Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

11. Пенитенциарлық психология
217
құл қы мен іс-әре ке тін тү зе ту, пси хо ло гия лық порт ре тін құ рас ты-
ру үшін, сон дай-ақ айып та лу шы лар мен же ке жұ мыс жүр гі зу бағ-
дар ла ма сын құ рас ты ра ды.
Пе ни тен циар лы пси хо ло гия ның қа рас ты ра тын мә се ле ле рі
Тү зе ту не ме се пе ни тен циар лы пси хо ло гияда ғы қайта әлеу мет-
тен ді ру тұл ға ның қо ғам да қа лып ты өмір сү руі үшін қа жет ті, жо-
ға лт қан әлеу мет тік бай ла ныс та ры мен са па ла рын қал пы на кел ті-
ру дің пси хо ло гия лық не гіз де рін зерт тейт ін ді гі бел гі лі. Әлеу мет-
тік оқ шаулау сал да ры нан өмір сал ты ның, өмір лік жос пар лар дың 
тү бе гей лі күрт өз ге руі адам да «ер кі нен айыру синд ро мы» не ме се 
«түр ме синд ро мы» деп ата ла тын ерек ше кө рі ніс тер ке ше нін ту-
ғы за ды. 
Жа за дәйек ті жә не әділ бол ға ны мен қай ғы мен азап әке ле ді. 
Үне мі көп те ген адам дар дың көз ал дын да бо лып осы жағ дай лар-
да өз мі нез-құл қын бас қа ра бі лу, эмо цияла ры мен се зім де рін те-
жел те алу қа жет ті лі гін та лап ете ді, мұн дай қа лып күш ті күй зе ліс 
ту ғы за ды. Жүй ке жүйесі нің жа ғым сыз күш са луы пси хи ка лық 
се зім ге әсе рін ти гі зе ді. Мұн дай үйме-жүй ме ор на ла су, ин тим дік 
өмір сү ру жағ дай лар дың, қа ра пайым па на ның бол мауы ның се бе-
бі нен қа лып ты пси хо ло гия лық жә не эти ка лық сал мақ қа ие, қа-
ра пайым тұр мыс тық «ұят» де ген тү сі нік жо ға ла ды. Ол өзі-өзі нің 
іс те ген қы лы ғы ту ра лы жә не өзі нің кі нә сі ту ра лы, өз өмі рі мен 
оның ке ле ше гі, жа қын да ры ал дын да ғы жа уап кер ші лі гі ту ра лы өз 
жан дү ниесі мен оңа ша қа лып ойла на ал май ды. Әсі ре се бұл не гіз-
гі мо раль дық жә не құ қық тық тыйым дар ды өрес кел түр де бұз ған-
дар үшін аса ма ңыз ды. 
Заң әде биет те рін де тү зе ту ме ке ме ле рін де гі ма те ри ал дық 
жағ дай лар тұл ға ға үл кен кей де ор ны тол мас зиян кел ті ре ті ні 
айтыла ды. Мұн дай ауыр күй ді айып та лу шы жа тақ ха на ның жа ңа 
тәр ті бі мен нор ма ла ры на, жа ңа өмір жағ дайла ры на бейім де лу, 
икем де лу ар қы лы же ңе ала ды. Айып та лу шы лар ұжы мы бір ша-
ма үл кен әлеу мет тік қауым дас тық ре тін де тө мен де гі дей бір қа-
тар бел гі ле рі мен си пат та ла ды: бі рін ші ден, ұжым жа бық түр де гі 
қауым дас тық бо лып та бы ла ды, өйт ке ні бас қа ұйым дар мен бай-
ла ны сы жоқ жә не өз аты нан шы ғу ға өкі лет ті гі нен айы рыл ған; 

Заң психологиясы
218
екін ші ден, он да бір лес кен ең бек әре ке ті, оқу, бос уа қыт қа таң 
түр де бел гі ле не ді, т.б. 
Мі нез-құлық тың осын дай бей не сі жә не ма за ла ну дың жо ға ры 
дең гейі қыл мыс тық мі нез-құлық тың қайталан уына әке ле ді. Абақ-
ты ның жа тақ ха на ла рын да тұ ру айып та лу шы лар ды қайта тәр бие-
леу ісі не де айт ар лық тай зиян кел ті ре ді, ол ре жим бұ зу, тәр тіп 
бұ зу жә не бі рін ші ке зек те күш теу се беп те рі нің бі рі бо лып та бы-
ла ды. Со ның бі рі не жа уап қа тар ты лу шы лар дың топ тас қан түр де 
тұр ғын үй лер де тұ руы жа та ды. Осын дай жа тақ ха на лар да тұ ру 
тұл ға ға едәуір зиян, яғ ни құ қық бұ зу шы лық, со ның ішін де зор лық 
көр се ту ті ке лей оның тә жі ри бе сі не әсе рін ти гі зе ді. Мі нез-құлық-
тың осын дай бей не сі жә не ма за ла ну дың жо ға ры дең гейі қыл мыс-
тық мі нез-құлық тың қайталан уына әке ле ді.
Бұл жағ дай лар да тұл ға ның өзін-өзі ба ға лауы тө мен дейді, 
дө ре кі ле не тү се ді, сон дай-ақ айып та лу шы лар жә не олар дың 
топ та ры ара сын да жан жал туын дауға не гіз пай да бо ла ды. Бас-
қа тұр мыс тық жағ дай лар ға ке ле тін бол сақ, тү зе ту ме ке ме ле-
рін де олар мүл де мар дым сыз, өте жұ пы ны, жал пы ха лық тікі не 
қа ра ған да әл де қай да на шар. Бұл та мақ та ну ға, ем де лу ге, са ни-
тар лық-ги гиена лық қыз мет ке, кө ңіл кө те ру ге, т.б. қа тыс ты. 
Ер кін дік тен ай ырыл ған адам дар әлеу мет тік оқ шаула ну ға, бұ-
рын ғы өмір сал ты ның күрт өз гер уіне бай ла ныс ты үне мі қор-
қы ныш пен жү ре ді. Өмір лік жос пар лар күй рей ді, от ба сы лық, 
дос тық, ең бек жә не бас қа да бай ла ныс тар үзі ле ді, бо ла шағы 
ай қын емес, өз де рі нің ике мі бар не ме се дағ ды лы іс-әре кет түр-
ле рі мен айна лы су мүм кін ді гі жо ға ла ды. Олар дың ма за сыз да-
нуы бас қа қыл мыс кер лер дің өш пен ді лі гі не, әкім ші лік пен ара-
да жан жал дың туын да уына, се нім сіз дік пен жек кө ру дің өріс 
ал уына не гіз бо ла ды. Көп те ген айып та лу шы лар да ті ке лей түр-
ме ден шы ғу ал дын да ғы ке зең де қор қы ныш тар күрт шиеле ні се-
ді, бел гі сіз қа ра ма-қай шы се зім дер бай қа ла ды, өйт ке ні олар ға 
бо ла шақ та өз де рін не кү тіп тұр, жа ңа өмір ге бейім де ле ала ма, 
бос тан дық та олар ды кім дер жә не қа лай қар сы ала ды, т.б. сұ рақ-
тар бел гі сіз ді гі мен ма за лай ды. Мұн дай адам дар дың се зім де рі
бос тан дық ал дын да ғы қор қы ны шы ал да ры нан түр ме есі гі айқа-

11. Пенитенциарлық психология
219
ра ашы ла йын деп тұр ған да аг рес сия лық дүм пу лер дің кө рін уіне 
жол бе ре ді. 
Осын дай тұр мыс тық жағ даят қа сот та лу шы өзі, өзі нің іс те ген 
қыл мы сы жә не өзі нің кі нә сі, өмі рі мен ке ле ше гі, жа қын да ры ның 
ал дын да ғы жа уап кер ші лі гі ту ра лы оңа ша қа лып ойла на ал май ды. 
Көп те ген өзі сияқ ты адам дар дың ал дын да күн де лік ті өмір сү руі, 
осын дай жа ғым сыз ың ғай сыз жағ дайда үне мі қы сы лып, ұят тық 
се зім де бо луы өз мі нез-құл қын бас қа ра ала тын күш-жі гер ді жә не 
эмо цияла ры мен се зім де рін те жел те бі лу қа жет ті лі гін та лап ете ді.
Жүй ке жүйесі нің ерек ше күш те нуі пси хи ка лық кө ңіл-күй ге 
жа ғым сыз әсер ете ді. Бір те-бір те мі нез-құлық тың мұн дай сти лі 
мен жо ға ры дең гейде гі ма за сыз да ну дағ ды лы жайт қа айна лып ке-
те ді де, тіп ті, жа за ны өтеп бол ған нан соң да сақ та ла ды, қайталан-
ған қыл мыс тық әре кет ке ба ру ға ұрын ды ра ды.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: