Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
129
олар да жо ға ры жә не тым жо ға ры дә ре же лі вик тим ді лік қаупі бар 
адам дар да ғы ар найы же ке ерек ше тұл ға лық жә не мі нез-құлық-
тық қа сиет тер кө рі ніс тап пайды.
4. Ық ти мал (эвен туал ды) кез дей соқ жә бір ле ну ші лер. Олар 
−
лаң кес тік әре кет тің, өл ті ру не ме се ерек ше ауыр зиян кел ті ру 
жол дың жә бір ле ну ші ле рі. Мұн дай қыл мыс тық әре кет те ке зін де 
үшін ші адам дар зар дап ше ге ді. 
Же ке лік (ин ди ви ду ал ды) вик тим ді лік ті анық тайт ын же ке тұл-
ға лық қа сиет тер дің ма ңыз ды лық дә ре же сі не сүйе ніп, жә бір ле ну-
ші ні бір не ше түр лер ге бө лу ге бо ла ды: 
1. Әм бе бап ти пі (тү рі). Бұл түр ге қыл мыс тың әр ал уан түр ле-
рі не қа тыс ты әлеу мет тік осал ды ғын анық тайт ын, ай қын кө рі не-
тін бел гі ле рі бар адам дар жа та ды. Бұл жә бір ле ну ші бо лу ға бейім-
ді ин ди вид тер, әр түр лі қыл мыс жағ да йын да олар дың жа ғым сыз 
қа сиет те рі жү зе ге асуы әб ден мүм кін. Бұл түр ге жа та тын құр бан-
дар өз де рі не тән вик тим дік мі нез-құлық бел сен ді лі гі мен не ме се 
ен жар лы ғы мен си пат та ла ды.
2. Таң да ма лы тип. Бұл түр ге жә бір ле ну ші лер дің кей бір түр-
ле рі не қа тыс ты жо ға ры осал ды ғы бар, олар дың суб ъек тив ті жә не 
объек тив ті си пат та ма ла рын ес ке ре тін адам дар жа та ды. Құр бан-
дар дың әлеу мет тік-де мог ра фиялық си пат та ма ла ры бо йын ша жік-
те луі:
−
жы ныс тық ерек ше лі гі;
−
жас ерек ше лі гі ;
−
рөл дік дә ре же сі ;
−
қыл мыс кер ге қа тыс ты көз қа ра сы ;
−
кел ті ріл ген зиян ға бай ла ныс ты;
−
өне ге лі-пси хо ло гия лық бел гі лері;
−
кел ті ріл ген зақым ның тү рі мен есе лі гі;
−
қыл мыс тың ауыр лы ғы ;
−
«кі нә нің» дә ре же сі ;
−
олар дың мі нез-құлық си па ты.
Жас ерек ше лік пси хо ло гиясы са ла сын да ғы экс пе ри ме нт тік 
зерт теу лер қа рым-қа ты нас қа де ген қа жет ті лік ті тұл ға ның жет кін-
шек тік жә не жа сөс пі рім дік ке зе ңін де гі не гіз гі қа жет ті лік те рі нің 

Заң психологиясы
130
бі рі ре тін де анық тайды. Көп те ген жағ дайда жас тар дың тұл ғаара-
лық қа ты на сы жан жал дық қа ты нас тар ға алып ке ле ді. Кей де кім-
нің жә бір ле ну ші, ал кім нің қыл мыс кер бо ла ты нын жағ дай ға на 
ше ше ді. Жә бір ле ну ші мен қыл мыс кер дәл сол бір эпи зод та ал ма-
ке зек ауысуы мүм кін (мы са лы, топ тық не ме се екеуара тө бе лес те). 
Кей де жә бір ле ну ші нің өзі қыл мыс кер ді ке нет тен әр түр лі пси хи-
ка лық күй лер ге (аф фект, қыз ба лық, қор қы ныш, жек кө ру, т.б.) тү-
сі руі мүм кін. Осын дай жағ дай лар дан то наушы ұры ның қыл мыс 
жа сау ал дын да өл ті ру ниеті бол ма ға ны мен, кі сі өл ті ру ші ге айна-
лып жа та тын ды ғы кез де се ді. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған құ қық 
бұ зу шы лар мен олар дың ке ле шек те гі жә бір ле ну ші ле рі бір ша ма 
ұзақ уа қыт бойы олар мен қан дай да бір бай ла ныс та бо ла ды жә не 
кейбір жағ дай лар да жә бір ле ну ші қыл мыс тық әре кет тер дің дам-
уын да ғы бел сен ді эле мен ті бо лып та бы ла ды. Кө бі не се жет кін-
шек тер дің ара сын да ғы жә бір ле ну ші бо ла тын дар зор лық-зом бы-
лық жа сау ал дын да ғы олар мен та ныс қан қыз дар бо лып шы ға ды.
Ең қа уіп ті жә не кең өріс ал ған қыл мыс тың тү рі – зор лау. Жы-
ныс тық қыл мыс (ҚР ҚК, 120-бап) адам өмі рі нің ин тим дік сфе ра-
сын құ рай ды. Мұн да кө бі не жә бір ле ну шілер – әйел дер. Зор лан-
ған дар ды екі топ қа бө лу ге бо ла ды: бірінші, кім нің мі нез-құл қы 
қыл мыс тық әре кет тің бас талуына түрт кі бо лып, мүм кін дік ту-
ғыз ды; екінші, кім нің мі нез-құл қы зор лау ға еш қан дай мүм кін дік 
ту ғыз ба ды (нейт рал ды бейтарап). Кри ми но лог-зерт теу ші лер дің 
тұ жы рым да ма ла ры бо йын ша жә бір ле ну ші лер дің 83,1% -ы қар-
сы ла су ға қа бі лет ті, ал 16,9 %-ы ға на қыл мыс кер ге қар сы әре кет 
жа сай ал ма ған дар (фи зи ка лық әл сіз дік, пси хи ка лық ауыт қы, са-
на ның ке міс ті гі, дәр мен сіз дік). 
Со ны мен қа тар мұн дай әре кет тен қу лық көр се тіп қа шып құ-
ты ла тын дар да кез де се ді. Кө бі не әйел дер мен қыз дар дың ішім дік 
күйі, же ңіл тек мі нез-құл қы (бейтаныс адам мен оңа ша қа лу жә не 
оның көз де ген мақ са тын, ниет-пи ғы лын дұ рыс тү сін беу), олар ды 
жә бір ле ну ші болуына ық пал да са ды. Топ тық зор лау да қар сы лық 
көр се ту мүм кін ді гі жоқ тың қа сы.
Со циолог про фес сор А.Г. Хар че ва: «Үй, пә тер тек қа на қа быр-
ға ны кү зет пейді, ол сон дай-ақ ұят, сы пай ылық се зім дер мен бір-

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
131
ге от ба сы лық абы рой дың тиім ді лі гі нің пси хо ло гия лық кү ші», − 
дей ді. Мұн дай қыл мыс тү рін кри ми на лис тер өзін ше си пат тайды:
а) әйел дер дің ерік сіз жы ныс тық қа ты нас қа тү суі (зор лық, ин тим-
ді лік бай ла ныс қа мәж бүр леу); ә) кә ме лет жа сы на тол ма ған дар-
дың жыл дам да муы (ак се ле ра ция); б) жы ныс тық қа ты нас қа жағ-
дай ту ды ру сәт те рі. 
Қыл мыс тық әре кет ті аран да ту ға не ме се оны жа сауда жол ашу-
ға әдеп сіз мі нез-құлық пен жү ген сіз әре кет тер, спирт тік ішім-
дік тер ді бір ге пай да ла ну, сон дай-ақ жә бір ле ну ші нің жы ныс тық 
қа ты нас қа ашық екен ді гі ту ра лы ал дын ала құ лағ дар бо луы жәр-
дем де се ді. Жә бір ле ну ші нің жү ген сіз мі нез-құл қы бел сен ді жә-
не ен жар, яғ ни суб ъек ті нің жы ныс тық ниет те рі не бел сен ді түр-
де қар сы тұ ру ға жет кі лік сіз бо луы да мүм кін. Ал ма ты қа ла лық 
сот іс те рі тә жі ри бе сі нен мы сал: айып та лу шы кә ме лет тік жас қа 
тол ма ған аза мат ша мен кө ше де та ны сып, оны үйіне де йін шы ға-
рып са лу ды сұ ра ған. Жол-жө не кей оны бақ қа алып ба рып, сол 
жер де оны мен жы ныс тық қа ты нас қа түс кен. Со дан соң оны өз 
үйіне алып ке ліп, та ғы да жы ныс тық жа қын дық қа мәж бүр ле-
ген. Жә бір ле ну шінің қа шып ке ту ге мүм кін ді гі бол ған, бі рақ он-
дай жағ дайды қыз пай да лан ба ды. Тек қа на ке ле сі кү ні ана сы ның 
қы сы мы мен ол құ қық қор ғау ор ган да ры на арыз тү сір ген. Тер геу 
ке зін де анық тал ды: жә бір ле ну ші үл ге рі мі тө мен оқу шы екен ді-
гі, бір сы нып тан екін ші сі не өте ал ма ған дық тан жыл дан-жыл ға 
қал ды ры лып отыр ған, са бақ ты жиі бо сат қан, жа ғым ды еш қан дай 
іс-әре кет тер ге әуес тен бе ген. Өзі нің бар бос уақы тын кө ше де, бақ-
та өт кі зіп, кү мән ді бейтаныс адам дар мен та ны су ға бейім дел ген. 
Жә бір ле ну ші та ра пы нан ен жар лық тың бо луы зор лау шы ны қа те-
ле су ге алып ке ле ді, оның бо йын да ғы ниеті жә бір ле ну ші нің же ңіл 
ойлы мі нез-құл қы мен сәй кес ке ле ді де ген се нім ді лік туын дай ды. 
Көп те ген мә лі мет тер бо йын ша, (кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар ға 
ар нал ған ЛА-155/4, ЛА-155/6 ко ло нияла ры) қыл мыс тың ал дын-
да бо ла шақ жә бір ле ну ші мен (кө бі не се бұл әке ле рі не ме се өгей 
әке ле рі, туыс қан да ры) айып та лу шы ның ара сын да ұзақ уа қыт қа 
со зыл ған дау-жан жал жағ дай лар бол ған ды ғын бай қа та ды. Бұл 
от ба сы лар да ба ла лар ға қа ты гез дік жағ дай ту ғыз ған адам дар ға

Заң психологиясы
132
қа тыс ты жек кө рі ніш те рін ту ғы за тын әре кет тер: қол жұм сау, ба-
ла ғат тау, әдеп сіз дік, жа сөс пі рім дер ді тұл ға ре тін де сый ла мау, құр-
мет те меу, дө ре кі лік, қа ты гез дік та ны ту дың се бе бі бол ған, мұн дай 
жағ даят тар, өз ке зе гін де, жет кін шек тер дің бо йын да жа ғым сыз 
са па лар дың қа лып тас уына ерек ше әсе рін ти гіз ген. Бір қа тар жағ-
дай лар да кә ме лет ке тол ма ған ба ла лар дың ма құл дан байт ын әре-
кет те рі үл кен дер дің ба ла ғат та уына, ұрып-соғуына, қо қан-лоқ қы 
жа са уына қар сы жа уап ре тін де жа сал ған.
Кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар көп жағ дайда өз әре кет те рі нің 
әлеу мет тік жә не құ қық тық сал дар ы ту ра лы ой лан байды. В.Я. Ры-
баль ская ның көр се туі бо йын ша, «ұр лық пен то нау іс те рі нің 3/2-де, 
бұ зақы лық қа бай ла ныс ты іс тер дің 3/1 де зор лау ға қа тыс ты әр бір 
үшін ші іс ке жет кін шек тің қа ты сы бар, кі сі өл ті ру ге бай ла ныс ты 
әр бір онын шы қыл мыс кер жә бір ле ну ші нің қат ты мас бо лу кү йін , 
есі дұ рыс емес жағ да йын , жа сы кі ші жә бір ле ну ші лер дің дәр мен-
сіз кү йін пай да лан ған». Жас тар дың айт ар лық тай бө лі гі тал ғам сыз 
бо лып ке ле ді. Соң ғы жыл дар да ав то кө лік тер дің жа ңа мар ка ла ры-
ның пай да болуына орай «жел мен жа ры сып қы ды ру» мүм кін ді-
гі ту ды. Мұн дай қы зы ғу шы лық бейтаныс адам мен оңа ша қа лу ға, 
бір ге ішім дік ішу ге, зор лау мүм кін ді гін ту ғы за тын жағ дай лар дың 
орын ал уына алып кел ді. Г.П. Лу па рев өзі нің 
«Прес туп ле ние и его жерт ва» де ген ең бе гін де: «Зор лау қыл-
мы сы ның үш тен бі рі дәл осы кес те бо йын ша жа са ла ды», – деп 
көр се те ді.
Фи зи ка лық жа ғы нан же ті ліп жә не ақыл-ойы то лыс қан са йын
жет кін шек тер күш ті тол қу мен абыр жу кү йін бас та ры нан ке ші ре-
ді. Ата-ана ла ры нан ер кін дік бе ру ді та лап ет кен мен де, олар өз бе-
тін ше өмір сү ру ге әр қа шан да йын бо ла бер мейді. Олар дың мі нез-
құл қы жас ерек ше лік те рі не қа тыс ты өз гер ме лі жә не тұ рақ сыз. 
От ба сы мү ше сі мен жы ныс тық қа ты нас қа бар ған жет кін шек тер 
жы ныс тық күш теу ді жа рия ету дің от ба сы шыр қы ның бұ зылуына 
жә не жы ныс тық күш теу ші нің түр ме ге жа былуына әке ле ті нін
тү сі не ді. Сол се беп ті жет кін шек сырт тай са быр лы кө рін ге ні - 
мен, оның ас та рын да ауыр күй зе ліс се зі мі жа сы рын жа туы әб ден 
мүм кін. 

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
133
Ю.М. Ан то нян, В.П. Го лу бев тің көз қа ра сы бо йын ша, көп те ген 
жә бір ле ну ші лер, оның ішін де зор лау әре ке ті нен жа па шек кен дер 
үшін атал мыш де рек кез дей соқ тық емес, «бей не лі түр де айт қан-
да, олар дың мі нез-құл қы мен тұл ға лық ерек ше лік те рі, көр ген тәр-
биесі мен бас тан өт кер ген өмі рі нің сал да ры». Вик ти мо ло гия лық 
тұр ғы дан ал ған да, жас тық ке зең − әлеу мет тік-де мог ра фиялық 
сипат та ма лар дың, сон дай-ақ тұл ға ның әлеу мет тік-пси хо ло гия-
лық ерек ше лік те рі нің көр сет кіш те рі нің бі рі бо лып та бы ла ды.
Жас ерек ше лік пси хо ло гиясы са ла сын да ғы экс пе ри ме нт тік 
зерт теу лер жет кін шек тік жә не жа сөс пі рім дік ке зе ңін де гі тұл ға-
лық сұ ра ныс: қа рым-қа ты нас ты қа жет сі ну. Жас тар дың тұл ғаара-
лық қа ты нас та ры көп те ген жағ дай лар да дау-да май мен аяқ та ла-
ды. Кә ме лет ке тол ма ған құ қық бұ зу шы лар мен олар дың жә бір-
ле ну ші ле рі айт ар лық тай қан дай да бір бай ла ныс тар да бо ла ды 
жә не қыл мыс ал дын да ғы қа ты нас тар ға қыл мыс жа сал мас тан көп 
уа қыт бұ рын тү се ді. 
Көп те ген жағ даят тар да жә бір ле ну ші қыл мыс тық әре кет тер-
дің дам уын да ғы бел сен ді бөл ше гі нің бі рі бо лып та бы ла ды. Жә-
бір ле ну ші нің мі нез-құл қы бел сен ді жә не ен жар, яғ ни суб ъек ті нің 
жы ныс тық ниет те рі не бел сен ді түр де қар сы тұ ру ға жет кі лік сіз 
бо луы мүм кін. Кә ме лет ке тол ма ған дар дың кі сі өл ті ру іс те рін тер-
геуге бай ла ныс ты мә лі мет тер бұл қыл мыс тар дың ал дын да бо ла-
шақ құр бан мен (кө бі не се бұл әке лер не ме се өгей әке лер, туыс-
қан дар) айып та лу шы ның ара сын да ұзақ дау-да май лы жағ дай лар 
бол ға нын көр се те ді. Бұл от ба сы лар да ба ла лар ға төз гі сіз жағ дайға 
се беп ші бол ған кі нә лі лер ге де ген жек кө рі ніш те рін ту ғы за тын: 
күш теу, әдеп сіз дік, құр мет те меу, дө ре кі лік, оз быр лық, қа ты гез-
дік та ны ту бол ған, бұл − өз ке зе гін де, жет кін шек тер дің бо йын-
да жа ғым сыз са па лар дың пай да болуына алып ке ле ді. Жо ға ры да 
кел ті ріл ген жағ дай лар мен қа тар қыл мыс тың ал дын да бір қа тар 
әлеу мет тік ма құл дан байт ын әре кет тер ге (ба ла ғат тау, ұрып-со ғу, 
қо қан-лоқ қы көр се ту) ба ру ға жә не кә ме лет ке тол ма ған дар дың 
осын дай аран да ту шы жағ даят тар ға жа уап қат уына жол аша тын 
бір ге оты рып спирт тік ішім дік ішу жағ дайла ры орын алып отыр-
ған. Кә ме лет ке тол ма ған дар айт ар лық тай дең гейде я жа ғым ды, 

Заң психологиясы
134
я қа ра ма-қай шы тұл ға ба ғыт ты лы ғы мен ерек ше ле не ді. Олар ға от-
ба сы ның кіш кен тай мү ше ле рі мен мек теп те гі дос та ры на қыз ба-
лық аг рес сив ті лік, қа ты гез дік та ны ту жә не сол сәт те мейі рім ді лік, 
қайы рым ды лық, мейі рім мен дос тық қа де ген қа жет ті лік, т.б. тән. 
Жас тар, әсі ре се жет кін шек тер, ере сек жас та ғы адам дар ға қа-
ра ған да қа рым-қа ты нас тың өзі үшін қо лай лы, за ма науи фор ма ла-
рын таң дайды. Өмір лік тә жі ри бе нің әсе рі нен бо лар, ере сек тер дің 
мі нез-құл қы ұс там ды рақ ке ле ді, ал жет кін шек тер ана ғұр лым қыз-
ба. Сол се беп ті кә ме лет тік жас қа тол ма ған жә бір ле ну ші лер дің 
жас ерек ше лік те рі не тән са па ла рын бі лу вик ти мо ло гия лық си пат-
та ғы пре вен тив ті (ал дын алу) ша ра лар ды жа сау үшін ма ңыз ды. 
Осы орай да юве наль ды әді лет қыз мет кер ле рі нің іс-әре ке ті вик-
тим ді ба ла лар мен, жет кін шек тер мен жұ мыс жүр гі зу ба ры сын да 
кез де се тін қиын дық тар ды же ңу ге кө мек те се ді.
Жә бір ле ну ші ні зерт теу де гі әдіс ті екі не гіз гі ка те го рияға бө лу-
ге бо ла ды:
−
бі рін ші сі, «ста ти ка лық аума ғы» − ұл ты, жы ны сы, қыз ме ті, 
т.б. Бұл бел гі лер дің кей бі ре уін заң та ла бы на сәй кес анық тау 
қа жет, се бе бі олар заң бап та ры на (жас ерек ше лік, қар сы ла-
су, қыз мет жағ дайы) ті ке лей ық пал ете ала ды;
−
екін ші сі, «ди на ми ка лық ау мақ», яғ ни жә бір ле ну ші нің қыл-
мыс тық оқи ға ға де йін , сол сәт те гі әре кет те рі, қыл мыс кер-
мен ара қа ты на сы (ша буыл жа сау, қа шу, қор ға ну, т.с.с.).
Жә бір ле ну ші нің әре ке ті екі жағ дайға тәуел ді:
1. Қыл мыс тық іс-әре кет тің не ме се бас қа да жағ дай лар дың ық па лы.
2. Тұл ға лық ерек ше лік тер (та лып қа лу, өзін-өзі қор ғау, қыл-
мыс кер ге ша буыл жа сау).
Жә бір ле ну ші бо лу да ғы тұл ға ның же ке лен ген кем ші лік те рі:
−
фи зи ка лық (де не лік) да йын дық тың на шар лы ғы, тө мен ді гі;
−
пси хи ка лық да му дың ерек ше лік те рі (ша буыл ға де ген 
жауап тың ке шеуіл деуі, әре кет ті дұ рыс тү сін беу, ес те сақ тау, 
ақыл-ой дың тө мен ді гі);
−
се нім шіл дік, ұқып сыз дық, тү сін беуші лік;
−
дау-да май да дұ рыс ше шім қа был дай ал мау;
−
мі нез-құлық ты бас қа ра ал мау.

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
135
Қыл мыс құр ба ны бо лу ық ти мал ды ғы дең ге йін анық тау мен 
оның ти пін бел гі леу тиіс ті ор ган дар дың жә бір ле ну ші ні із деп та-
бу ға жә не олар да жа ғым ды са па лы қа сиет тер мен ерек ше лік тер ді 
қа лып тас ты ру ға, жа ғым сыз тұл ға лық жақ та рын түп-та мы ры мен 
жою мүм кін ді гін ту ғы за тын же ке лік ал дын алу жұ мыс та рын жүр-
гі зу ге ба ғыт тал ған іс-әре кет те рін же ңіл де те ді.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: