­Вик­ти­мо­ло­гия­жә­не­кә­ме­лет­ке­тол­ма­ған­дар­дың­

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
123
теу мен айна лы са тын ғы лым вик ти мо ло гия деп ата ла ды. Тар ма-
ғы на да вик ти мо ло гия не ме се кри ми нал дық вик ти мо ло гия қыл-
мыс жә бір ле ну ші сін зерт теу деп тү сі ну қа жет.
Вик тим ді лік не ме се вик ти мо ген ді лік – адам ды қыл мыс құр ба-
ны на айна лу ға бейім ете тін жү ре қа лып тас қан фи зи ка лық, пси хи-
ка лық жә не әлеу мет тік ерек ше лік те рі мен бел гі ле рі. Вик ти ми за-
ция − жә бір ле ну ші (құр бан) бо лу шы лық ты иге ру үде рі сі.
«Қыл мыс құр ба ны» ұғы мы ның «зар дап ше гу ші» ұғы мы на 
қа ра ған да аясы кең. Қыл мыс құр ба ны − заң ды түр де зар дап ше-
гу ші деп мо йын дал ға ны на не ме се мо йын дал ма ға ны на қа ра мас-
тан, заң бұ зу шы лық әре кет тен мо раль дық, фи зи ка лық не ме се 
мү лік тік зиян көр ген кез кел ген адам. Бас қа ша айт қан да, «жә бір-
ле ну ші» − вик ти мо ло гия лық ұғым, «зар дап ше гу ші” –­қыл мыс-
тық-процессуал дық­ұғым. Бұл ұғым дар өза ра сәй кес кел меуле рі 
мүм кін. «Же ке тұл ға ның құр бан бо луы – қыл мыс тық әре кет пен 
жа сал ған нан бас қа, дә лі рек айт қан да, бел гі лі бір жағ дай лар да 
қыл мыс құр ба ны бо лу ға қа бі лет ті лік, не ме се объек тив ті түр де 
мүм кін бол ған жағ дай дың өзін де бол дыр мауға қа бі лет сіз дік».
Соң ғы жыл да ры кри ми на лис ти ка лық зерт теу лер қыл мыс ты 
ашу мен тер геуде қыл мыс құр ба ны ның рө лі не ба са на зар ауда ра 
бас та ды. Вик ти мо ло гия, кри ми но ло гияның ма ңыз ды ба ғыт та ры-
ның бі рі ре тін де зар дап ше гу ші нің же ке тұл ға сын, оның та ныс та-
рын, қыл мыс кер мен өза ра қа рым-қа ты на сын, қыл мыс кер ді айып-
тау жағ да йын да ғы құр бан ның мі нез-құл қын да ғы ерек ше лік те рін 
зерт тей ді. Вик ти мо ло гия лық зерт теу лер де қыл мыс ге не зи сін де гі 
жә бір ле ну ші нің рө лі, оның қыл мыс кер мен тұл ғаара лық бай ла-
ныс та ры мен қа рым-қа ты нас та ры ма ңыз ды орын ала ды. 
Са лыс тыр ма лы тұр ғы да, вик ти мо ло гия өз ал ды на же ке ғы лым 
ре тін де тек 1947 жыл дан ке йін ға на пай да бол ды (Л.В. Франк). 
Қыл мыс жа сау ме ха низ мін де гі құр бан ның рө лі жа ңа емес, кө-
не дәуір ден бас тап бұл идея көп те ген заң жә не әде би мұ ра лар мен 
бас қа да де рек көз дер де кө рі ніс тап қан. 
Афи на лық ше шен жә не көр нек ті саяси қай рат кер Де мос фен 
(
б.д.д. 384-322 жыл дар) өл ті ру ісі бо йын ша сот та сөй ле ген сө зін-
де бы лай де ген: «Ме нің ойым ша, ең ба сын да осы іс тер ту ра лы 

Заң психологиясы
124
құ қық тық нұс қау лар ды бе кіт кен тө ре ші лер, адам дар, ең ал ды мен, 
жал пы өл ті ру ді рұқ сат етіл мейт ін іс деп есеп теу не ме се кей бір 
жағ дайда оны әділ деп мо йын дау қа жет де ген сұ рақ пен айна лыс-
қан; бі рақ мы на оқи ға ны ес ке ре оты рып, Орест ана сын өл тір ген-
ді гі үшін айып ты деп мо йын дал ға ны мен, оны бә рі бір құ дай лар 
со тын да ақ та ды, олар кей де өл ті ру әділ іс бо ла ды де ген тұ жы рым-
ға кел ді...» (Арис то тель. Афи на саяса ты. − М., 1937. – 76-79 б.). Бұл 
аңыз да зар дап ше гу ші нің кі нә сі айып та лу шы ның жа уап кер ші лі-
гін же ңіл де те ді не ме се жояды не ме се оның заң сыз әре ке ті бі рін-
ші нің мі нез-құл қы нан туын дай ды де ген идея бар. Со ны мен қа тар 
бұл жер де «қыл мыс кер-құр бан», «құр бан-қыл мыс кер» жай-күйі-
нің ди на ми ка сы жақ сы көр се тіл ген. Мұн да ғы си пат тал ған өл ті ру 
жағ дайы ең жа қын туыс қан дар дың ара сын да ғы қа рым-қа ты нас-
тар дан туын да ған. Әке сі өз ту ған қы зын құр бан дық қа ша ла ды, 
әйелі күйе уін өл ті ре ді, ұл өзі нің ақ сүт бе ріп өсір ген ана сын өл-
ті ре ді.
Бас қа бір вик ти мо ген ді жағ дай − Авель ді аға сы Каин ның өл ті-
руі ту ра лы жал пы ға та ны мал ін жіл дік аңыз да­«үл гі лен ген» («Ін-
жіл аңыз да ры». − М., 1968. – 21-б.). Атал мыш миф те жә бір ле ну-
ші нің өзі қыл мыс тың жа салуына се беп кер бо лып, бел гі лі бір жағ-
дай лар да өзі нің қа ла уын сыз жа сал ған әре ке ті мен аға сын рен жі-
тіп, қыз ға ны шын ту ды ра ды. Қыз ға ныш қа бой ал дыр ған аға сы ең 
жо лы бол ғыш «бә се ке ле сін» өл ті ру ге ше шім қа был дайды. Авель 
аға сы Каин ның тұн жы раң қы кө ңіл кү йін кө ре ді, өзі не қа тыс ты 
тө ніп ке ле жат қан қа уіп ті, аға сы ның ал дын да қан дай да бір кі-
нә сі нің бар еке нін се зі не ді, алай да бұл жағ дайға кө ңіл бөл ме ген 
Авель өлім қақ па ны на оңай тү се ді. Жо ға ры да су рет тел ген құр-
бан ның жай-күйі «Авель синд ро мы» деп ата лып кет ті. 
Тек әде би де рек көз де рін де ға на емес, заң са ла сы ның құ жат та-
рын да да, жә бір ле ну ші ге ті ке лей қа тыс ты нор ма лар орын ала ды. 
Бі рін ші ке зек те, олар қан ды кек, өзін-өзі қор ғау, зиян ның ор нын 
тол ты ру се кіл ді тип тік құ бы лыс тар ды қам ти ды. Мы са лы, ал ғаш-
қы қауым дық қо ғам да қан ды кек әре ке ті жә бір ле ну ші нің шық қан 
руы нан не ме се тай па дан тыс тұр ған адам дар ға ба ғыт та ла ды. Бұл 
бар лық от ба сы ның, ру дың не ме се тіп тен тұ тас бір тай па ның ісі 

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
125
бо лып та бы ла ды. Осы ған қа тыс ты өте күр де лі жағ даят тар туын-
дай ды, се бе бі адам дар дың тұ тас бір қауымы олар ға ті ке лей зиян 
кел ме се де өз де рін жә бір ле ну ші лер деп есеп тейді, ал тай па ның 
ке йін гі ұр пақ та ры да кек алу әре ке ті нің эвен туал ды зар дап ше гу-
ші ле рі не айна ла ды. 
Жә бір ле ну ші нің сұл ба сы на, заң бұ зу шы лық тың орын ал уын-
да ғы оның рө лі не, жә бір ле ну ші нің кі нә лі мә се ле сі не ба са на зар 
ау дар ған рим дік құ қық нор ма ла ры дау сыз қы зы ғу шы лық ту ды-
ра ды. XII кес те заң да рын да бы лай жа зыл ған: «Егер адам ның де-
не сі зақым дал ған жә не жә бір ле ну ші мен та ту лас па ған бол са, он да 
оған да дәл сон дай зақым кел ті рі ле ді» (VIII кес те, 2 п.). Рим дік 
құ қық жә бір ле ну ші ден де, заң бұ зу шы дан да қам қор шы лық тың 
жо ға ры дең ге йін та лап ет ті. Рим дік заң гер лер дің ди гес та лар ды 
бас шы лық қа ала оты рып, тө бе лес ке қа ты су шы лар дың кі нә cіне 
қа тыс ты мә се ле лер ді ше шу тә сі лі үл гі тұ тар лық (Ди гес та лар − 
Рим нің клас си ка лық заң гер ле рі нің құ қық мә се ле ле рі). 
Қыл мыс тың вик ти мо ло гия лық ас пек ті ле рі бір не ше көр нек ті 
жа зу шы лар дың туын ды ла рын да анық кө рі ніс тап қан: Ф.М. Дос-
тоевс кий дің «Аға йын ды Ка ра ма зов тар», Ф. Вер фель дің «Өл ті-
ру ші емес, құр бан кі нә лі», Л. Франк тің «Се беп», Т. Драй зер дің 
«Аме ри калық қай ғы» жә не т.б.
Кө не за ман ның өзін де-ақ адам ның тағ ды ры бел гі лі бір дең-
гейде оның өзі не бай ла ныс ты екен ді гі анық тал ған. Бұл ха лық-
тық фольклор да кө рі ніс тап ты: «Әр адам өз ба қы ты ның ұс та сы», 
«Ба тыр дың қо лын да ғы қыс қа қы лыш ұза ра ды» жә не т.б. Та рих та 
«мүм кін емес» деп еш қа шан айт пайт ын жә не әр қа шан да орын ал-
ған жағ дай дан ба сым тү се тін адам дар бол ған ды ғы бел гі лі. Осы-
мен қо са адам дар дың бас қа да жә бір ле ну ші лік түр ле рі кез де се-
ді: үне мі жо лы бол майт ын дар, әр қа шан да ісі оң ға бас пайт ын дар. 
Мұн дай лар ды Н.В. Го голь «та ри хи адам дар» қа та ры на жат қыз-
ған: қа шан бол ма сын жә не қай да бол ма сын олар әйт еуір қан дай 
да бір оқи ға ға тап бо ла ды.
ХІХ ға сыр дың со ңын да – ХХ ға сыр дың ба сын да жә бір ле ну ші 
та қы ры бы
әде биет ші лер дің ға на емес, заң гер лер дің, пси хо лог-
тар дың жә не кри ми но лог тар дың шы ғар ма ла рын да ай қын кө рі ніс 

Заң психологиясы
126
тап ты. Вик ти мо ло гия лық та қы рып тар ды ал ғаш қы бо лып зерт те-
ген ав тор лар − Ф.Т. Джас («Убий ст во и его мо ти вы» − «Өл ті ру 
жә не оның мо тив те рі»), А. Фейер бах («До ку мен тальное из ло же-
ние зна ме ни тых прес туп ле ний» − «Бел гі лі қыл мыс тар дың де рек-
ті баян да луы»). Бұл ең бек тер де зерт теу ші лер ерек ше мә се ле ре-
тін де жә бір ле ну ші ге ауда рыл ған.
Вик ти мо ло гия ның ғы лым ре тін де пай да бо луы не міс ға лы мы 
Г. Ген тиг тің есі мі мен бай ла ныс ты ры ла ды. Ол қыл мыс кер лер-
дің бел гі лі бір ка те го риясы мен жә бір ле ну ші лер түр ле рі нің ара-
сын да ғы тәуел ді лік бар де ген идеяны ұсын ды («Прес туп ник и 
его жерт ва». Мо ног ра фия. − «Қыл мыс кер жә не оның құр ба ны», 
1948
). Мо ног ра фияда ав тор әр түр лі жағ даят тар ды жә не қа ты нас-
тар ды жә бір ле ну ші нің тұл ға лық қа сиет те рі мен жә не мі нез-құл-
қы мен бай ла ныс ты ра ды. Зерт теу ші нің пі кі рін ше, не бір тип те гі 
жә бір ле ну ші лер қыл мыс кер ді өзі не тар тып тұ ра тын күш ке ие, 
жә бір ле ну ші бо лу ға бейім ді ке ле тін не ме се қар сы ла су мүм кін ді-
гі шек теу лі бо ла тын дар: кә рі адам дар, әйел дер, эмиг рант тар, жұ-
мыс сыз дар, жа сөс пі рім дер, мас кү нем дер жә не т.с.с. 
Г. Ген тиг тің 1956 жы лы жа рық көр ген «Прес туп ле ние» («Қыл-
мыс») ат ты көп том ды ең бе гі нің соң ғы то мы «Жерт ва как эле мент 
ок ру жающе го ми ра» «вик ти мо ло гия ның эн цик ло пе диясы» ре тін-
де ата лып қа на қой май, со ны мен қа тар кри ми но ло гия ғы лы мы-
ның дам уына үл кен әсе рін ти гі зе ді деп ба ға лан ған. 
Ға лым ның кей бір идеяла ры пси хо ло гия лық жа ғы нан да муы 
шве ца риялық зерт теу ші Ген ри Эл лен берг тің ең бек те рін де кө рі-
ніс тап ты. Ол әр түр лі жағ дайда ғы «қыл мыс кер-жә бір ле ну ші» 
қа ты на сын же те тал дайды, вик тим ді лік тік (жә бір ле ну ші бо лу ға 
икем ді, бейім ді) фак тор лар дың бі рі − ол адам дар дың әлеу мет тен 
оқ шаула нуы де ген тұ жы рым да ма ға ке ле ді.
1958
жы лы М.Е. Вольф ганг («Ти пы убий ств» − «Өл ті ру дің 
түр ле рі») ат ты ең бе гін жа рияла ды. Бұл шы ғар ма сын да ға лым 
көп те ген зерт теу лер дің нә ти же ле рін қо ры та ке ле, өл ті ру ші лер дің 
өз де рі нің құр бан да ры мен қа рым-қа ты на сы ке зін де қа лып та са-
тын жағ даят тар дың түр ле рін анық та ды. Алаяқ тық, қа рақ шы лық 
ша буыл дар, азап тау, бұ зақы лық, зор лау жә не та ғы бас қа түр ле рі 

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
127
іс пет тес қыл мыс тар дың вик ти мо ло гия лық ас пек ті ле рі сол ке зең-
де гі ға лым дар дың на за рын өзі не аударт ты. 1967 жы лы из ра иль дік 
ға лым Ме на шем Амир зор лау ба ры сын да туын дайт ын жағ даят тар-
ды зерт те ді («Ти пы из на си ло ва ний» − «Зор лау түр ле рі», 1971).
Жә бір ле ну ші мә се ле сін жа ңа ден ңейде қа рас тыр ған, вик ти мо-
ло гия ның не гі зін қа лаушы ға лым ның бі рі − Б. Мен дель сон. Ол 
вик ти мо ло гияны дер бес пән ре тін де қа рас ты рып, осы мә се ле ге 
қа тыс ты көп те ген ғы лы ми ең бек тер жаз ды: «Пси хоәлеу мет тік 
жа ңа го ри зо нт тар», «Биоп си хоә леу мет тік ғы лым ның жа ңа тар ма-
ғы − вик ти мо ло гия», «Жал пы вик ти мо ло гия», т.б.
Вик ти мо ло гия мә се ле ле рі нің әр түр лі ас пек ті ле рін зерт теу ші 
ше тел дік ға лым дар Ф. Верт хам, Г. Шульц, Р. Гас сер, А. Фат тах, 
И. Мат тес, Г. Шнай дер, С. Ша фер, К. Ко че ва, Б. Стан ко ва, И. Кот-
ларжд, А. Бах рах, М. Блю мен таль т.б. атау ға бо ла ды.
Ре сей ға лым да ры да (Л.Ф. Франк, В.И. По лу би нс кий, В.Я. Ры-
бальс кая, Д.В. Рив ман, В.С. Ус ти нов, Ю.М. Ан то нян, А.П. Дья-
чен ко, В.П. Ко но ва лов, жә не бас қа лар) құр бан бо лу шы лық ты 
зерт теу ге бел сен ді ат са лыс ты. 1972 жы лы Лев Воль фо вич Франк 
«Вик ти мо ло гия и вик тим нос ть» ат ты ғы лы ми мо ног ра фия жа-
рияла ды. Л.В. Франк тің ойын ша, адам ның жа ғым сыз мі нез-құл-
қы қыл мыс тық әре кет ке ите ріп қа на қой май ды, со ны мен қа тар 
оның жә бір ле ну ші болуына ық па лын ти гі зе ді.
Өз ке зе гін де вик ти мо ло гия ғы лы мы ның да муы ке ле сі ба ғыт-
тар да жү зе ге аса ды:
1. Жал пы «фун да мен тал ды» вик ти мо ло гия:
−
вик ти мо ло гия ның жә не вик ти ми за ция ның та ри хын зерт-
тей ді, вик тим ді лік тің дер бес фе но ме ны ре тін де гі де ви ант ты 
бел сен ді лік тің түр ле рін, не гіз гі әлеу мет тік өз ге ріс тер ге қа-
тыс ты олар дың шы ғу заң ды лы ғы мен дам уын тал дайды;
−
әлеу мет тік үдеріс ре тін де гі ор та дең гейлі теория лар мен алын-
ған жай-күй ді (жә бір ле ну ші мен қо ғам ның ара қа ты на сын тал-
дау) жә не жал пы теория лық жол мен алын ған мә лі мет тер мен 
ауыт қу шы мі нез-құлық тың ин ди ви ду ал ды кө рі ні сін зерт тей ді.
−
жә бір ле ну ші ге қа тыс ты көп те ген сұ рақ тар ды қам ти ды: со-
ғыс, тер ро ризм, ге но цид, түр лі эко ло гиялық апат жағ да йын-

Заң психологиясы
128
да ғы жә бір ле ну ші лер ге ме ди ци на лық, әлеу мет тік, пси хо ло-
гия лық кө мек көр се ту, жәр дем де су. 
2. Ор та дең гейлі же ке вик ти мо ло гия лық тұ жы рым да ма лар 
(
кри ми нал дық вик ти мо ло гия, әдеп ті вик ти мо ло гия, жа ра қат тық 
вик ти мо ло гия жә не бас қа лар).
3
. Қол дан ба лы вик ти мо ло гия − вик ти мо ло гия лық тех ни ка (эм-
пи ри ка лық тал дау, жә бір ле ну ші лер мен ал дын алу жұ мы сы ның 
ар найы тех ни ка сын, әлеу мет тік қол дау тех но ло гиясын, қайта 
қал пы на кел ті ру жә не ор нын тол ты ру ме ха ни зм де рін, сақ тан ды-
ру тех но ло гияла рын жа сау жә не ен гі зу та ғы да бас қа лар). 
Жә бір ле ну ші нің суб ъек тив ті жә не объек тив ті қыр ла рын ес ке-
ре ке ле оны ке ле сі жақ та ры бо йын ша жік теу ге бо ла ды: жы ны сы, 
жа сы, рөл дік ста ту сы, қыл мыс кер ге де ген қа ты на сы, адам гер ші-
лік-пси хо ло гия лық ерек ше лік те рі, қыл мыс тың ауыр лы ғы, жә бір-
ле ну ші нің кі нә сі, мі нез-құлық кө рі ні сі, т.с.с.
Вик тим ді лік тің дә ре же ле рі не сүйе ніп, олар дың тө мен де гі түр-
ле рі ажы ра ты ла ды:

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: