Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

435 
институттарды ығыстыру, биліктің бір адамның 
немесе бір органның қолындағы концентра-
циясы. 
Авторитаризмнің шеткі формасы – тоталитаризм – 
қоғамның іс-әрекетінің әмірлі, қатал репрессивті 
кестесін, басқарудың апелляциялық емес коман-
далық әдісін жасау, тұлғаның өзіндік реттеу 
мүмкіндіктерін шектеу. Адамның тоталитаризм 
жағдайында ұзақ уақыт болуы оның тұлғалық 
деформациясына алып келеді. 
Ажитация – (латын сөзі –
agitatio – «қозғалысқа алып 
келу») –
өмірге, қауіпке, апаттық жағдайларға және т.б. 
психогендік факторларға аффективті жауап. Дау-
дамай, апаттық жағдайлардағы өте күшті қозу 
күйі, әрекеттердің мақсатқа бағыттылығының 
бұзылуы, асығуы, пайымдаулы іс-әрекетке қа-
білеттіліктің төмендеуі – аномальды психика-
лық күй. 
Аморальдылық – 
қоғамның моральдық ұстанымдарын қабыл-
дамау, әдептілік нормаларына ингилистикалық 
қатынас, тұлғаның және әлеуметтік топтың ру-
хани күйреуі. Аморальдылықтың шеткі фор-
масы цинизм болып табылады, ол – өз қоға-
мының мәдениетіне, оның рухани құндылық-
тарына жақтырмай қарау, идеалдар мен әлеу-
меттік ұстанымдарды менсінбеу. 
Амнезия – (грек сөзі – ἀ – 
«теріс бөлшектер» + mnesia
«ес») – 
ұмытшақтық, есінен айрылу, естің бұзылуы. Ре-
троградты амнезия – аурудың алдында болған 
жағдайларға қатысты естің бұзылуы. Антеро-
градты амнезия – ауру басталғаннан кейінгі бол-
ған жағдайларға қатысты естің бұзылуы. Қор-
ғаныстық амнезия – жаралайтын жағдайларды 
естен ығыстыру, ұмыту. 
Андрогиния – 
(латын сөзі, 
andros – «ер», gunes – 
«әйел») – 
бір индивидте ер адамның да, әйел адамның да 
қасиеттерінің болуы, әртүрлі жағдайларда мі-
нез-құлықтың маскулиндік немесе феминдік 
ерекшеліктерін көрсете алу қабілеті. 
Антиципация – (латын сөзі, 
anticipatio – «күні бұрын») – 
индивидтің жағдайдың ары қарайғы дамуын, 
әрекеттің барлық мүмкін болатын нәтижелерін 
алдын ала көре алу қабілеті, ақиқаттықты алдын 
ала бейнелеуге қабілеттілік. 
Апатия – (грек сөзі, аnatheia 
– «бейтараптық») – 
селқостық пен қызығушылықтардың әлсіреуі, 
қоршаған шынайылықтың жағдайларына деген 
немқұрайдылық, эмоциялық енжарлық. 
Апперцепция – 
(апперцептио – латын сөзі, 
шынайылықтың заттары мен құбылыстарын қа-
былдаудың өткен тәжірибеге, тұлғаның индиви-

436 
«ап» – үстеме жұрнақ, 
«перцепцио» – «қабылдау») – 
дуалды ерекшеліктеріне және психикалық күйі-
не тәуелділігі. 
Ассоцианизм – (латын сөзі, 
associatio – «екі немесе 
одан да көп психикалық 
құрылымдарда туындаған 
психологиядағы 
байланыс») – 
психикалық қызмет етуін ассоциациялардың – 
құбылыстар мен бейнелерінің арасындағы тұ-
рақты байланыстардың қалыптасуы арқылы тү-
сіндірілетін әлемдік психологияның негізгі ба-
ғыттарының бірі. 
Ең алғаш ассоциациялар ұстанымын Аристо-
тель қалыптастырған: «Көрінетін сыртқы себеп-
терсіз пайда болатын бейнелер ассоциацияның 
өнімі болып табылады». ХІХ ғасырда ассоциа-
циялардың және олардың нейрофизиологиялық, 
шартты-рефлекторлық механизмдерінің қалып-
тасу жағдайлары зерттелген болатын. 
Астения – (грек сөзі, 
astheneia – «алқыну, 
әлсіздік») – 
жоғары деңгейде күшсіздік, қалжырау, тез шар-
шау мен тітіркендіргіште көрінетін нервтік-пси-
хикалық әлсіздік. 
Атрибуция – (латын сөзі, 
attributio – «иеленіп 
жабыстыру») – 
индивидке немесе әлеуметтік топқа тікелей қа-
былданбайтын ерекшеліктерді немесе басқа тұл-
ғаның мінез-құлқының себептерін түсіндіру ме-
ханизмі. Каузальды атрибуция – мінез-құлық 
себептері туралы болжам.
Аутизм –
(грек сөзі, Эйген 
Блейлер 1911 жылы ашқан
«өзім» және 
ағылшын сөзі, infantile 
autism –
«аут» – «тысқары кету») –
психикалық шеттелудің шеткі формасы, шынайы 
өмірден алшақтап, адамның өзімен-өзі болуы, 
сыртқы әрекеттер мен құбылыстарға немқұрай-
лылығы, индивидтің қоршаған әлеммен байла-
нысынан қашуы, өзіндік реттеу мүмкіндігінің 
төмендеуі, идеялар мен түсініктердің тар шең-
беріне жақындық, эгоцентризм, қоршаған адам-
дардың мінез-құлқына эмоциялық реакциялар-
дың пара-пар еместігі. 
Аффект – (латын 
сөзі, affects – «жан 
толқынысы») –
күтпеген жерден болған өте күшті эмоциогендік 
әсерден туындаған, күшті импульсивті әрекет-
термен және эндокринді жүйенің қызметтік өз-
герістерімен бірге жүретін сананың уақытша па-
тологиялық емес ұйымдасуының бұзылуы, оның 
«тарылуы»; ақиқаттықтың индивидтің тұлғалық 
позицияларына қатал қарама-қарсылығынан, жан-
жалдан туындаған эмоциялық күй. 
Аффект субъектінің қатал, ординарлы емес жағ-
дайдан пара-пар шығу жолын табуға қабілетсіз-
дігінде шеткі жағдайларда пайда болады. Аффек-
тогендік бейне индивидтің бүкіл психикалық іс-
әрекетінен басым болады, онымен байланысты 
емес барлық процестерді топтайды және биоло-

437 
гиялық эволюция процесінде қалыптасқан мінез-
құлықтың «апаттық» тәсілдерін (агрессияны, қа-
шуды, шынжырлануды) біріктіреді. 
Аффект күйі кейін индивидтің өткен аффекто-
гендік жағдайдың жеке элементтерімен кезде-
суінде көрінетін аффективті іздер қалыптасты-
рады. 
Заңгерлікте аффект (күшті рухани күйзеліс), 
егер бұл күйді айыптаушының заңға сәйкес 
емес әрекеттері туындатқан болса, жауапкерші-
лікті жеңілдететін және қылмыстық квалифика-
циясына әсер етуші жағдай ретінде қарасты-
рылады. 
Аффективті әрекет – 
субъектінің белгілі бір эмоциялық күйлерімен 
бағытталатын және реттелетін әрекет, ондай 
күйлерге батылдық, құмарлық, ұнатпаушылық, 
құштарлық, кек қайтару, махаббат және т.б. 
жатады. Аффективті әрекет түсінігін Макс Ве-
бер оны «Әлеуметтік әрекет» (мақсатқа рацио-
налды және құндылық-рационалды) түсінігінен 
бөліп алу үшін енгізген. 
Мақсатқа ұтымды әрекетке қарағанда және құн-
дылық-рационалды әрекетке ұқсас аффективті 
әрекет нақты мақсатқа қол жеткізуге емес, әре-
кет субъектісінің эмоциялық өзіндік көрінуіне, 
оның импульсивті өзіндік реттеуіне, құмарлық-
ты немесе құштарлықты қанағаттандыруға ба-
ғытталған. 
Қозудан туған әрекет саналы мінез-құлық пен 
бейсаналы реакциялардың арасындағы шекте 
орналасқан. Олар ең аз саралануымен сипатта-
лады; осы ең аз шектен өту психикалық іс-
әрекеттің ұйымдасуының бұзылуына – аффект 
күйіне алып келеді («Аффект» қараңыз). 
Әдеттегі сана – 
әлеуметтік қауымдағы басым эмпирикалық бі-
лім және түсініктердің жиынтығы. 
Әлеуметтік бақылау
әлеуметтік нормаларға сәйкес адамның мінез-
құлқын реттеу мақсатымен қоғам әлеуметтік 
және кіші топтағы тұлғаларға әсер ететін құрал-
дар жүйесі. 
Әлеуметтік бейімделу – 
индивидтің әлеуметтік орта жағдайларына үйре-
нуі. Әлеуметтік бейімделудің типтері: 1) ортаға 
белсенді әсер ету; 2) әлеуметтік топтық құнды-
лық бағдарлары мен мақсаттарын пассивті кон-
формды қабылдауы. 

438 
Әлеуметтік бейімделу индивидтің өзінің және 
өз әлеуметтік байланыстарының бейнесіне пара-
пар әртүрлі әлеуметтік рөлдерді қабылдауына 
байланысты. Әлеуметтік бейімделудің бұзылуы 
әлеуметтік емес мінез-құлық, маргиналдылық, 
ішімдікке салыну мен нашақорлық болып та-
былады. 
Әлеуметтік ингибиция – 
бөгде адамдарджың қатысуында іс-әрекеттің 
төмендеуі. 
Әлеуметтік-психологиялық 
ахуал – 
топ деңгейінің дамуына тәуелді, тиімді бірлесе 
әсер ететін тұлғааралық қатынасының саласы. 
Әлеуметтік күту – 
әлеуметтік қауымдастықтың әрбір тұрғыдан 
әлеуметтік-рөлдік талаптарын тиісті орындауын 
күту (ата-аналардың рөлдері, ұстаздардың, әкім-
шіліктің, саяси лидердің, парламент депутатта-
рының, т.б. қызметтері).
Әлеуметтік стереотип – 
әлеуметтік объектінің тұрақты, қарапайым (үс-
тірт) бейнесі, бөгде топтармен қатынасындағы 
негативтік бағдарлар.
Әлеуметтік қабылдау – 
адамдармен әлеуметтік объектілерді (басқа адам-
дар, өзін-өзі, әлеуметтік топ және қауымдастар) 
қабылдау, түсіну, бағалау ерекшелігі.
Әлеуметтік-этностық 
қарым-қатынастар – 
ұлтаралық әлеуметтік қарым-қатынастардың кө-
рінісі. Әр ұлт өзінің ұлттық мәдениетімен, салт-
дәстүрімен, ұлттық өнерімен, ұлттық талғамы-
мен ерекшеленеді. Басқа ұлт өкілдерімен күн-
делікті өмірде қарым-қатынасқа түскенде өзінің 
ұлтына тән ерекшелікпен көрінуге тырысады. 
Әр ұлт өзіндік өнер ерекшелігімен дараланады. 
Оны ұлттық сана-сезімнің, ұлттық мақтаныш-
тың көрінісі деуге болады. 
Әсер – 
индивидтің немесе әлеуметтік топтың басқа адам-
дардың мінез-құлықтарын, олардың позицияла-
рын, бағалауы мен бағдарларын өзгерту процесі 
және оның нәтижесі. Бағытталған әсердің меха-
низмі сендіру мен пайымдау болып табылады. 
Бағытталмаған әсердің механизмі – еліктеу және 
жұқтыру. Әсер тура және жанама бола алады. 
Әлеуметтік позиция – 
бұл – индивидтің немесе топтың қоғам жүйе-
сіндегі орны. Адамның мінез-құлқы стилін рет-
тейтін, тұлға немесе индивидтің қоғам жүйе-
сіндегі орны.
Әлеуметтік рөл – 
тұлғаның әлеуметтік қызметі, оның әлеуметтік 
мекемелердің қоятын талаптарына, әлеуметтік 
күтуіне сәйкес келуі, мінез-құлық моделі. 

439 
Әлеуметтік фасилитация – 
белгіленген әрекетті басқа адамдардың қатына-
сымен жеңілдету (соның ішінде қылмыстық топ 
жағдайындағы қылмыстық әрекеттер). 
Басқару – 
басқарудың бағдарламасы және мақсаттын іске 
асыру, іс-әрекет тәртібін өзгерту немесе қолдау, 
құрылымды сақтау, мақсаттың дамуын қамта-
масыз ету және субъектінің басқару жүйесіне 
әсер ету процесі. 
Басқару психологиясы –
басқару ісіндегі психологиялық заңдылықтарды 
зерттейтін психологияның бір саласы. Басқару 
психологиясының негізгі міндеті – басқару жүйе-
сіндегі жұмыстың тиімділігі мен сапасын арт-
тыру мақсатында басқару қызметінің психоло-
гиялық жағдайлары мен ерекшеліктеріне талдау 
жасайды.
Басқару іс-әрекеті – 
берілген тапсырмаларды тиімді орындауға үлес 
қосатын «адам-адам» жүйесіндегі басшылардың 
аналитикалық-конструктивтік, іс-әрекеттік-рет-
теулік, коммуникативтік және бағалау-түзету 
функцияларын іске асырудан тұрады. Бұл әре-
кеттің ұжымдағы қызметтік және басқа да тап-
сырмалардың тиімді шешімін табуда маңызы 
зор. Сондай-ақ бірлескен іс-әрекет міндеттерін 
орындау үшін қызметкерлер тиімділігін қамта-
масыз ету болып табылады. 
Басқару іс-әрекетін 
белсенді ету – 
үйлесімді қағидаларды айқындау мен дәлелдеу 
процесі, сондай-ақ басқаруды іске асырудағы 
объективті заңдарының талаптары айтылады. 
Жетекшінің басқару функциясын үздік орын-
дауын қамтамасыз етеді.
Басқару іс-әрекетінің 
психологиясы – 
психология ғылымының жаңа жетекші бағыты. 
Әртүрлі жағдайларда тиімді басқарудың шарт-
тары мен факторлары, механизмдері, заңды-
лықтарының қызметімен бекітіледі. Жетекшінің 
өзіндік басқару қабілеті мен ойлауын қалып-
тастыру, қызметкерлердің өмірлік жаңа үлгілері 
мен технологияларын қолдана отырып, іс-әре-
кетін шығармашылықпен басқару. 
Басқару іс-әрекетінің стилі – 
(стиль – латын сөзі, жазуға арналған стержень) 
– жетекшінің жеке басқару қызметін іске асыру-
дағы қалыптасқан мінездің әдіс, тәсілдер жүйесі 
болып және ішкі және сыртқы факторлардың 
әсерімен дамиды. Жетекшінің жоғары стилін 
таңдау белсенділеу көрсеткіштеріне сәйкес іске 
асып, оның белсенділігінің құрылымдық-қыз-

440 
меттік, психологиялық, нәтижелілік көрсеткіш-
тері арқылы көрініс тауып сыртқа шығады. 
Басқару іс-әрекетінің 
технологиясы – 
жетекшімен басқару құралдарын қолдану мен 
құрастыруы, ұйымдастыру-әдістемелік бағдары-
ның жиынтығы. Оған басқарудың тактикасы 
мен техникасы, стратегиясы жатады. 
Басқару менталитеті (ділі) – бұл жетекшінің басқару іс-әрекетіндегі дара-
лығы және жүйелі еңбегінің қайталанбауы. 
Басқару өнері – 
жетекшінің басқару құзырлылығының кемел-
денуі, жетекші өз міндеттеріндегі басқарудың 
тұрақты жоғары нәтижелеріне қол жеткізуі, 
жаңа технологияларын шығармашылықпен мең-
геруі және мықты ерік-жігерімен, адамгершілік-
патриоттық қарым-қатынасымен сипаттала-ды. 
Басқару функциясы 
(қызметі) – 
бұл тапсырманың орындалу кезеңіндегі басшы-
ның міндеттерге сәйкестенген басшылық қыз-
метін атқару рөлі. 
Басқару шеберлігі – 
бұл жетекшінің жоғары деңгейдегі құзырлылы-
ғымен, тиімді озық технологияларды қолдана 
отырып жетістікке жетуі, яғни жетекшінің жо-
ғары деңгейде басқару қабілеттілігі және тұрақ-
ты нәтижелерге қол жеткізуімен сипатталады. 
Басшы – 
ұжымды басқару және оның қызметін ұйымдас-
тыру функциялары ресми жүктелген адам. Бас-
шы өзін тағайындаған (сайлаған, бекіткен) инс-
танция алдында топтың (ұжымның) өз функция-
сын атқаруы үшін заңдылық жауаптылықта бо-
лады және қатаң тиянақталған санкциялау – ба-
ғыныштылардың өндірістік белсенділігіне ық-
пал ету мақсатында жазалау және көтермелеу 
мүмкіндіктеріне ие. 
Баурап алатын көңіл-күй 
(навязчивые состояния) – 
ырықсыз күйлерде туындайтын билеп алатын 
түсініктер, ойлар мен түрткілерді ілестіріп жү-
ретін жағымсыз эмоциялық түрі – фобиялар 
(қорқыныштар). Дені сау адамдарда осы күйлер 
қатты шаршағанда, психикалық бәсеңдеу бары-
сында туындайды. 
Бақылау локусі (Locus - 
орны, бағыты) – 
сыртқы күштерге индивид өзінің іс-әрекетінің 
теріс нәтижесін жауапкершілікті басқа адам-
дарға артады. Мысалы, сыртқы күштерге (экс-
терналды бақылау локусі д.а.) немесе өзінің 
тұлғалық ерекшеліктерінен (интерналды бақы-
лау локусі) көреді.
Интерналды бақылау локусінің иегерлері өте 
әлеуметтік жағынан жауапты және мақсаты ай-

441 
қын, мақсатқа жету жолында қайсар, өжет бо-
лып келеді.
Сыртқы байқау локусының иегерлері – жауап-
кершілігі төмен, өз шешімін жүзеге асыруда 
ұзаққа созады, көп жағдайда конформды және 
агрессивті болады. 
Бейсаналылық – 
саналы бақылаусыз (инстинктер) іске асырыла-
тын психикалық процестер. 
Бәсекелестік –
өзара жарыс; біреуден озу мақсаты көзделген 
талас, тайталасу, ерегісу, бәсекелесу. Өндіріс 
құрал-жабдығы жекеменшікке негізделген қо-
ғамда тауар өндірушілердің тауар өндіруде 
және өткізуде неғұрлым қолайлы жағдай туғызу 
жолдарындағы өзара күресі, неғұрлым көп пай-
да табу жолындағы күрес.
Дарындылық – 
индивидке белгілі бағытта (математика, музыка, 
өнер, әдебиет, ғылым, спорт) жоғары нәтижелі 
іс-әрекеттің мүмкіншілігін қамтамасыз етеді.
Дидактогения –
(грек сөзі, 
didasko – «оқу», genesis – 
«шығу тегі») – 
ата-аналар мен ұстаздар және тәрбиешілердің 
әдепсіздігінен туындайтын индивидтің жағым-
сыз психикалық күйі. 
Динамикалық стереотип – 
әдеттер мен дағдылардың нейрофизиологиялық 
негізі, тұрақты шартты рефлекторлық реакция-
сының тітіркендіргішке жауабының жүйесі. 
Дисфория – (латын сөзі, 
dysphoria – «ішкі 
тынышсыздық, қайғыны 
күту сезімі») – 
агрессивтік көріністерге дайын болу, ызалану, 
жағымсыз эмоциялық күй. 
Доминанта – (латын сөзі, 
dominans – «үстемдік ету») – 
мінез-құлыққа белгілі бағыт беретін жүйке жүйе-
сіндегі басым ошағының қозуы. 
Ерік –
адамның өз қызметін және әртүрлі психикалық 
процестерді өзі детерминациялауынан және өзі 
реттеуінен көрінетін қабілеті. Еріктің негізгі 
функциялары ретінде мыналар сараланады: 
түрткілер мен мақсаттарды таңдау, іс-әрекет мо-
тивациясы жеткіліксіз не басы артық болғанда, 
іс-әрекетке деген ниет, ынтаны реттеу, психи-
калық процестерді адам атқаратын іс-әрекетке 
барабар жүйе етіп ұйымдастыру, қойылған мақ-
саттарға жетуде кедергілерден өтетіндей жағ-
даятта физикалық және психикалық мүмкіндік-
терді жұмылдыру.
Еске түсіру – 
бұрын қабылданған материалдың өзектенуі, 
бұрын қалыптасқан бейнелердің қайта шығуы, 
олардың уақыт пен кеңістіктегі локализациясы. 

442 
Іштарлық – 
жетістік мотивациясының көріністері, игілікті 
игеру барысында біреу немесе біреудің артық-
шылығы субúектімен эмоционалüды жағымсыз 
бағалаушы, жеке қол жеткен табысына қысым 
көрсетуі болғандай сезінеді. Жат жетістіктерге 
тосқауыл қоятындай болып көрінеді. Оны дис-
кредитациялау, іштарлық адамды агрессивті 
әрекеттерге итермелейді, индивидтің психика-
сына кері әсер етеді (бұзады, зақым келтіреді). 
Іштей сөйлеу – 
тілдік мәндерді ойлау, түсініктер мен операция-
лар жасау құралы ретінде, ойдағы басқа адам-
мен диалог ретінде шынайы коммуникация про-
цесінен тыс (ақылда) қолдану. Сырттай сөйлеу-
ден іштей сөйлеу құрылымның жасырынды-
ғымен ерекшеленеді. 
Жалғыздық – 
индивидтің психикалық күйі; мазасыздану, де-
прессия, әлеуметтік-коммуникативтік шеттету-
мен сипатталады. 
Жауапкершілік – 
тұлғаның мінез-құлқы әлеуметтік-нормалы та-
лаптарға, парызына, міндеттеріне сәйкес әлеу-
меттік бақылауға тұлғаның мінез-құлқы бағы-
нышты. Бақылау түрлері ішкі және сыртқы бо-
лып бөлінеді. Жауапкершілік – ол тұлғаның қо-
ғамға, қоғамның тұлғаға қойылған обúективті 
талаптарын бұжытпай орындауы. Индивидтің 
неғұрлым нақты мүмкіндігі және құқықтары кең 
болса, соғұрлым жауапкершілігі жоғарылайды. 
Тұлғаның әлеуметтік міндеті – өзінің мінез-
құлқын белгілі стандартқа бағындыруы. 
Жатсыну (отчуждение) – 
шынайы қоршаған ортаға индивид өзін-өзі қар-
сы қоюы, тұлғаның деперсонализациясы, инди-
вид базалық әлеуметтік құндылықтарды қабыл-
дамауы, бұл – тұлғаның криминалды мінез-
құлқының алғышарты. 
Жетекшінің авторитарлы 
стилі – 
адамдардың іс-әрекетін басқаратын бұл стиль-
дің бір түрі, қатаң басқару түріне жатады, яғни 
қоластындағы адамдардың пікірімен санаспай-
тын, олардың демократиялық мүмкіндіктерін 
шектейтін стиль болып табылады. 
Жеке тұлғалық – 
жеке адамның қайталанбас өзіндік ерекшелік-
терінің жиынтығы, басқа адамдардан өзінің 
әлеуметтік мәнді ерекшеліктері тарапынан си-
патталатын адам; индивидтің психикасының 
өзіндік ерекшелігі, оның қайталанбастығы. Ж.т. 
темперамент, мінез белгілерінде, мүдделер си-

443 
патында, перцептивтік процестер мен зият сана-
сында, қажеттіліктер мен қабілеттерінде көрі-
неді. 
Жетекшілік –
әлеуметтік-психологиялық ерекше құбылыс. Топ-
тағы тұлғааралық қатынастар жүйесінде үстем-
дік пен бағыну, ықпал жасау және оған еру қа-
тынастары. Әлеуметтік топтың ішінде билік пен 
ықпал уәкілдіктерінің жүзеге асырылуын белгі-
лейтін термин.
Жұқтыру – 
эмоционалдық күйдің бір адамнан екінші адам-
ға психофизиологиялық байланыс деңгейінде 
өтеді; әлеуметтік кенеттен ұйымдасу факторы. 
Алайда бақылаудан шыққан психикалық жұғу 
мінез-құлықтың нормалы-рөлдік құлдырауына 
әкеп соғады, диструктивті «тобыр әсері» туын-
дайды. 
Заңды жауапкершілік – 
бұл әлеуметтік жауапкершіліктің түрі, құқық 
нормалары санкцияларында белгіленген, мемле-
кет күшімен байланысты.
Заң психологиясы – 
құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және әлеу-
меттік қатынастарда жалпы психикалық заңды-
лықтар мен механизмдерін зерттейтін қолдан-
балы психология саласы. ХІХ ғ. аяғында экспе-
рименталды психологияның дамуымен байла-
нысты заң психологиясы қарқынды дами бастады. 
Зиялы қауым – 
мәдениет пен ғылымның, техниканың салалары-
нан арнайы дайындығы, білімі бар ой еңбегінің 
қызметкерлері. 
Идентификация – (латын 
сөзі, identifico – 
«сәйкестендіру») – 
әлеуметтік психологияда субъектіні белгілі әлеу-
меттік топппен теңестіреді (әлеуметтік теңестіру).
Инстинкт (латын сөзі,
іnstіnctus – «соқыр сезім») – 
Мінез-құлықтың туа берілген жүйесінің жиын-
тығы. Негізгі тітіркендіргіштердің әсерінен бел-
сенділігі артады. 
Интеллект – (латын сөзі, 
іntellectus – «таным, 
ұғыну»)
–
ақыл-ой қабілетінің тұрақты құрылымы. 
Интериопризация – (латын 
сөзі, interior – «ішкі») – 
мінез-құлықтың бағдарлық негізін қалыптасты-
ру, ішкі психикалық құрылымына сыртқы іс-
әрекеттің әлеуметтік шартталуы негізінде игеруі. 
Профессиограмма –
(латын 
сөзі, Professio – 
«мамандық» + Gramma – 
«жазу»)
–
нақты кәсіпке қойылатын әлеуметтік, психоло-
гиялық және басқа талаптардың жүйесі және 
тұлға мен іс-әрекет сапасы (мамандықтың адам-
дағы негізгі әлеуметтік-психологиялық сапа-
ларына қойылатын талаптар жүйесі). 

444 
Тұлғааралық қарым-қаты-
нас – 
бірлескен іс-әрекет процесінде және қарым-қа-
тынаста адамдардың өзара объективті әсер ете-
тін әлеуметтік-психикалық құбылыс. 
Ұйымдастыру іс-әрекеті – 
бұл субъектілер мен олардың іс-әрекеттерін бай-
ланыстыратын практикалық іс-әрекеттер жиын-
тығы, сондай-ақ оның басқару процестері болып 
табылады. Ұйымдастыру іс-әрекеттері жоғары
ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді. 
Қоғамдық пікір – 
қоғамдық ортаның әртүрлі құбылыстарға жалпы 
қызығушылықтарының бағытталуы және ұжым 
қарым-қатынасындағы бағаланған пікірлер мен 
ойлардың жиынтығы. 
Кәсіби құзырлылық – 
тұлғаның кәсіби іс-әрекетіне қатысты білімі, бі-
ліктілігі мен дағдысының өзара байланысқан са-
паларының жиынтығы. 
Кәсіби шеберлік – 
тұлғаның бойындағы кәсіби іс-әрекетінің қам-
тылған жемісі, тұлғалық кәсіби сапасы, оның 
жоғары деңгейдегі білім, білік, іскерлігін дамы-
тудағы көрінісі. 

жүктеу/скачать 1.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: