий адабиѐт санъатига яқин айрим яратилган эртак, 
достон, афсона, ривоят, латифа ва чоп этилган бошқа намуналарни фольклор 
мероси қадриятларига киритиб бўлмайди. 
Жанрлар муносабати жараѐнларида трансформация, мувофиқлашув 
ҳодисалари фольклор тараққиѐтида анъанавий содир бўлувчи қонуний 
ҳодисалар бўлиб, улар халқ оғзаки поэтик ижодининг ғоявий-бадиий 
жиҳатдан такомиллашиб боришида ўзига хос рол ўйнайди. 
Тарихий-фольклорий 
жараѐнда турли жанр намуналари ўзаро 
структурал-типологик жиҳатлари муносабатга киришиб, улар бир-бирларини 
поэтик жиҳатдан бойитади, ғоявий-эстетик томондан кучайишига ѐрдам 
беради. Афсоналар, ривоят, эртак ва нақлларнинг структураси ва баѐн 
услубларига 
мувофиқлашиб, 
уларнинг 
табиий-эстетик 
аҳамияти 
чуқурлашишига ѐрдам беради. Халқ афсоналаридаги идеализация эволюцион 
тараққиѐт таъсири орқали фольклор поэтик тизимига ўтиши натижасида 
структурал-типологик жиҳатдан ҳаѐтни кенг мушоҳада етувчи, ижтимоий-

184 
маиший жиҳатидан эстетик функция бажаришга хизмат қиладиган асарлар 
майдонга келиши учун замин ҳозирлайди.
“Эпик жанрга мансуб фольклор намуналарининг генетик жиҳатдан 
тарихий асослари умумийлиги натижасида улар муносабатида структурал 
типологик жиҳатдан яқинлашув ҳодисаси кузатилади. Буни афсона, ривоят, 
нақл ва ҳаѐтий эртаклар интеграцияси тасдиқлайди.”
1
Халқ оғзаки ижоди жанрлари муносабатида лирик турга оид намуналар 
ўзига хос анъанага мувофиқ бошқалари билан муноссабатга киришади. 
Хусусан, а) экспозитив характер нуқтаи назаридан; б) ўзга жанр 
структурасига поэтик руҳ бериш нуқтаи назаридан. Лирик ва эпик турга 
мансуб фольклор жанрлари орасидаги ўзаро муносабатлар трансформация, 
мувофиқлашиш ҳодисалари орқали табиий содир бўлади. Сунъий равишда 
мувофиқлашган қўшиқ ѐки термалар ўзга жанр табиийлиги, ғоявий-поэтик 
жиҳатларига салбий таъсир кўрсатиб, фольклорга хос руҳни пасайтиради. 
Халқ афористик жанрига кирувчи намуналарнинг ўзга жанрлар билан 
муносабати фольклор анъаналари тараққиѐти қонунларига амал қилади. 
Оммавий афористик жанр ҳисобланган мақоллар эпик тур намуналари 
таркибига трансформацияланиш, мувофиқлашиш ва диффузияланиш орқали 
ўринлашади. Мақолларга хос халқ афоризми руҳи ўзга жанр ғоявий-бадиий 
мазмунига халқчиллик бағишлайди, унинг миллий қадрият сифатидаги 
аҳамиятини кўтаришга хизмат қилади. Фольклор асарлари ижро жараѐнида 
афористик жанрлар бошқа жанрлар табиатига диффузияланиши, шакл 
жиҳатдан кўринишини йўқотиб, асл моҳияти сақланади. 
Ўзбек фольклори жанрлари мифо-поэтик тафаккурига оид энг оддий 
символлардан тортиб, мураккаб сюжетли эпик асарларга қадар ижро 
жараѐнида тарихан таркиб топиб келган. Ижро фаолиятини импровизация 
ҳодисасисиз тасаввур этиб бўлмайди. Жанрлараро муносабат жараѐнидаги 
ижро 
ва 
бадиҳа 
бирлиги 
жанрлар 
тараққиѐтининг 
ўзига 
хос 
1
1
Ўзбек фольклори очерклари. I-жилд, Т.:»Фан», 1988., 66-бет. 

185 
ҳаракатлантирувчи кучидир. Жанрлар муносабатидаги ижро ва бадиҳа 
фольклор жанрларининг такомиллашуви, бадиий-ғоявий жиҳатдан миллий 
мерос даражасига етишишда тарихий-фольклорий жараѐнга хос бўлган энг 
муҳим фаолият ҳисобланади. 
“Инсоният маиший турмуш тажрибалари, ижтимоий тузум маънавий 
ҳаѐт талаблари асосида доимо илгарилаб борувчи фольклорий жараѐн 
жанрлараро муносабатларнинг уч йўналишдаги бадиҳагўйлик анъаналарини 
вужудга келтиради: а) мажбурий ва зўрма-зўраки бадиҳа; б) олдиндан руҳий 
тайѐргарлик асосида амалга ошадиган бадиҳа; в) халқ оғзаки ижоди 
анъанавий қонуниятлари асосида бажарадиган бадиҳа.”
1
Мажбурий ва зўрма-зўраки бадиҳалаш фольклорнинг умумривожига 
салбий таъсир кўрсатиб, унинг табиий ҳолати бузилишига олиб келади. 
Ўзбек фольклори ўтмиш авлодларнинг тафаккур гулшани, ахлоқий-
маънавий маданиятининг бебаҳо қадриятлари, ота-боболарнинг келажак 
авлодлари учун доимо қайғуриш туйғулари ва энг асосийси, миллий 
қадриятларимизнинг асрлар мобайнида оғиздан - оғизга, устоздан- шогирдга, 
отадан-фарзандга мерос бўлиб келаѐтган хазинаси сифатида ўз тадрижий 
такомилга етишиши жанрлараро муносабат ва ундаги турли анъанавий ҳолат, 
ҳодисаларнинг ижтимоий оид қонунларига амал қилиши натижасидир. 

жүктеу/скачать 4.93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: