Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бақылаусұрақтары:
1. Ше тел дік не гіз гі тү зеу үл гі лерін си пат та ңыз. 2. И. Пес та лоц ци, А.С. Ма ка рен ко, С.Т. Шадс кий қа ғи да ла ры ның маз мұ ны. 3. А.Т. Ақа жа но ва ның ав тор лық тү зеу үл гі сі нің ше тел дік үл гі лер ден айыр- ма шы лы ғы не де? 4. Жа бық ме ке ме қыз мет кер ле рі нің қан дай пси хо ло гия лық ерек ше лік те рін атай ала сыз? 5. Пе ни тен циар лық ме ке ме де гі пси хо лог бағ дар ла ма сы ның не гіз гі мақ са ты мен ке зең де рі. 6. Заң бо йын ша кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар ға қан дай жа за түр ле рі қол- да ны ла ды? ПЕНИТЕНЦИАРЛЫҚМЕКЕМЕЛЕРДЕГІ ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕКОРРЕКЦИЯЛЫҚ(ТҮЗЕТУ) ЖҰМЫСТАР 13.1.Жабықмекемелердегіпсихологқызметі Тү зеу ме ке ме ле рін пси хо ло гия лық қыз мет пен қам та- ма сыз ету дің ма ңы зы күн нен-күн ге ар тып отыр. Бұл қо- ға мы мыз да ғы адам фак то ры ның рө лін арт ты рып, тәуел сіз рес пуб ли ка мыз дың құ қық тық мем ле кет құ ру жо лын таң- дауы мен ті ке лей бай ла ныс ты. Тү зеу жо лын із гі лен ді ру та ла бы сот тал ған дар мен жүр гі зі ле тін тәр бие жұ мы сы ның маз мұ ны на, фор ма сы на, әдіс-тә сіл де рі не жа ңа көз қа рас- тың қа лып тас уын та лап ете ді. Мұн дай мін дет тер ді ше- шу де қыл мыс кер тұл ға сын жан-жақ ты зерт те мей жү зе ге асы ру мүм кін емес. Пси хо ло гия лық бі лім ді тә жі ри бе жү зін де пай да ла ну дың өзін дік та ри хы бар. Ең бек заң ды лы ғы ның нор ма тив те рін де жа бық ме ке ме лер ге қа тыс ты кри ми нал ды-диаг нос ти ка лық ка би нет жә не бас қа дай ғы лы ми ор та лық тар дың құ ры луы нор ма тив ті ең бек-тү зеу құ қық та рын да бе кі тіл ді. 1925 жыл дан бас тап ка би нет тер мен зерт ха на лық жұ мыс тар ды қыл мыс ты жә не қыл мыс кер тұл ға сын зерт- тейт ін Мем ле кет тік инс ти тут үй лес ті ріп отыр ды. Бі рақ 13 293 Заң психологиясы 294 1929 жы лы пе ни тен циар лы ме ке ме лер де пси хо ло гия лық зерт теу- лер өз әре ке тін бас қа ба ғыт қа бұ ра бас та ды. Осы жыл дың қа ра ша айын да қыл мыс тық заң на ма ға өз ге ріс тер ен гі зі ле ді, яғ ни ел ді-ме- кен нен алыс жер ге, ең бек пен тү зеу ла герь ле рі ор налас ты ры ла- ды. Реп рес сия ның өр шуі мен заң сыз дық тың орын ал уына, да ра- шыл дық тың қа жет ті лі гі мен же ке бас құ қы ғы ның сақ тал ма уына бай ла ныс ты адам өмі рі нің құн сыз да ну жағ да йын да іш кі іс тер ор- ган да рын да пси хо ло гия зерт теу ле рін да мы ту мән сіз әрі қа жет сіз бол ды. 60-жыл да ры пе ни тен циар лы ме ке ме лер дің құ ры луы, от ряд ты жүйесі нің ен гі зі луі мен жа за ны орын да ту шы ор ган да рын да пси- хо ло гия лық зерт теу лер ен гі зі ле бас та ды. Жа за ны орын да ту шы- лар ды са ра лау мен да ра шыл дық қа жет ті лі гі нен сот та лу шы ның же ке тұл ға сын те рең дей зерт теу ге қа жет ті лік туын да ды. 30-жыл- дар да кә ме лет ке тол ма ған дар ісін де гі сот тың пси хо ло гия лық са- рап та ма сын М.М. Ко че нов 1968 жы лы қайта жан дан дыр ды. 70-жыл дар да ғы кә ме лет ке тол ма ған заң бұ зу шы лар ды тәр- бие леу ең бек тік ко ло нияла ры мен тер геу оқ шаулан ды ру орын- да рын да пси хо лог ма ман ды ғы ен гі зі ле бас та ды (И.П. Баш ка тов, Л.С. Саб лин). Дәл осы ке зең де ел дің 50 ме ке нін де гі ба за лық ең- бек пен тү зеу ко ло ниясын да ең бек ті ғы лы ми ұйым дас ты ру дың бас бө лім ше ле рі ЕҒҰББ жа сақ та лып, мұн да ғы пси хо лог қыз мет- те рі нің штат та ры қа рас ты рыл ды. Осы дан ба рып пси хо ло гия лық қыз мет инс ти ту ты құ ры лу мә се ле сі кө те ріл ді. Осы ның нә ти же- сі пси хо лог тар ға кө мек ре тін де оқу лық тар, әдіс те ме лік құ рал дар жә не ғы лы ми ма қа ла лар дың жа рық көр уіне се беп ші бол ды. Бұл әде биет тер де бас бос тан ды ғы нан айы рыл ған адам тұл- ға сы ның ерек ше лік те рі ай қын кө рі ніс бер ді. Күй зе ліс ке зін де гі пси хо ло гия ның жағ дайы, заң бұ зу шы лық қа де ген көз қа рас тар, суб мә ди не ті нің қауым дық ерек ше лі гі мен оның тәр бие сін де гі де- тер ми на циялық рө лі жә не та ғы бас қа да мә се ле лер А. Ку ди мов, Л. Саб ли на (1975 ж.), И.П. Баш ка тов ең бек те рін де жа риялан ды. Жа сал ған жұ мыс тар дың қо ры тын ды сы тү зеу ме ке ме де гі тә- жі ри бе лі пси хо лог тар дың іс-әре кет те рін рет теу, олар дың са па сы- ның көр сет кі шін көр се ту, әріп тес тер дің ара сын да ала тын пси хо- 13. Пенитенциарлық мекемелердегі психодиагностикалық және ... 295 лог тың нақ ты ор нын анық тау, пси хо ло гия лық мағ лұ мат тың жет- кі зі луі жә не оның дұ рыс ты ғы, се нім ді лі гін анық тап көр се те тін ве до мс тво лық нор ма тив тік ак ті лер ге ен гі зіл ді. Пси хо лог тар дың іс-әре кет те рін жос пар лау қа жет бол ды. Сот тал ған дар мен ат қа- ра тын жұ мыс ты ко ло нияның пси хо лог та ры тәр биеле ну ші лер дің жа за сын өтеу ке зең де рі не сай жүр гі зу қа рас ты рыл ды: ка ран тин- ге тү су ке зе ңі; бейім де лу ке зе ңі; бос тан дық қа шы ғу ға да йын дық ке зе ңі. В.Ф. Пи рож ков (1984 ж.) бі рін ші са ты да ғы пси хо ло гия лық қыз мет ті ұйым дас ты ру ды тал дап, бас қа ел дің тә жі ри бе сі мен бі- лік ті лі гін зерт тей ке ле, пси хо ло гия лық кө мек ті, штат ты пси хо лог бас қа әріп тес те рі нің кө ме гін сіз іс ке асы ра ал май ды де ген тұ жы- рым ға ке ліп, пси хо ло гия лық қыз мет әре ке ті өзі не өза ра бай ла- ныс қан төрт құ рам дас ке зең ді қо су ды қа жет деп жаз ды: 1) бі лік ті лік пен тап сыр ма бе ре ала тын, жет кі лік ті пси хо ло гия- лық да йын ды ғы бар бас қар ма қол бас шы сы ның пси хо лог-тә жі ри- бе ші ге қоя тын мін де ті; 2) топ пен жә не же ке тұл ға мен пси хо ло гия лық тұр ғы да ғы бі- лім ді іс ке асы ру да ғы, ко ло ния тәр биеші сі нің жә не тү зе ту ме ке ме- ле рі нің от ряд бас шы ла ры ның пе да го ги ка лық іс-әре кет те рі; 3) ма ман дық дең гейді пси хо ло гия лық бі лім ді мең гер ген пси- хо лог-тә жі ри бе ші нің ше бер лі гі; 4) пе ни тен циар лық-пси хо ло гия лық са рап та ма жүр гі зе ала тын, қа жет ті жағ дай лар да қы саң мә се ле лер ді ше ше ала тын пси хо лог- са рап шы ның кә сі би іс-әре ке ті. 1989 жы лы КСРО УУМ бар лық ең бек пен тү зеу жа бық ме ке- ме ле рі не сәй кес қыз мет кер лер дің жи на луымен пси хо лог ма ман- да ры ның жа ла қы қо рын бе кі ту заң ды лы ғы ен гі зіл ді. 1990 жы лы КСРО-ның УУМ-нің ке зек ті қайта ұйым дас тыр уына ма ман-пси- хо лог та ры ның қыз мет те рі де ен гі зіл ді. Осы дан ке йін жа за ны орын да ту шы ор ган да рын да пси хо ло- гия лық қыз мет ті да мы ту дың ұйым дас ты ру шы лық не гіз де рі қол ға алын ды. Бі рақ та бұл ша ра дан, тәр бие үдерісі нің қо ры тын ды сы жақ сар ма ды. Бұл ең бас ты жә не ең не гіз гі жағ дай лар дың, яғ ни сол уа қыт та ғы пси хо лог тар дың же тіс пеуші лі гі нің орын алуы еді. Заң психологиясы 296 90-жыл да ры пси хо ло гия лық қыз мет тің дам уына объек тив ті жағ дай лар туын да ды, со ның ішін де гі ерек ше ма ңыз ды сы – қыл- мыс тық ат қа ру жүйе сін із гі лен ді ру. Өкі ніш ке орай, бас шы лар дың кө бі сі із гі лен ді ру дің мә нін тү сін бей, оны бас шы лық құ ры лым ның өз ге руі деп қа рас ты рып, қыл мыс кер ді қайта әлеу мет тен ді ру де гі жағ дайда адам ға қа тыс ты із гі лен ді ру ді – қыл мыс кер лер ді қо ғам ға қайтару да ғы не гіз гі ма ңыз ды мә се ле еке ні ес ке ріл ме ді. Ше тел де гі көр сет кіш тер бо йын ша пси хо лог қыз ме ті бар лық өр кен де ген мем ле кет тер дің тү зеу ме ке ме ле рін де ен гі зіл ген ді гін көр сет ті. Гер ма нияда сот тал ған дар, ал ды мен, түр ме-та рат қы- шын да пси хо ло гия лық тек се ру ден өтіп, со дан ке йін ға на жал пы- лай түр ме ге ор на лас ты ры ла ды, олар мен әлеу мет тік қыз мет кер лер жә не пси хо лог тар жұ мыс істейді. Сол түс тік Рейн-Вест фа лия же рін де гі 38 түр ме де 17 мың сот- тал ған ға, 221 әлеу мет тік қыз мет кер мен 105 пси хо лог та ға йын- да лып, әр пси хо лог та ша ма мен 160 сот тал ған адам бе кі ті ле ді (Н.А. Анд реев, Г.О. Ко ва лев, М.Г. Де больс кий, 2001). Пси хо лог қыз ме тін ен гі зу жә не сот тал ған дар мен ор та ша стан- дарт тал ған қа рым-қа ты нас құ ру ере же ле рін БҰҰ ұсын ды. Осы- дан ке йін ше тел дік жә не отан дық тә жі ри бе бі лік ті лік ті пси хо- лог тар дың пе ни тен циар лы ме ке ме лер де аса қа жет ті екен ді гі ма- құл дан ды. 80-90 жыл да ры пси хо ло гия лық қыз мет түр ле рі е дәуір да мы ды. Қыл мыс тық-ат қа ру жүйесі қыз мет кер ле рі нің ал ғы шар ты – са- па лы объек тив ті пси хо ло гия лық қыз мет маз мұ ны на ерек ше кө ңіл бө лу. Тү зеу ме ке ме ле рін де гі пси хо ло гия лық қыз мет – пси хо ло- гия лық диаг нос ти ка мен қыл мыс тың ал дын алу да ғы ша ра лар- ды жү зе ге асы ру, жа ңа әдіс-тә сіл дер ді қол да нып, кор рек циялық (тү зеу) жұ мыс та рын ат қа ру, со ның нә ти же сін де жа бық ме ке ме- ме қыз мет кер ле рі нің тө зім ді лі гін, шы дам ды лы ғын жо ға ры ла ту (А.И. Зуб нов, Ю.И. Ка ли нин, В.Д. Сы соев). Тү зеу ме ке ме сі пси хо ло гы ның не гіз гі ба ғыт та ры : 1. Сот та лу шы лар ды тү зеу үдеріс те рі мен қам та ма сыз дан ды рып, «қиын» тәр биеле ну ші лер мен же ке лей тәр бие леу жұ мыс та рын жүр гі зу жә не бос тан дық қа шық қан нан ке йін гі өмір ге да йын дау. 13. Пенитенциарлық мекемелердегі психодиагностикалық және ... 297 2. Өн ді ріс-эко но ми ка лық тап сыр ма лар ше шім де рі не қа ты су (ат тес та ция, жұ мыс ор ны, пси хо ло гия лық бі лік ті лік ті са рап тау жә не т.б.). 3. Әріп тес тік ұжым ор та сын да жа ғым ды пси хо ло гия лық ахуал ды жү зе ге асы ру. 4. Қыз мет кер лер ге жә не сот тал ған дар ға пси хо ло гия лық ке ңес бе ру ді жақ сар ту (М.Г. Де больс кий,1996). Же ке тұл ға мен өті ле тін пси хо ди аг нос ти ка ның не гіз гі мақ са ты – сот тал ған дар дың же ке-да ра пси хо ло гия лық мі нез-құл қын жә не әлеу мет тік ерек ше лік те рін анық тап, алын ған нә ти же лер ді от ряд бас шы сы ның қо лы на тап сы рып, ұсы ныс тар жа сау. Сот тал ған дар дың же ке лей зерт теу құ ра лы ның ең не гіз гі сі – ғы- лы ми тест ар се на лы. Олар сот тал ған дар дың құн ды лық та рын, мі- нез-құлық ерек ше лік те рін, эмо ционал ды күй ле рін, өмір дің мән- ма ғы на сын, қыл мыс қа не үшін бар ға нын анық тау ға ар нал ған. Қа зір гі за ма науи пси хо ло гия лық зерт теу лер жүр гі зу тер геуде гі оқ шаула ну дан бас та ла ды, яғ ни мұн да сот ше ші мі өз кү ші не ен- ген нен соң айып тал ған ның пси хо ло гия лық мі нез де ме сі тү зеу ме- ке ме сі не жө нел ті ле ді. Пси хо лог тек же ке тұл ға ны диаг нос ти ка лаумен ға на шек тел- мей ді, зерт те лу ны са ны на сот тал ған дар то бы (бри га да лар, от- ряд тар, фор мал ды емес топ тар) жә не опе ра тив ті жағ дай лар ды қиын да та тын пси хо ло гия лық-әлеу мет тік құ бы лыс тар кі ре ді. Тә- жі ри бе лі пси хо лог тың ат қа ра тын ма ңыз ды функ циясы – сот тал- ған дар мен кор рек циялық жұ мыс тар жүр гі зу. Сот та лу шы лар дың жа за сын өтеу мер зі мі мақ сат ты түр де гі қи нау емес. Бі рақ бұл ша ра ар қы лы бас бос тан ды ғы нан айы рыл- ған дар жа қын да ры нан оқ шаула на ды, яғ ни әдет те гі қо ғам ға қар сы жа са ла тын жа ғым сыз қы лық тар дан шек те лі не ді, күн де лік ті қа таң күн тәр ті бі ар қы лы қа да ға ла на ды, үй рен шік ті суб мә де ниет тер- ден ал шақ тайды. Жа бық ме ке ме де гі тәр биеле ну ші лер ге жа ғым- ды әсер ету де гі іс-ша ра лар бойынша, ке йін нен сот та лу шы лар дың өз ге ріс ке түс ке нін кө ңіл-күй ле рі нен ай қын бай қауға болады. Бұл ал ғаш қы ай лар да ғы уайым-қай ғы, яғ ни М.Н. Гер нет тің айт уы бо- йын ша, «бұ рыш ты тас – түр ме өмі рі нің фун да мен ті», ол де ген Заң психологиясы 298 үл кен үрей, аг рес сия ның ша рық тауы, то ры ғу, тү ңі лу ше гі. Бас қа- ша айт қан да, сот тал ған дар дың кө бі пси хи ка лық то ры ғу да, тү ңі лу- де бо ла тын ды ғын си пат тайды. Айып ты лар осын дай жағ дайда ғы қор ша ған ор та ны парапар қа был дай ал май ды: қыз мет кер лер дің әдет те гі тәр бие леу іс те рі не іш тей қар сы лық біл ді руі кү шейе тү- се ді, сот тал ған дар тұйық та лып, аг рес сия лық жә не аутоаг рес сия- лық мі нез көр се те бас тайды. Мұн дай жағ дай лар да қан дай әдіс те- ме лер қол дан ған жөн? Сен ді ру әді сі – бұл жүйе сот тал ған дар ды одан әрі ыза лан ды ра ды, сон дық тан кө бі не тиім сіз бо лып қа ла ды, бұ ған қа ра ған да илан ды ру әді сі аз да бол са нә ти же лі қо ры тын ды бе ре ала ды. Ко ло нияда ғы тәр биеле ну ші лер ге ар найы құ рас ты рыл ған курс бағ дар ла ма ла рын ұсы ну ға бо ла ды: – ар найы түр де гі ре лак са цияға (бо саң су) ба ты ру, ен гі зу; – жа на ма лау да ғы сен ді ру (эмо ционал ды тол қы ған өлең мә ті ні ар қы лы тәр бие леу); – ті ке лей сен ді ру, пе да го ги ка лық тап сыр ма лар ға ба ғыт тал ған, мы са лы: «Мен бұ дан да жақ сы бо ла мын», «Ен ді гі де мен қыл мыс жа са май мын» жә не т.б. – ре лак са ция (бо саң су) жағ дайы нан шы ғу. Пси хо лог-тә жі ри бе ші лер пси хо ди аг нос ти ка ның кө ме гі ар қы- лы ке ле сі дей сот тал ған дар ды анық тайды: – ұйым дас ты ру шы лық қа бі ле ті бар жә не оны жа ғым ды пай- да ла на ала тын дар, ке йін нен іс-әре кет те рін, жұ мыс дең ге йін жо ға ры ла ту ға ба ғыт тал ған дар; – ақыл-па ра са ты ның тө мен ді гі не қа тыс ты күр де лі жә не жа- уап ты жұ мыс тар да ке рі ық па лын ти гі зе тін дер; – пси хо ло гия лық ауыт қу шы лы ғы бай қа ла тын дар; – аг ре сив ті лі гі, пси хи ка лық то ры ғуы, үрейі жә не тү ңі лу ші лі гі жо ға ры дең гейде гі лер; – тұ рақ ты, ли дер лік ке бейім ді, әлеу мет ке қа уіп ті ұстаны мы бай қа ла тын топ мү ше ле рі. Қе йін гі кез де тү зеу ме ке ме ле рін де түр лі зерт теу әдіс-тә сіл дер қол да ны ла ды (Ю.А. Альфе ро ва, И.Б. Бой ко, Де больс кий жә не т.б.). Сот тал ған дар дың мі нез-құл қын тү зе ту ге ар нал ған бас қа да 13. Пенитенциарлық мекемелердегі психодиагностикалық және ... 299 әдіс тер бар: же ке лік ке ңес бе ру, «Т» то бын да ғы жат ты ғу лар, пси- ход ра ма, рөл дік ойын дар жә не т.б. (В Г. Ами нов, Г.Э. Ами нов, П. Саф ро нов т.б.). Бас шы лар дың пі кі рін ше, пси хо лог тар же ке құ рам ды топ тар- мен жұ мыс жүр гіз ген де ке ле сі мін дет тер ді ше шуі тиіс (Г.К. Бо- го мо ло ва,1997): – кә сі би таң дау ды ұйым дас ты ру; – ат тес та цияға жә не қыз мет ке та ға йын дау ша ра ла ры на қа ты су; – бас қа ру ды оң тай лан ды ру ға қа тыс ты ұсы ныс тар жа сау; – жа ғым сыз пси хи ка лық кө ңіл-күй дің ал дын алу ша ра ла рын ұйым дас ты ру; – же ке құ ра ма ның пси хо ло гия лық да йын дық дең ге йін кө те ру; – бө лім ше нің қы сыл таяң жағ дайла ры на де реу түр де қа ты су (ке піл ге алу, жап пай бұ зақы лық жә не т.б.); – қа уіп ті топ қыз мет кер ле рі мен жұ мыс жүр гі зу. Г.К. Ко пы лов тың пси хо лог-тә жі ри бе ші лер мә се ле сін ше шу зерт те ме сі нің қо ры тын ды сы ке ле сі кес те де бе ріл ген. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|