Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

2. «Мәдени мұра» бағдарламасы: 2004-2008 ж. нәтижелері. Астана, 2008.

3. Сейдімбек А. Шығармалар. Алты томдық. Астана, 2010. Т.2. 816 б.

Қ.Ө. Сақ

Астана қ., Қазақстан

А. СЕЙДІМБЕК ЖӘНЕ БАҚ

ФУНКЦИЯСЫН ЗАҢДАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ ХАҚЫНДА
Алаш ардақтысы Ақселеу Сейдімбек туралы сөз қозғалғанда, бар саналы ғұмырын қазақтың ұлттық құндылықтарын түгендеуге арнаған асыл азаматтың журналистік және көсемсөзшілік қызметін айтпай, айналып өту қиянат болар еді. Ақаңның БАҚ-ты ұлт қажетіне жарату туралы ойлары ылғи да ХХ ғасыр басындағы ұлт көсбасшылары – Алаш көсемдерінің пікірлерімен ұштасып жататын. Саналы ғұмырының соңғы күндері «Астана ақшамы» газетіне берген сұхбатында қазақ телевизиясын шетелдік экспанциядан құтқару туралы өте өзекті мәселе көтереді де, әлемге әйгілі Әуезовтің «ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген қанатты сөзін жаңа заман талабына сай «ел боламын десең, телевизияңды түзе» деп қабылдау керек деп қорытады. Сөйтеді де, кейбір БАҚ басшыларының телеарна жекеменшік құзырында екендігін тілге тиек етіп, ойына келгенін істегісі келетіндігін, бірақ оған жол беруге болмайтынын былай дәлелдейді. Телеарна біреудің жекеменшігі болуы мүмкін, бірақ соны көріп отырған халық оның жекеменшігі емес қой. Ендеше халықпен санасуы тиіс, сондай заңды талап қойылуы керек деген уәжін алға тартады. Бұл кезінде ұлтымыздың рухани ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы мәселе етіп көтерген қисын (теория). Оған сәл кейінірек тоқталатын боламыз. Кешегі кеңес дәуірінде КСРО бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі Коммунистік партияның көсемі В.И.Лениннің «журналист – коллективті үгітші, коллективті насихатшы және коллективті ұйымдастырушы» деген ілімінен тарқатылып, БАҚ бүкіл билікті уысында ұстаған компартияның сойылын соғып келді. Соның салдарынан партия ұйымының органы болғандықтан шындықтың жаршысы, халықтың жанашыры бола алмады. Оған көптеп дәлел келтіру қиын емес.

1929-1933 жылдар аралығында компартияның солақай саясаты салдарынан болған нәубәт – ашаршылық қасіретінен халқымыздың жартысына жуығы қырылды. Бірақ, оны сол кездегі газет-журнал қызметкерлері ашық жаза алмады. Керісінше жұртты жаппай ашаршылыққа душар еткен орталықтың солақай саясаты – ұжымдастыру науқаны әсіре насихатталумен болды. Мұрағаттарда сақталған газет тігінділерін ақтарсаңыз, соған көзіңіз анық жетеді. 1937 жылғы саяси қуғын-сүргін зұлматы кезінде де дәл солай болды. Тіпті күні кеше көз алдымызда өткен 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі де «қайта құру», «жариялылық» лебі есіп тұрған кездің өзінде бұқаралық ақпарат құралдары бетінде қалай көрініс тапқаны жадымыздан өше қойған жоқ. Орталықтың шовинистік саясатын айыптап алаңға шыққан жастарды партияның тапсырмасы бойынша БАҚ-та маскүнем, нашақор, ұлтшыл етіп көрсету жаппай етек алды. Коммунистік партия басшыларының солақай саясатын айыптау орнына БАҚ жастарды қырғынға ұшыратқан партия шешімін насихаттаумен, жүзеге асыруды ұйымдастырумен әуре болды. Бұл үшін, әрине, журналистерді кінәлау қиын. Олар сол заман талабына орай кәсіби міндеттерін адал орындады. Партия шешімін талқылауға сол партияның органы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарына қатаң тыйым салынғандықтан, тапсырманы бұлжытпай орындап, үгіт-насихат және ұйымдастыру жұмыстарымен айналысты. Кеңес дәуірі журналистерінің кәсіби міндеті сонымен шектелді.

Қазақстан Тәуелсіздігін алғаннан бергі уақытта еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі түбірімен өзгерді. Ең алдымен, бір партияның қолшоқпары болудан босатылды. БАҚ-қа меншіктің алуан түрлілігі қамтамасыз етілді. Ата заңымыз – Қазақстан Республикасының Конституциясында сөз және баспасөз бостандығына кепілдік берілді. Цензураға тыйым салынды. Қысқасы, демократиялық бағыт үрдіс алды.

Дей тұрсақ та, ел журналистикасының әлі шешімін таппай тұрған мәселесі де жоқ емес. Айталық, бұқаралық ақпарат құралдарының функциясы қандай болуы керек деген сауалға әркім әрқалай жауап беріп жүр. Біреулер оның ақпараттық қызметін алға тартса, кейбіреулер көңіл сергіткіштік, сейілдік, жарнамалық функцияларын бірінші орынға қояды. Осындай алуан түрлі түсініктің салдарынан бүгінгі күні еліміздегі БАҚ алабажақ күй кешуде. Бұл жақсылық па, жамандық па?

Елбасымыз ана жылы «Қазақстан-1» телеарнасы журналистерімен кездесуінде бұқаралық ақпарат құралдары қызметін қарулы күштермен қатар қойып қарастырып, ел қауіпсіздігі үшін кейінгісінен гөрі алдыңғысының рөлі басым екендігін тілге тиек еткені бекер емес. Ақпараттық қауіпсіздік – қазір күн құрғатпай дұрыс шешуді қажет етіп отырған көкейкесті мәселе.

Осы орайда, еліміздің тұңғыш президенті Н.Назарбаевтың жоғарыда тілге тиек еткен жүздесуде журналистерге арнап айтқан: «Халыққа жақ, санаға сақ болыңдар»,- деген аталы сөзі көңіл төрінен орын алады. Бұл тұжырымдама – сонау ХХ ғасырдың басында қазақ журналистикасының негізін қалаған алаш азаматтарының көзқарастарымен ұштасып жатқан қағида. Әсіресе, төл журналистикамыздың тұңғыш теоретигі Ахмет Байтұрсыновтың төмендегі тұжырымдарымен өзектес. Осыдан-ақ Алаш азаматтары ілімінің өміршеңдігін анықтауға әбден болады.

А.Байтұрсынов өз заманындағы жалғыз бұқаралық ақпарат құралы – мерзімді баспасөздің мынадай төрт қызметін алдыға тартады. Ол кезде радио мен тележурналистика және интернетжурналистика әлі пайда бола қоймағандықтан Алаш арысының бұл тұжырымын бүгінде барлық БАҚ-қа қатысты қарастырып, журналистердің атқаруға тиіс ортақ қызметі деп қабылдасақ қателікке ұрынбас едік.

«Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Газеті жоқ жұрт басқа газеті бар жұрттардың қасында құлағы жоқ – керең, тілі жоқ – мылқау, көзі жоқ – соқыр сықылды. Дүниеде не болып жатқанын есту жоқ, өз пікірін айту жоқ. Бүгін дүние жүзіндегі халықтар телеграмм, телефон, пошталардың арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртқа жайып, бір үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер, сөйленіп жатқан сөздер кімге пайдалы, кімге зарарлы екендігін күні бұрын біліп, пайдалы болса, шаттанып, зарарлысынан сақтанып тұрады.

Екінші, газет – жұртқа қызмет ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, оқығаны көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.

Үшінші, газет – халыққа білім таратушы. Олай дейтініміз, газеттен жұрт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білімі молайып, зейіні өсіп, пікірі ашылып, парасаты жетпекші.

Төртінші, газет – халықтың даушысы. «Жұртым!» деп халықтың арын арлап, зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газет арқылы халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады» [1].

Бұл – осыдан бір ғасыр бұрын айтылған, бүгінгі күні де қоғамдық мән-маңызы жойылмаған құнды тұжырым. Бір кереметі, мұның Компартия көсемі В.И.Лениннің жоғарыда тілге тиек етілген «теориясынан» атандай бес жыл бұрын айтылғанында. Бірақ, өкінішке қарай, ол кешегі кеңес дәуірінде игілікке жаратылмай, авторының тағдырын кешіп, ел жадынан тыс қалып, қапаста ұсталынып келді. Десек те, өміршең ілім түбі жарыққа шығып, жарқырап көрінетінін дәлелдеп берді.

Сонымен, Ахаңның, Ахмет Байтұрсыновтың ұйғарымынша, БАҚ-тың басты қызметі – «халықтың көзі, құлағы һәм тілі» болу. Басқаша айтқанда, мемлекеттік өзге билік тармақтары секілді журналистика да халыққа қызмет етуші дербес әлеуметтік институт. Қазір БАҚ кімге қызмет ету керек деген сауал қоғамдық келелі мәселе болып тұр. Оған әркім әрқалай жауап беріп, елді адастырушылық байқалады. Билік тармақтарын айтпағанда, БАҚ-қа құрылтайшы болып отырған жеке кісілердің мүддесін көздеп отырған топтар журналистерге билік жүргізгісі келеді. Бұл түптің түбінде өкіндірмей қоймайды. Сондықтан оның алдын алып, БАҚ-тың фунциясын заңдастыру уақыт талабы деп білеміз.

Осы орайда, Ахмет Байтұрсынұлы іліміне жүгінсек, БАҚ халыққа төмендегідей қызмет түрлерін көрсетуі тиістігі анықталады. Ең алдымен, ақпарат таратушылық қызметі алға тартылуы тиіс. Ол қоғамда, әлемде болып жатқан шындықты жариялауға негізделгені жөн. Сонда ғана халық оның пайдалысынан нәр алып, залалдысынан сақтанып тұра алады.

Екінші, журналистер – жол бастаушы. Басқаша айтқанда, қоғамдық пікір қозғаушысы. БАҚ арқылы «халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп», жол басшылық жасайды.

Үшінші, БАҚ – халыққа білім таратушы. Журналистер осыны әр кез есте ұстап, елдің білімінің артуына адал қызмет етуге міндетті екенін ұмытпағаны жөн.

Төртінші, журналистер – халық өкілі, ендеше соның жоғын жоқтап, мұңын зарлап, сойылын соғушы. Осылайша «қарғаға көзін шоқытпасқа» қызмет етуі тиіс.

Міне, журналистердің атқаруға тиіс кәсіби міндеттері. Біздіңше, БАҚ туралы заң мен журналистердің кәсіби этикасы осы ілімнің негізінде түзілгені жөн. Ақпараттық қауіпсіздік мәселесі сонда ғана дұрыс шешім табарына күмәніміз жоқ.

Әр ұлттың ғасырлар қойнауынан қалыптасқан діліне байланысты тарихының жазылуы да түрліше болады. Мәселен, қазақ ұлтының тарихы ұзақ ғасырлар бойы ауызша айту дәстүріне негізделген-ді. Жат пиғылдағы саясаткерлер (патшалық кезеңдегі отарлаушылар) шамасы жеткенінше қазақ ұлтының тарихынан сыр шертетін ақпараттарды жиыстырып, өз мақсат-мүдделеріне орай пайдалануды көздеді. Одан қалды қызылдар билігі қазақ ұлтының рухын өшіру мақсатында өздерінің ел басына тудырған ылаңдарын қазақ ұлтына жауып (мәселен, саяси қуғын-сүргін жылдары бір-бірінің үстінен айыптап, «қол қойдырту» ісін қолдан жасап, «қазақ бірін – бірі сатқан» деген мазмұндағы теріс пікір және т.б.), мұрағат қойнауларын қазақты жасытатын «құжаттармен» толтырды. Алайда, әдеттегідей, табиғи заңдылыққа сай ақиқат пен шындық жүзі халыққа қайта оралды. Өкінішке орай, ұлтсыздандыру саясаты жылдарында жоғалған уақыт қаншама ұрпақты тексіздікке жетеледі. Алайда, солай десек те ұлтымыздың ауызша тарих айту дәстүрі әкелеріміз бен аналарымызды қазақтың күре тамырынан ажыратпады. Біз, бұл тұста қазақтың күре тамыры деп өмір мәнін, өмір ақиқатын түзу ұғындырған қазақы даналықты айтып отырмыз. Қазақы даналықты жанына сіңіріп өскендер қатары аз болса да, олардың ұлт мүддесі жолындағы қызметі ұлттық рухымызды көтеруге тірек болды.

Бойына қазақы даналықты сіңіргендер ғана ұлт жолында адал қызмет ете алады. Олай дейтін себебіміз, ондай тұлғалар ұлттың жанын түсінгендіктен, ұлтқа қол ұшын беруді адамдық борыш деп санайды. Осы бір өзекті мәселе туралы өткен ғасыр басындағы Алаш зиялылары тереңнен зерделеп, ұлт қызметшісі болудың қыр-сырын түсіндірген-ді. Осы бір өмірлік ұлағат санасы сергек, көңілі ояу жандарға өмірлік ұстаным екендігі де ақиқат. Сонымен, ауызша тарихқа қанып өскен қазақ балаларының арасынан дара тұлғалар табиғи қалыппен өсіп жетілді. Олар ел аузына таралған даналықты елмен қайта табыстыру ісі жолында күллі ғұмырларын арнады. Сөйтіп, бұрмалана бастаған қазақ ұлтының болмысын өз қалпына салып, қайта сомдауға күш салды. Төл тарихымыздың төрінен орын алған дара тұлғаларымыздың бүгінгі қазақ баласын тәрбиелеудегі рөлі тым биік. Сондай тұлғаларымыздың бірі – Ақселеу Сейдімбек.

Тәуелсіздік бақыты енді қолға түскен жылдары жасып қалған ұлттық сана мен төменшіктеген ұлттық рухты қайта көтеру ісіне ұлтжанды зиялыларымыз бір кісідей жұмылды. Құнды-құнды еңбектер жарияланып, қазақ ұлтын өзіне қайта табыстыру ісі қарқынды жүрді. Ұттық санасы биік тұлғалардың қазақты өзіне табыстыру ісіне қосқан үлестері де орасан зор болды. Түйіндеп айтар болсақ, Ақселе Сейдімбек сынды ұлтының жанын түсінген тұлғалар ұлтсыздандыру саясатының салдарынан өз өрісінен ажырай бастаған рухани тамырымызға қайтадан жол салды. Сөйтіп, «қазақ қандай ұлт еді?»,-деген сауалға ұлттық мүдде тұрғысынан қарап, империялық мүддедегі саясаткерлердің қазақ ұлтына қатысты қолдан жасап шығарған жасанды формуласының іргесін сөкті. Нәтижесінде, Қазақ ұлтының рухани тамырларына жан беріп, қазақ рухын көтеруге күш салды. Ақселеу Сейдімбектің «Кеңес Одағы кезінде жеке ұлттардың тек-тамырына үңілудің қажеті де болмады. Көптеген ұлттар өздерінің этногенетикалық тек-тамырынан көз жазып, сырттан зорлап таңылған «бұрынғы жабайы жұрт» деп келетін теориясымақты жатқа айтуға мәжбүр болады»,-деп жазғандары сөзімізге дәлел.

Ұлттық рухымыздың өзегі тарихи тұлғаларымыздың тектілік бейнесінде, ән-күй өнерінде, әке-ананың тарихи келбетінде және осы тектес мазмұннан өрбитін іргелі мәселелерде жатыр. Ақселеу Сейдімбек сынды қазақтың жанашыр ғалымдары жаһандану қарқынының екпінін сезіп, ұлтты сақтау ісіне өзіндік зор үлесін қосып кетті.

Мәселен, «Қазақтың күй өнері» кітабының «Тарихнама» және «Этнографиялық шолу» тарауларында көшпелі өмірдің қазақ ұлты ділінің өзіне тән ерекше қалпыпта болуына әсер еткендігін тереңнен сомдайды. Көшпелілер өміріңдегі ән-жыр, айтыс-дастандар, тіпті бақсылық өнердің белгілі бір аспапсыз айтылмағаны, айтылса да өз мәнінде орындалмағандығын зерделеп, ән-жырдың ұлттық тәрбиелеу ісінде ерекше қызмет атқарғандығын дәйектеген.

Қазақтың күй өнерінің қазақ ұлтының рухын биіктетудегі орны жете зерттелмеген тақырып десек-те артық айтпаған болар едік. Күй өнерінде қазақтың қатпарлы тарихы жатыр. Әрбір күй жай ғана саз емес, белгілі бір тарихи оқиға желісінен туындаған. Осы бір іргелі мәселені байыппен қараған Ақселеу Сейдімбек былай деген еді: «Осы уақытқа дейін қазақ музыкасының, дәлірек айтқанда, қазақтың музыкалық фольклорының бірі ғана қырына баса назар аударылып келгені аңғарылады. Ол - ән-күйлердің таза музыкалық туынды ретіндегі қасиеттері. Яғни ән-күйлердің әуендік, сарындық ерекшеліктеріне ғана мән беріліп келді. Ең талдап сөз еттік дегенде, сол ән-күйлердің музыкалық туынды ретіндегі жанрлық сипаты, ішкі құрылым-бітімі, орындалу ерекшеліктері тілге тиек болып отырды. Алайда, қазақтың аса бай музыкалық фольклорының екінші қыры - сөзбен байланысты филологиялық қыры назардан тыс қалып келді. Ән-күймен біте қайнасып жатқан өлең, жыр, толғау, аңыз, әңгіме сияқты көптеген жанрлар музыка зерттеушілері үшін филологиялық объект болып есептелсе, филолог­тар үшін музыкалық мұраның объектісі ретінде ескерусіз қалып отырды. Нәтижесінде, қыруар мұраның назардан тыс қалып, жиналмай келуі өз алдына, оған қоса музыкалық фольклордың синкретті болмысындағы тарихи-эстетикалық қадір-қасиеті де толық ашылмай келді. Әрине, мұндай жағдайда музыкалық фольклордың және онымен шендесіп жатқан күй аңыздарының да төл ерекшеліктері туралы ойдың өрбуі мүмкін емес. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ халқының тарихи - рухани шежіресінің құнарлы бір арнасы болып табылатын көл-көсір күй аңыздарын жинап бастыруды саралап зерттеудің мән-маңызы ерекше зор. Кезінде академик Мұхтар Әуезов былай деп жазды: «Күй аңыздарының көп екенін ел біледі, бірақ кітап, баспа білмейді. Егер олқылықтар толып, күйлердің көрікті аңыздары, тілдегі баяндауыш әңгімелер жазылса, онда қазақ халқының музыка фольклорына әдемі айшық, нақыш қосылуымен, мағыналы мазмұн анықталып, жалғасуымен қатар, ауызша фольклор да өзінің бір қысқа түрдегі көркем әңгіме, новеллаларын көп айтқан болар еді». М.Әуезов көтерген, жүзеге асуын арман еткен бұл проблема өзінің мән-маңызын әлі күнге жойған жоқ» [1].

Қазақтың күй өнерінің ұлттық болмыспен бірегей дүние екендігін дәлелдеген зерттеуші, күй өнеріне қатысты ел аузындағы аңыздарды баяндап, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Тоқа, Қазанғап сынды тума таланттар өмір сүрген әрі қазақтың ән - күй өнерінің алтын ғасыры болған ХІХ ғасыр туралы: «Егер әрбір халықтың тарихтағы орны жалпы адамзат мәдениетінің дамуына қосқан рухани үлесімен өлшенер болса, онда қазақ халқының ұялмай бетке ұстары - музыкалық мұрасы болса керек. Бұл орайда, әсіресе ХІХ ғасырдың алар орны айрықша. Өзіне дейінгі талай ғасырдың сарын-сазынан нәр алған ХІХ ғасырдағы қазақ музыкасы бойын түзеген арудай сыланып шыға келді де өзіне бұрынғы-соңғы ғасырларды тәнті етіп, мәңгі ару күйінде қалып қойды» [1, 32 б.], - деп тұжырымдаған.

Ғалым қазақ халқының ертеден қалыптасқан өнерпаздық дәстүрі бойынша кез келген күй тартылмас бұрын білікті домбырашы сол күйдің авторын, күйдің шығу себебі, күйдің тартылу ерекшелігі, күйді кімдердің жеткізгені және қазіргі тағдыры жайында толық мағлұмат беретін әңгімесін айтып алатындығын да оқырман назарынан тыс қалдырмайды. Демек, күй өнері тұнып тұрған тарих. Ал, күйді орындаудағы мақсат - дала тарихының ұмытылмай, ауыздан ауызға берілуі, сонымен қатар ұлттық рухты биіктету болса керек-ті.

Ақселеу Сейдімбек қаламынан туындаған туындылар ұрпақты ұлттық рухпен тәрбиелеуде зор үлес қосуда. Мәселен, «Күзеуде», «Қыз ұзатқан», «Ақ қыз», «Бі­ратым насыбай», «Ақиық», «Атамекен», «Алпамыс батыр» атты хикаяттары, «Тауға біткен жалбыз», «Рамазан мерген», «Қақ­паншы», «Көңіл шіркін», «Зерде», «Олжа», «Аңшы өтірік айтпайды», «Ай­қас» деген әңгімелері, «Бақыт», «Бақ, Дәулет және Аман», «Әйел-Ана», «Махаббат», «Батпан құйрық», «Серілер мен перілер», «Қосаяқ», «Емші», «Бай, байғұс және би», «Бетпақдала», «Бір түп жусан», «Ақ ешкінің шағымы», «Ағыбай батыр» деген ертегілері, «Абы­лай хан», «Күннің қызы Күнікей», «Аққыз» атты киносценарийлер, «Сол­даттың оралуы» деген либреттосы мен «Ойсылқара», «Қаныш берген қа­рын­даш», «Жұлдыздар із тастап кетеді», «Со­нар», «Шоқан Уәлиханов – публицист», «Батырдың анасы», «Күз ыр­ғақ­тары» деген жиырма шақты очерктерінің тарихи мәні жоғары. Өйткені, олардың мазмұнында ұлттық идея жатыр. Сондай-ақ, «Сарыарқа», «Дәурен-ай», «Толғау» сияқты ұлт рухын көтеретін тамаша әндерін де саналы азамат жақсы біледі. Осы тұста Қойшығара Салғараұлының: «Ақселеу Сейдімбектің азамат ре­тіндегі болмысын айғақтайтын айқын қасиеттерінің ең бастысы – оның жал­тақсыз ұлтжандылығы. Бұл ұлтжан­дылық – әйтеуір, бір ұлтқа тиесілі бол­ған­­­дықтан қиқуға ілесе­тін пен­­­де­ші­­лік­­тен ада, халқының қадір-қасие­тін терең та­нып-түсінуден туын­даған құрбаншыл ұлтжандылық. Содан да болуы керек, ол өзінің ғы­лыми-шығармашылық із­деністерінде ұдайы ұлттың рухани дәу­летін еселеп, бұрын із түспеген со­ныға құлаш ұрып, жаңалыққа жаршы болып, әсіресе, халық мұрасының еленбей жат­қан сырларын түгендеп отыруға айрық­ша құштар. Ол үшін қазақ ұлтының тарих аясындағы болмыс-бітімі біртұтас киелі жаралым. Содан да болар, оның ғы­лыми-зерттеу еңбектері бүтін қал­пында парықтауға арналып отырады»-деп жазғандары ойымызға оралып та отыр.

Ақселеу Сейдімбек ұлтының жанын ұғынғандықтан да ұлтын қалтықсыз сүйе білді. Сондықтан да ол өз еңбектерін әрдайым «Қазақ» деп бастады, мәселен, «Қазақ әлемі», «Қазақтың қара өлеңі», «Қазақ­тың күй өнері», «Қазақ­тың ауызша тарихы» және т.б.

«Қазақтың ауызша тарихы» еңбегі қазақ ұлтының тарихын түгелдеуде ұлттық болмысыздың ерекшелігін көрсететін ауызша тарих айту дәстүріне ерекше ден қою керектігіне жол сілтейді. Шындығында да қазақ тарихы көп соққы көргендіктен (тарихи шындықтың бұрмалануы) әлі күнге дейін өз жоғалтқанын түгелдей алмай келеді. Көптеген мәселелер қазақ этносы мәселесі тұрғысынан қайта қарастырылып, өз мәнінде қайта зерделеуді де қажет етеді. Бұл уақыт талабы.

Сонымен, Ұлтының рухын көтеру ісіне өзінің тұлғалық келбетімен, ғылыми жанашыр ізденісімен, құнды туындыларымен өлшеусіз үлес қосқан тұлға – Ақселеу Сейдімбек. Ол қазақтың рухани өрісін жалғастырып, тектілік бейнесімен тарихта қалды.

Әрбір тұлғаның өмір сүрген уақыты мен ортасы түрлі болғанмен, оның рухани өрісі бір. Ол: еркіндік, батырлық, даналық, тектілік. Абай даналығында айтылғандай адамның басты парызы да сол. Адам болып дүниеге келген соң, әрбір адамға өзінің рухын ұдайы жетілдіріп отыру - басты парыз. Рух философиясының мәні осында жатыр. Отан тарихы дара тұлғалардан кенде емес. Өткен кезеңдерде рухты істің көріністері әр қилы. Қазақ тарихындағы ұлттық рухтың тұлғалық көріністері болар ақын – жыраулар, батырлар, би – шешендер, сөзбен айтқанда зиялыларымызды зор құрметпен айтамыз. Қазақтың бұрынғы мәдениеті батырлықтың феноменіне толы. Ерліктің субстанциясы Аристотель, әл - Фараби, И. Кант, Гегель, Абай, Шәкәрім, Жүсіпбек, Мағжан және басқа да ойшылдар зерттеген адам болмысының тұлғалық субстанциясы - интеллектінің шексіз мүмкіндігінде. Гегель жазғандай «Рух интеллект түрінде емес, ерік түрінде емес, интеллектіге негізделген ерік ретінде анықталады» [2].

Мемлекеттіліктің тұғыры халықтың мемлекетшілдік рухтағы тәрбиесіне, әсіресе зиялы қауым өкілдерінің ұлттық мүдде тұрғысындағы зиялы істеріне келіп тірелетіндігі ақиқат. Сондықтан да нағыз зиялыны қалыптастыру, тәрбиелеп шығару әр ұлттың орасан зор жетістігі болмақ. Ондай ұлттың болашағы да зор. Қазақтың даналық тарихына көз жүгіртсек тұлғаның зиялылық деңгейінің қалыптасуына, үнемі өсіп - жетілуіне терең мән берілгендігін аңғарамыз. Мәселен, Әйтеке бидің «Қасиетсізден хан қойсаң, қайыры болмайды. Батыры ессіз, биі парақор елдің маңдайының соры кереқарыс. Ел ағасы ақымақ болса, елін жау түгілі жолаушы тонар... Ездер ел басқарса, өз елін жаумен бірге тонаудан шімірікпейді. Құлдық ұрған көбейсе, жұтағанның белгісі, азамат деп жүргенің атасымен бұлданса жұтағанның белгісі» [3] – деген даналығы ұлт мүддесін ойлай білмейтін «зиялылардың» бейнесін сомдайды.

Тарихымыздағы есті хандар, кемеңгер билер, азулы ақын-жыраулар, ақылды аналар, көнекөз қариялар, ұлтжанды зиялылар әрқайсысы өз әлеуметтік мәртебесіне сай даналықпен Отанға қызмет еткен. Бұл мәселені ойшыл Шәкәрім Құдайбердіұлы айтқандай тарихты «ақыл көзімен» зерделей білген адам ғана терең түсінеді.

Қазақ тарихының ұлтты тәрбиелеудегі қуатын білген Ақселеу Сейдімбек жат пиғылдың қазақ ұлтының болмысына түсірген жараларын ұғынып, оны емдеудің бір ғана жолы ұлт тарихын қалпына келтіру деп ұғынды. Ұлтын сүйген ғалымның сөзімен айтсақ: Отарда болған елдің өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды. Оның емі – рухани азаттық және рухани жаңғыру. Азаттық дегеніміз – өз еңбегің өзіне бұйырып, өз жүрегіңдегіні жасқанбай айта алуың.

1. 
   Сейдімбек Ақселеу. Қазақтың күй өнері. А., 2004
   
2. 
   Гегель И. Феноменология духа, СПб. 1992. – С. 21
   
3. 
   Есламғалиұлы М. Әйтеке би //Жұлдыз.- 5 мамыр.- 2003.- 82 б.
   

Қоғамның бай, кедей болып қақ жарылуы, большевиктердің барлық мәселені кедейлердің көзқарасы тұрғысынан шешуді ұсынуы мәдениет, әдебиет саласында көптеген қиындықтарды, түсінбеушіліктерді туғызды. Әсіресе, халықтың ғасырлар бойы жасап келген ауыз әдебиетін, әдеби мұрасын таптық тұрғыдан жоққа шығарушылық, сөйтіп, халықты рухани көзіден айырушылық ақылға сыймайтын іс еді. Осыны түсінген көзі қарақты зиялы қауым өз пікірлерін көпшілік алдына ұсынды.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде қазақ әдебиеті жайлы «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Ақ жол», «Жаңа әдебиет», «Шолпан», «Сана», «Темірқазық», «Лениншіл жас» т.б секілді басылым беттерінде қызу пікірталастар болып өтті. Бұлардың ішінде «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан» сияқты ресми басылымдар негізінен большевиктердің көзқарасын қорғады да қалғандары еркін пікір айтып жатты.

Төңкеріс жеңгенннен кейін соң партияның әдебиет жайлы бағыты белгілі бір бағытта болды да сол кезде әдебиет жайлы айтылған пікірлердің барлығында дерлік белгілі бір ғана бағыттың принципі жатты деуге толық болады. Сол кездегі әдеби сынның жалпы сипатын С.Мұқановтың «Еңбекші қазақ» газетінің 1923 жылғы 1-інші наурызында шыққан «Қара тақтаға жазылып қалмаңдар, шешендер», «Ақ жол» газетінде 1925 жылы 4 наурызында шыққан «Әдебиет мәселесі», Ж. Аймауытовтың «Лениншіл жас» газетінің 1925 жылғы №5 санында шыққан «Мағжанның ақындығы», 1926 жылы шыққан Ғ.Тоғжановтың «Мағжанның ақындығы, Жүсіпбектің сыны», 1925 жылы 22 қазанда «Еңбекші қазақ газетіндегі шыққан «Көркем әдебиет туралы марксшілдер не дейді? Жүсіпбек не дейді?» мақаласы, С.Сәдуақасовтың 1919 жылы «Трудовая Сибирь» журналының №1 санында шыққан «Қазақ әдебиеті», 1925 жылы «Лениншіл жас» газетінің 1 санында «Қазіргі дәуір – іс дәуірі», Н.Төреқұловтың 1925 жылы «Темірқазықтың», №2 санындағы «Сәкеннің «Асау тұлпарына», 1923 жылы шыққан «Темірқазықтың» №3 санында «Сәкеннің «Тар жол тайғақ кешуіне», жазған пікірлері, Ә. Бәйділдиннің «Көркем әдебиет туралы» «Еңбекші қазақ» газетінің 1925 жылғы №24,25,27 сандарындағы мақаласы, С. Қожановтың 1925 жылғы 2ақпандағы «Ақ жолдағы» «Жақындық па, жалақорлық па?», Д.Бабасұлының «Еңбекші қазақ» газетінің 1925 жылғы 21 мамырдағы «Әдебиет жайынан», С.Сейфуллиннің «Қызыл Қазақстандағы» 1923 жылғы №16 санындағы «Әдебиет және оның ағындары», М.Әуезовтің «Шолпандағы» 1922 жылы №2-3 санында шыққан «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі», Ж.Сәрсембиннің «Ақ жолдағы» 1925 жылы 18 мамырда шыққан «Әдебиетте ұлтшылдық қашан қалады?» секілді түрлі тақырыптарға, түрлі ыңғаймен жазылған мақалалардан анық аңғаруға болады. Тіпті, жекелеген шығармаларға жазылған Д.Кәкітайұлының «Санада» 1924 жылы №2-3 санындағы «Қорғансыздар», С.Сәдуақасовтың «Еңбекші қазақта» 1926 жылы 8 мамырда шыққан «М.Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал трагедиясына сын», І.Жансүгіровтің «Тілшіде» 1923 жылы мамырда шыққан «Абай кітабы» сияқты рецензияларының өзінен-ақ концептуальды ойлардың өзегін көреміз.

Көркем әдебиет туралы пікіралысулар қызып жатқан кезде ҚазАПП ұйымы құрылып, оған қарсылар «Алқаның» төңірегіне топтаса бастаған 1925 жылы маусымның 18-күні РКП (б) Орталық Комитетінің «Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы» арнаулы қаулысы шығып, онда әдебиет саласында да мәдени революция жасау ауқымында партия ұстанған бағытта түбірлі өзгерістер жасауды ұсынды. Бұл оқиға жүріп жатқан әдебиет жайлы пікірталасқа май құя түсті де әдеби сын саяси сипат ала бастады. Төңкерісшілер көркем әдебиеттен таптық принципті қатал түрде талап етті де ұлтжанды қаламгерлер бұл бағытқа барынша қарсы тұрды.

Әдеби айтыстар негізінен әдеби мұраға деген көзқарастан өрбіді де әдебиет дегеніміз не, оның табиғаты, тап ақыны бар ма, ақын кім, ол кімдерден үлгі алуы керек, қазақта таптық әдебиет бар ма, бар болса, оның өкілдері кімдер, қазіргі әдебиет техникамен байланысты ма, қазақ әдебиетінде қанша бағыт бар, әдебиетіміз қай бағытта дамуы керек деген сияқты сан сауалдар төңірегінде қызу таластарға ұласты. Әдеби айтысқа С.Мұқанов, Ә.Бәйділдин, Ғ.Тоғжанов, Қ.Кемеңгеров, Ж.Сәрсенбин, С.Сәдуақасов, М. Дәулетбаев, Е.Алдоңғаров, Екеу, С.Сейфуллин, Ы.Мұстамбаев, Ш. Тоқжігітов, т.б. белсене араласып, пікірлерін ашық білдірді.

Осындай пікірталастың барысында әдебиет қоғаммен бірге дамып отыра ма деген мәселеде «Ақ жол» газетінде Тікеннің №556, №558, 571 сандарында, Пошанның №574, №576 сандарында «Әдебиет ісіне техниканың керегі жоқ, қиыстырып, кестелей білсең, онсыз-ақ түрленеді, күшейеді». Ж.Аймауытов «Техника (әдіс өнері) мен әдебиет ол ұстасып жүре бермейтін шағы да болады. Әдебиет озып кетуі де мүмкін. Көш бастауға да мүмкін. Қалып қоюға да мүмкін» деген болатын. Осы пікір кейбір ресмилерге ұнамай қалды да, «Еңбекші қазақ» газеті артынша-ақ «Тікеннің мақаласы туралы» 1925 жылы 30 мамырда ескертпе басты. ҚазАПП-тың ұйымдастыру бюросының мүшесі Ә.Байділдин бұл пікірдің дұрыс емес екендігін дәлелдеп «Еңбекші қазақтың» 1925 жылғы №24.25.27 сандарында бірнеше нөмірінде сериялы мақала жазды. Онда «техникасыз-ақ әдебиет күшейеді» деп жаңадан Америка ашқан. Техникасыз әдебиет күшеймейді. Әдебиет күшеюіне түпкі себепкер – техника» деп, қарсы шықты. Себебі «Әдебиет - салт - сананың бір түрі, салт-сананың түпкі сүйеніші – техника».

Әбдірахман әдебиеттің қоғамдағы орны, міндеті жайлы: «Көркем әдебиеттің әлеуметтік өмірде атқаратын міндеті зор. Көркем әдебиет «тілге жұмсақ, жүрекке жылы тиіп» оқушылардың сезімі мен ойын тәрбиелейді. Көркем әдебиет адамдардың мектеп пен тұрмыс тәжірибесінен алатын білімін бойға сіңіріп, қосымша білім береді»[1,45-б] - деген. Автордың таптық позициясы айқын: «қазақты хан билеген, батыр бастаған, би басқарған замандағы» «көркемдік, әдемілік жаулығын бүркенген зиянды әдебиет жұрнақтарынан» [1,-46-б] сақтандырады. Кезінде Ә.Бөкейхановқа адьюдтант болған Ә.Бәйділдин төңкерістен кейін коммунист партиясына өтіп, өлкелік партия комитеті баспасөз бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарып жүріп, әдеби сынға белсене араласуы заңды. Бұл сыншының қызмет бабына байланысты да болу керек, пікірлерінде көркем әдебиетті Маркс – Ленин ілімі тұрғысынан түсіндіру жағы басым. Қазақта төңкерісшіл, байшыл ақын жазушылар бар ма деген пікіралысудың барысында оған қатысушы пролетариат әдебиетін жақтаушылар және оған қарсылар болып, екіге бөлінді.

Ресми орындар әдебиеттің таптығы принципін өмірге енгізу бағытындағы жұмыстарын өрістетіп жатқан тұста Ташкентте шығып тұрған «Ақ жол» газеті әдебиет жайлы пікір алысуды әдебиеттің таптығы мәселесіне қарай бұрып, көптің пікірін білдірді. «Ақ жолда» жарияланған мақалалар негізінен қазақ әдебиетінде тап ақыны жоқ дегенге сайды. Жүсіпбек Аймауытов: «Тап ақыны әзір қазақта жоқ. Бірақ болуға мүмкін. Қазақ жазушылары, ақындары төңкеріске жолдан қосылды. Бір қанаты төңкеріс рухымен суарылса, екінші қанаты ұлтшылдықпен суарылып қалғаны... «Әдебиетіміздің ендігі беті төңкерісшілдік, бұқарашылдық болу керек. Бұрын оянған ұлт сезімін тұншықтыру емес, тегістік, теңдік жолына икемдеп, дұрыс жүйеге, қалыпқа түсіру болу керек» [2] 1925 жылғы 1 сәуірдегі «Ақ жол» газетінде жазған болатын. Байқап қарасақ, Ж.Аймауытов жазушыларды тапқа бөлуді емес, бұқарашылдықты ұлтшылдықпен айыптау емес, теңдік жолын ұсынып отыр.

«Қазақта тап ақыны жоқ» деген Жүсіпбектердің пікірін Ә.Бәйділдин қате, адасушылық деп тапты. Ол «қазақта тап бар, тап болғанда да бүгін, не кеше ғана туған жарымжан, белгісіз тап емес, ертеден бері бар, белгілі тап. «Қазақта тас жоқ» дейтіндер зауыттардағы, кендердегі, балық кәсібіндегі, тағы басқа өндіріс орындарындағы санасы жаңа өсіп келе жатқан жүздеген, мыңдаған жұмыскерлерімізді қайда жасырып қоймақ.

Қыр қазақтарында да тап бар. Қазақтың өз тұрмыс-тіршілік ерекшелігіне қарай шаруа теңсіздігі, зорлық – зомбылығы, бай-кедейі, жарлы-жалшысы бар... Міне, қаладағы, қырдағы осы таптардың өмірі, күресі әдебиетте өз көрінісін табуға тиіс.

Төңкерістен бұрын-ақ бұл тап тартысы, тап теңсіздігі әдебиетте өз елесін берген. Абайдан да, Сұлтанмахмұттан да өз суретін тапқан. Ендеше кеше болған таптық әдебиеттің бүгін жойылып, жоқ болып кеткеніне жол болсын?!» [1,2-б] – дейді де сол кездегі қазақ әдебиетіндегі қаламгерлерді үш топқа: байшылдарға Мағжанды, жұмысшы-шаруаға Сәкен мен Сәбитті, Бейімбетті, жолбике-бұқарашыларға Жүсіпбекті жіктейді.

1926 жылы күзде С.Мұқановтың «Көркем әдебиет туралы» «Еңбекші қазақ» газетінің 1926 жылы 14-15 қазанда мақаласы шығып, жүріп жатқан пікірталасқа жаңа қарқын әкелді. Сол жылдың сәуір айында өткен өлкелік партия комитетінің пленумында партияның бірінші хатшысы Голощекин жасаған «Қазақстанға Кіші Октябрь керек» деген авантюрлық ұсынысын қолдай отырып, жазылған мақала «Кіші Октябрь керек болса, кіші үгіт те, кішкене айғай да керек» - деп, саяси мақсатты көздегені көрініп тұр. Сәбит осыған дейін әдебиет туралы болған пікірталасуларды «Бұл айтыс «сын» емес ұрыс сықылды еді. Бұл жанжалдың арты тиянақты бір мәселеге тірелген жоқ»[3] - дей келіп, «қазақта тап ақыны бар ма?» деген мәселеде «коменес ақындардың бетін айғыз-айғыз қылдық, тап ақынын жоқ қылып шығардық, ұлтшыл ақындарға жол аштық деп ұлтшыл сыншылар жүрді; «тап ақыны бар, ұлтшыл ақындарға кедергі салдық», - деп коменес сыншылдар жүрді» [3] - дей келіп, осы мәселенің маңыздылығын, сондықтан да тиянақты шешу керектігін алға тартқан.

М.Дәулетбаев «Сыншылар мен көркем әдебиет» мақаласында «Еңбекші қазақта» 1926 жылы 30 желтоқсанда шыққан мақаласында көркем әдебиетті дамыту үшін сынның қажет екендігін, «Әдебиет пен сынды бірізді қатар өсіру, қатар жүргізу керектігін» мәселе қылып көтерді. «Әдебиет жас болған сияқты сын да жас», «Осы күні әдебиетке сыншылар қолына қалам ала қит етсе сөгіп тастайтындар (сын бере салатындар) аз емес» - дейді де сында орын алған кемшіліктер жайлы Ерғали Алдоңғаровтың «Жазушылар мен көркем әдебиет» деген мақаласындағы айтылған ойларға сын көзімен қарай отырып әңгіме етеді.

«Көркем әдебиет туралы» [4] «Еңбекші қазақта», 2.2.1927) мақала жазған Ж.Сәрсенбин «Қазақта тап ақыны жоқ емес, бар. Бірақ нағыз таза жұмыскер таптың дара шыққан ақындары қазақта қазір жоқ ... Осы күнгі қазақтың тап ақыны деп жүрген жолдастарымыз Сәкен, Сәбит, Бейімбет біздің мұнау айтып отырған жеке жұмыскер табының дар ақыны емес. Бұлар кедей қара шаруа ақындары» [4] - деп, негізінен С.Мұқановтың «тап ақыны бар» дегенін жақтады. Бес тараудан тұратын көлемді мақаланың дені Қ.Кемеңгеровтің Сәбитті сынаған пікірлерінің дұрыс еместігін дәлелдеуге арналған.

Саяси қуғындардың аяғы 1929 жылғы үстем тап аталған байларды, қазақ ақындарын халық жаулары ретінде жою зобалаңдарына апарып соқтырды. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов сынды ұлтжанды жазушылармен бірге жиырмасыншы жылдары өткен әдеби таластарға белсене қатысып, ұлттық бағытта пікір білдірген қоғам, мәдениет қайраткерлерінің алды ұстала бастады. Бірақ та әбден қызып алған айтыс саябырсымады, қайта өрши түсті. Пікір таластырушылар бір-бірімен ұстасуын тоқтатпады.