­Бас­бос­тан­ды­ғы­нан­айы­рыл­ған­дар­дың­

Заң психологиясы
220
де се ді. Қа зір гі ғы лы ми тіл мен айт сақ, олар – де ли нк вент ті мі нез-
құлық ты жа сөс пі рім дер. Кө бі не олар дың жүй ке жүйесі нің қо зуы 
өте жо ға ры, дө ре кі мі нез-құлық ты, мі нез ак цен туациясы ай қын 
бел гі лен ген, қа ты гез не ме се өзі не-өзі қол жұм сау ға бейім, кө ңіл-
кү йін бас қа ра ал майт ын, па ра сат ты лық жа ғы нан өте тө мен ке ле-
тін дер.
Тү зе ту ме ке ме ле рі нің тә жі ри бе сін де кө бі не се тұл ға ны си пат-
тайт ын кес кін ді рес ми мі нез де ме лер қол да ны ла ды. Пси хо ло гия-
лық мі нез де ме айып та лу шы ту ра лы мә лі мет тер ден, бол жам мен 
ұсы ныс тар дан тұ ра ды. Көп жағ дай лар да пси хо лог тар мі нез де ме 
бер ген де сот та лу шы ның мі нез-құл қын да ғы тек әлеу мет тік (тәр-
тіп ті, ре жим бұ зу шы, өте жақ сы оқи ды, үл ге рі мі тө мен жә не т.б.) 
жа ғын ға на си пат тайды. Тұл ға ның же ке лік пси хо ло гия лық ерек-
ше лі гі бұл мі нез де ме лер де то лы ғы мен ашыл майды. 
В.Л. Ва силь ев тің ойын ша, пе ни тен циар лық ме ке ме лер де гі бос - 
тан дық қа шы ға тын тұл ға ның мі нез-құл қын зерт теу ре ци див ті 
қыл мыс пен кү рес мә се ле ле рін ше шу де ма ңы зы зор, се бе бі бос-
тан дық қа шық қан айып та лу шы ны әлеу мет тік ор та ға қа лып ты 
өмір сү ру жағ да йына бейім деу осы мә се ле мен ты ғыз бай ла ныс-
ты. Өкі ніш ке орай, жа бық ме ке ме лер ден шық қан адам дар дың 
қайтадан қыл мыс қа ба рып жа та тын ды ғы жиі кез де се ді. 
Жа бық ме ке ме лер де гі тү зе ту іс-әре ке ті нің тә жі ри бе сін тал дау 
айып та лу шы лар ды жа ңа жағ дайда өмір сү ру ге пси хо ло гия лық 
да йын дауға бай ла ныс ты ар найы жұ мыс жүр гі зу қа жет ті лі гі не 
сен ді ре ді. Пси хо ло гия лық да йын дау айып та лу шы лар ды тү зе ту 
мен қайта тәр бие леу үдерісі нің бас тап қы жә не соң ғы ке зе ңі бо-
лып та бы ла ды. Бұл даяр лау олар дың пси хи ка сын бел сен ді ру ден, 
жа ңа жағ дай лар да ғы мі нез-құлық бағ дар ла рын қа лып тас ты ру да 
олар дың се зім де рін, әдет те рін, пси хи ка лық күй ле рін қа лып қа 
кел ті ру ден тұ ра ды. Осын дай мақ сат қа ба ғыт тал ған әсер лер дің 
кө ме гі мен айып та лу шы лар да жа ңа жағ дай лар да өмір сү ру ге пси-
хо ло гия лық да йын дық қа лып та са ды, бұл олар дың жа ңа әлеу мет-
тік ор та мен іс-әре кет ке іш кі қар сы лық пен күш те ну ді же ңу ге қо-
сым ша қуат шы ғы нын жұм са май тез еніп ке ту ле рін қам та ма сыз 
ете ді.

11. Пенитенциарлық психология
221
Жа ңа өмір жағ дайла ры мен әлеу мет тік ор та ға түс кен адам әр-
түр лі қиын дық тар ға тап бо ла ды жә не олар ды же ңіп шы ғу ға ол 
әр дайым да йын бо ла бер мейді, осы тұр ғы дан да да йын даудың 
ма ңы зы зор. Айып та лу шы лар үшін мұн дай кез де су күт пе ген құ-
бы лыс бо лып та бы ла ды жә не жағ даят тық пен мо раль дық нор-
ма лар та лап та ры на сәй кес емес реак циялар ту ғы за ды. Мы са лы, 
айып та лу шы өз мі нез-құл қы мен бас қа лар дың қы лық та рын қа те 
ба ға ла ған дық тан, дұ рыс тү сін бе ген дік тен жа ғым сыз қы лық тар ға 
ба ра ды. Пси хо ло гия лық да йын дық адам пси хи ка сын өз гер ту ге, 
бел сен ді лі гін жо ға ры ла ту ға жәр дем де се ді. Сол се беп ті пси хо-
ло гия лық да йын дау үдерісін де айып та лу шы лар ды өмір дің жа ңа 
жағ дайла ры на бейім деп, тұл ға ның жа ғым ды са па ла рын бел сен-
ді ріп, ба ғыт тап ұм тыл ды ру қа жет. Ең ал ды мен, айып та лу шы тұл-
ға ның жақ сы жақ та ры на кө ңіл бө ліп, оның бұ рын ғы жа ғым ды 
ең бек те рі мен бағ дар ла рын ес ке ріп, мо раль дық-саяси жә не құ-
қық тық се зім де рін оя тып, тәр биеші лер дің се ні мін ақ тайтыны на 
се нім ді лік біл ді ріп жә не т.с.с. мақ сат ты пси хо ло гия лық әре кет-
тер ар қы лы жү зе ге асы ру ға бо ла ды. Осы ған қа тыс ты пси хо ло гия-
лық әсер екі түр ге бө лі не ді: ті ке лей (айып та лу шы мен пси хо те ра-
пиялық әң гі ме жүр гі зу) жә не қо сым ша (бұ рын ғы әре кет те рі мен 
қы лық та ры ның се беп те рін өзі мен бір ле се тал дау). 
Айып та лу шы лар ды бейім деу үдерісі, әдет те үш жыл ға со зы-
лып, ал ба сым көп ші лі гі бір жыл ша ма сын да аяқ та ла ды. Бейім-
деу үшін ең қиын ара лық – 1-ден 6 айға де йін гі уа қыт мез гі лі. 
Атал мыш ке зең де әлеу мет тік бейім деуде бас қа ру да қар қын ды 
жұ мыс жүр гі зу та лап еті ле ді. Егер бос тан дық қа шық қан айып-
та лу шы лар жұ мыс қа ор на лас па са не ме се жұ мыс қа тұр ған нан 
соң оны тас тап ке тіп жат са олар дың тұр мыс та ғы, қо ғам дық 
орын дар да ғы жә не қа рым-қа ты нас өріс те рін де гі мі нез-құл қын 
қа таң қа да ға лау қа жет. Олар дың тұ рақ ты тұр ғы лық ты жер ле рі 
бол ма са не ме се қо ғам дық тәр тіп пен жа тақ ха на ере же ле рін бұ-
зып, тұ ра тын ме кен жайла рын үне мі өз гер тіп отыр са, он да бұл 
әлеу мет тік бейім деу үдерісі нің қа на ғат та нар лық сыз өтіп жат-
қан ды ғын жә не қыл мыс тың қайталан уына то лық не гіз бар екен-
ді гін көр се те ді.

Заң психологиясы
222
Ал егер айып та лу шы ның өмір сүр уін ің не гіз гі ая сын да әлеу-
мет тік пай да лы бай ла ныс тар ор нап, ма ңыз ды ауыт қу лар бол ма са, 
он да әлеу мет тік бейім деу сәт ті өт ті деп айтуға бо ла ды. Қа лып ты 
бейім дел ген адам қыл мыс тық ор та мен бай ла ны сын үзе ді, оның 
мі нез-құл қы әлеу мет те не ді, яғ ни ішім дік ті шек тен тыс қол дан-
бай ды, құ қық бұ зу шы лық қа бар майды.
Кри ми нал ды суб мә де ниет құ қық тық са на ның ахуалы на не гіз-
де лі не ді: өзі не қа тыс ты құ қық та рын біл меу, жал ған түр де гі ақ-
па рат та ну, әлеу мет тік- құ қық тық ин фан ти лизм, құ қық тық мә де-
ниет сіз дік, әлеу мет тік-құ қық тық не га ти визм мен ар сыз дық. Со-
ны мен қа тар құ қық тық са на ахуалы адам гер ші лік са на ахуалы мен 
те рең дейді. 
Кри ми нал ды суб мә де ниет тің топ тық кри ми нал ды іске ас уын-
да ғы адам ның суб ъек тивтi күшi мен қабiлеттерi: бiлiм, дағ ды, 
эс те ти ка лық қа жеттiлiктер, көз қа рас, қақ ты ғыс ты ше шу мен бос 
уа қыт ты өткiзу, қыл мыс тық қо ғам дас тық ты бас қа ру, кри ми нал-
ды ми фо ло гия, қа ра ма-қар сы жы ныс қа де ген қа ты нас жә не т.с.с. 
Қыл мыс тық қо ғам дас тық іс-әре кеттiң зат тық нә ти же лерiне қыл-
мыс ты орын дау тәсiлi мен қол да ны ла тын құ рал дар, ма те ри ал ды 
құн ды лық тар, қа ра жат жә не та ғы да бас қа ла ры жа та ды.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: