Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

Фольклор мен әдебиеттiң өзара қарым-қатынасы, проблемасы теориялық, тарихи-әдеби мәнi бар мәселе. Жалпы алып қарағанда, көркем әдебиеттi басқа өнердiң түрiнен бөлiп алудың өзi оның сан қырлы, мол арналы екендiгiн танытады. Сол арналардың бiрегейi-халық жадында сақталған мол мұра-фольклор. Әдебиет пен фольклордың тарихи өзара байланысы әлем әдебиетi дамуының ең бiр мәндi заңдылығын байқатады. Сондықтан фольклор проблемасы әдебиеттiң теориясы мен тарихын жасауда, қаламгердiң шығармашылық мұрасын игеруде көрнектi орын алады.

Әр дәуiрде әдебиеттiң фольклорға бет бұруы, күрделi тарихи заңдылықтардың ашылуы, ақын-жазушылардың,фольклордың нақты тарихи мәндi кезеңдерiн назар аударуы, оның басты бiр ұлттық ерекшелiгiн, халықтығын танытудағы бірден-бір құрал болғандығын ешкiм жоққа шығара алмайды.

Әрине, фольклор мен әдебиет өзiндiк екi эстетикалық жүйе болғандықтан, шындықты танудың көркемдiк тәсiлi, оның жасалуы екеуiнде бiрдей емес. Сол себептен де фольклор творчестволық ерекше формасы деп танылады. Өйткенi әдеби дәстүрдiң фольклорлық дәстүрден терең айырмасы бар.

Әдебиет тарихы көрсеткендей, әдебиет пен фольклор арасындағы өзара әсер ету процесi үнемi бiрқалыпты, бiрдей формада өткен жоқ. Кей дәуiрлерде бұл байланыс жанданып белсендi түрде жүрсе, бiрде бәсеңдеп отырды. Осыған сәйкес, әрбiр ұлттық фольклор мен әдебиет өздерiнiң қатынас жүйесiн, яғни жалпы заңдылықтардан туындаған өзiндiк даму процесiн қалыптастырды.

Ескi мұраны игеру туралы мәселе Қазақстанда әсiресе, жиырмасыншы жылдардың бас кезiнде көтерiлдi. Бұған қазақ әдебиетi тарихы, жекелеген қаламгердiң шығармашылығы жөнiнде келелi мәселелердi қозғап, көлемдi мақала-зерттеулер жазуға Телжан Шонанұлы да қатысты. Ол фольклор тарихы, оның жай-күйi, болашағы туралы сан-саналы ой қозғап отырды. Мәселен, «Қазақ халық ауыз әдебиетi» («Литературный Казахстан», 1926, № 2) мақаласында бұл әдебиеттi жасаушы халық екендiгiн, сандаған өнер иелерiнiң ел арасынан шығатынын айта келе: «Институтта әлi басылмаған 150 ертегi мен әртүрлi ауыз әдебиетiнiң ерекшелiктерi бар. Осы байлықтың арасында Кеңес өкiметi кезiндегi қазақ фольклорының жәдiгерлерi баршылық. Қазiр қазақ фольклорына тек ғылыми мекемелер, ғалымдар ғана емес, музыкалық драма театрлар, филормониялар, баспалар, жазушылар одақтары да қызығушылық бiлдiруде. Бiрақ, бұл тек үлкен жұмыстың бiр бөлiгi. Бiз әлi күнге дейiн қазақ фольклорының барлық жәдiгерлерiн бiлмеймiз», /1,83/ - дейдi. Қаламгер өз мақаласында халық ауыз әдебиетiнiң көкейкестi мәселелерiн сөз етедi.

Сонымен қатар, қаламгер қазақ фольклорында батырлар жыры үлкен орын алатындығына тоқтала келiп: «Батырлық эпостар батырлардың ер жүректiгiн, халқының қамын житiн азаматтар туралы. Әр эпос қазақ тарихының кезеңiн, немесе тарихи тұлғаларды суреттейдi. Осы образдарды дәрiптеумен, қазақ шаруаларының байларға деген шыдамдылықтарының, құрмет сезiмiнiң пайда болуын көздейдi, сонымен қатар эпостарда қарапайым халықтың өздерiнiң құқықтары үшiн күрескендерi туралы да бар» /1,85/ дей келе, мысал ретiнде «Ер-Сайын» эпосы мен «Қамбар батыр» эпосынан нақты үзiндi келтiре отырып, қазақ халқында кластық бөлiнiс, құл, құл иеленушi, бай, кедей болғанын, алайда кедейлер класы өздерiнiң мұңдарын батырлар жырлары арқылы, шығармашылық арқылы көрсете бiлгендерiн және әр эпос 2000-5000 өлең жолдарынан тұратынын сөз етедi. Және де батырлар эпостарынан, әдет-ғұрып, салт-дәстүр лироэпостар өзгеше. Мысал ретiнде «Қозы-Көрпеш – Баян сұлу» (Тверитиннiң аудармасы), «Қыз Жiбек», «Айман-Шолпан» т.б. мысал келтiруге болады. Осы эпос бiздiң опералық театрымыздың ең алғаш қойылымы. Осы эпоста да Қодар құлдың күресi суреттеледi. Потанин көп зерттеулерiнiң арқасында «Қозы-Көрпеш» жырын монғол Гесерладасынша орыс жырларына жақындастырады. Иван Годинович және Данило Ловчанин ертегiсiн, Гесердi, Қозыны Кощейге ұқсастырады дей келе, Телжан Потаниннiң бұл пiкiрiне келiспей Қозы-Көрпештiң ежелден келе жатқан эпос екендiгiн айтады. Қорыта келсек, әр елдiң өз қаhарманы бар, өзiне тән туасылы қасиетi бар және халық ой-арманынан туған дүниенiң, өзiндiк табиғатын тез арада түсiне бiлген-Телжан ойымен бiздiң қосылмасқа шарамыз жоқ.

Телжан Шонанұлы ертегiнiң басты қасиеттерiне де тоқталып өтедi. Ертегiнiң басты қасиетiнiң өзi ешнәрсеге ұқсамайтын өзгеше оқиғаны беруiнде. Мұнда тыңдаушыны елiктiру, қызықтыру мақсатында тiптi кейбiр өмiрдегi шындық оқиғаларға мүлде таңғажайып iс-әрекеттер қосылады. Мәселен, шыншыл ертегiлерде кездесетiн тазша бала айла-тапқырлығымен, ақылдылығымен хан, уәзiр немесе басқа да зұлым күш иелерiн әжуа-күлкi ете отырып, кек алады. Яғни, алғыр, айлакер тазша –халық қалаған қаhарман. Тазшаның iс-әрекетi арқылы халықтың жауыздыққа, үстемдiкке деген қарсылығын бейнелейдi. «Мефистофель секiлдi Алдар-көсе өзiнiң ирониясымен ақылдылығымен ерекше. Ол байлардың дүниеқұмарлығын, ессiздiгiн әшкерелейдi. Жиренше мен Қарашаш, хан озбырлығына шыдаған кедейлер, қиын жұмыстарды орындай алатын, қиыншылықтардан шыға алатын кейiпкерлер. Мазмұны әр түрлi болғанмен, барлығында да өмiр, тұрмыс-салт, өткен ғасырдың қоғамдық қатынастары және халықтың мұңы жайлы айтылады», - деп ертегi жанрына тоқталып өтедi. Әрi қарай өз ойын тарқата келiп: «Каждый род казахского фольклора богат и обширен. Одних загадок собрано Институтом нацкультуры около 1000 штук. В фольклоре нашли отражение все своеобразнные стороны жизни казахов, поэтому мы встречаем здесь жанры, отсутствующие у многих народов, например, публичные состязательные песни, представляющие собой, повидимому, зародыши сценического, актерского искусства. На месте прежнего фольклора возникает современный советский фольклор. Мы имеем уже песни, пословицы, загадки, прозайческие сказания-новеллы, состязательные песни и др., как жанры советского фольклора. Гражданская война, конфискация баев, передел пахотных и сенокосных угодий, соцсоревнование и ударничество, новые люди-вcе это нашло отражение в советском фольклоре» /1,88/ - дейдi.

Ертегi мен аңыз-фольклордың аса бай жанрлары. Сондықтан да Телжан ертегiнi ешнәрсеге ұқсамайтын өзгеше оқиғаны бере алатын, халқымыздың өлмейтiн рухын, биiк мұратын бере алатын жанр деп қарастырады.

Жалпы, фольклорлық жанрлардың бәрi халықтың тарихымен, болмысымен қатысты болады. Фольклорлық элементтер әдебиетке енгенде өзгерiп, түрленедi. Сөйтiп, фольклорлық жанр мен сюжеттер әдебиетпен көпқырлы үндестiкте бола отырып, өзiнiң көркемдiк қасиетiн, қолдану аясын, өмiршеңдiгiн кеңейте бередi.

Негiзсiз әдебиет болмасы хақ, сондықтан да Телжан әдебиетiмiздiң бастау көзi болған фольклор туралы қалам тартуы, ескiнi дәрiптеп жаңаны құптағандығы деп түсiнемiз.

Сыншы жалпы қазақ халық ауыз әдебиетi туралы ғана емес, сонымен бiрге ауыз әдебиетiнiң жекеленген үлгiлерi туралы да өз пiкiрлерiн бiлдiрiп отырған бұл салада Телжан Шонанұлының «Қазақ әдебиетi» 1935 жылы 9 мамырда «Қыз Жiбектiң шығарушысы» туралы атты әдеби-сын мақаласы шықты. Осы аталмыш мақаласында «Қыз Жiбек» жырының бiзге қалай жеткендiгi туралы және оны кiм шығарғандығы жөнiнде көңiлге қонымды жауап бередi.

Мақалада: «Ауызша таратылған жырды басқа айтушылар өзiнше өңдейдi, қосады, кемiтедi, өзгертедi. Жылдар зымырап, ғасырлар өткен соң, ол жырды кiм шығарғандығы солғындап, iзi тотығады. Жырға әр заманның ақындары, айтушылары жақсылы, жаманды атсалысқан болып шығады. Соңғы ақындар да өз табының қараблынан ол жырды өңдейдi, қосады, өзгертедi. Сондай өлеңдер мен жырларды халық өлеңi деймiз. Сондай жырдың бiрi «Қыз Жiбек» деуге ақымыз бар» /2,3/ дей келе, Телжан бұл жырды шығарушыларды және жырды жеткiзушiлердi сөз етедi. Сөйтiп, «Қыз Жiбек» жырын Шайқы Ысламұлы деген кiсi шығарды дегенге қосыла алмайтындығын дәлелдi пiкiрлерi арқылы көрсетуге тырысады. Бұл еңбекке үңiле қарасақ: бiрiншiден, Шайқы Ысламұлы бұрынғы Жетiсу, осы күнгi Алматы облысының қарқара жағында тұрған және де «Қыз Жiбектi» Шайқы Ысламұлы шығарса, бұл мұнан 25-40 жыл ғана iлгерi дүниеге келген әдебиет мұрасы болмақ. Солай ма? Олай сияқты емес.

Екiншiден, бұл оқиға Жайық жағасында болған сияқты, - деп Телжан оқиға болған жермен оны мен шығардым және елге жеткiздiм деген Шайқы Ысламұлының сөзiне қосыла алмайтындығын бiлдiредi. Телжан осы еңбегiнде Шайқы Ысламұлынан бұрын өмiр сүрген Сайым жырау деген жыршының өзi «Қыз Жiбектi» кiм шығарғандығын дөп басып айта алмайтындығын сөз етедi. Телжан Сайым туралы: «Сайым жырау осы күнгi Қармақшы, Қазалы, Арал, Шалқар, Ырғыз, Орыскi (Жаман қала) аудандарының елiн тамсандырған, оның аузынан шыққан өлеңдерiн ел жазып алып отырған. Сол ауданның қарттарының аңыз сөздерiне қарағанда Сайымнан асқан жырау болған емес. Бiз хат таныған кезде «Қыз Жiбек» қазанда басылап шықты, онда Шайқы Ысламұлының аты да жоқ. Соңынан Шайқы Ысламұлы жазған, Сәкен бастырған варианттағы 1,2,3,4,28,54,55,56 өлең шумақтары да жоқ. Бiрақ, ол жазса да Сайым айтатын «Қыз Жiбек»-тiң қалған жерлерi бар екен. Бiренеше жылдан кейiн қазанда «Қыз Жiбек» тағы да басылып шықты. Мұның алды-артына Шайқы Ысламұлы менiң жарым деп бiрнеше ауыз өлең қосып шығарды. Сол Шайқы Ысламның мен шығардым деген «Қыз жiбек» бiз оқып отырғанда, Сайым былай айтушы ет деп хат танымайтын кемпiр-шалдар түзетiп, қосып отыратын. /2,3/, - деп дәлелдi жауап айтады.

Телжан «Қыз Жiбектiң» шығарушысы туралы айта келiп, бiр күнi оқып отырғанымызда, Жамал деген хат танымайтын жеңгем: «Ой, Сайым ақын Сансызбайда сөздi былай бастайтын едi ғой.
«Мiн десең де мiнбеймiн,

қалмақтан келген тайыңа.

Ертең түсте жетермiз

қос обаның сайына.

Ашулансаң жүре бер

Жеңеше-еке жаным-ау,

Орен де қалмақ байың»
– деп қосқан әні есімде бала үнiмiзде оқытып отырып, кемпiр-шалдар «Қыз Жiбектiң» әр жерiне осылай қосылып отыратын. Оның көбi есiмнен шығып кетiптi «Қыз Жiбектiң» бiз бiлетiн үш басылымында да бұлар жоқ. Мiне, бұларға қарағанда Шайқы Ысламұлы ел аузындағы «Қыз Жiбектi» Сайым сықылды бiр жыраудан жазып алып, мен жаздым деп баспаға берген деп ойлаймыз. «Қыз Жiбекке» Шайқы Ысламның ие болуына күдiктiмiз» – деп нақты мысал келтiредi.

Мiне, осы мысалдан байқасақ, Телжан жас кезiнен әдеби шығармаларға ден қойып, жастайынан халық ауыз әдебиетiмен сусындап өскендiгiн аңғартады

Сонымен қатар, Телжан бiзге бұрын соңды беймәлiм болып келген Сайым жырау туралы да мәлiмет бередi. Ақын Сайым бiр жағынан өз жанынан өлең шығарып, екiншi жағынан «Қыз Жiбек», «Қобыланды», «Қозы Көрпеш», «Қамбар» сияқты жырларды ел арасына таратуға шебер болған.
«Домбырам саған не болды,

Бәйге атындай аңқымай?

Даусым саған не болды,

Ескен желдей шалқымай?

Ақтарылып келдiң бе,

Жер таңдауға қалдырмай?»

• 
  деп Сайым топ арасында өлең бастайды екен. Ырғыз елiнде Олжабай деген тақылдақ, сөзуар, кәнi құлақ, тұрымтайдай кiшкене кiсi болған,-дей келе:
  

«Қарымыңа қарасам қол басындай,

Салмағыңа қарасам қорғасындай.

Атадан артық туған Олжабайды,

Қайдан бiлмей жүр едiм сор басым-ай?»

деп Сайым Олжабайды да мерейлендiрiп қояды. Сонан соң, ол Олжабай Сайымның сөздерi мен жырларын жаттап алып елге таратып жүретiн болған»- дейдi.

Телжан мақаласында Сайымның көптеген өлеңдерiнен үзiндiлер келтiредi және бұрын соңды бiзге таныс емес Сайым ақын туралы тұшымды жауап бередi.

Телжан «Қыз Жiбектiң» шығарушылары мен таратушылары туралы салыстырулар жасайды: «Сайымұлы жазған «Қыз Жiбек» Жiбектiң Сансызбай аулына келуiмен тынатын едi. Ал, Шайқы Ыслам оған мiсе тұтпай, Сансызбайға қалмақты соңынан да қырдыра бередi. Жырлардың ара-арасында ырғақтасып келген қара сөздерi болады. Сондай сөздер де бар. Елге Сайымнан тараған «Қыз Жiбекте» сондай ырғақты дара сөзбен: «Жағалбайлы елiнде, Жайық деген жерiнде, Базарбай деген бай бопты, төрт түлiкке сай бопты, бiр перзентке зар бопты, ақ тайақты қолға алып, әулие қоймай қыдырып, етегiн шеңгел сыдырып» деп бастаушы едi. Оның бәрiн Шайқы Ысламұлы қиралаң өлеңге аударған», - дей келе Шайқы Ысламның өлеңдерiнен үзiндiлер келтiре отырып, сынап өтедi:

Бұлардың әбден жайын бiлдi дейдi»

болмаса,
«Сансызбай артынан қуып бердi

Қолға тиген қалмақты қырып бердi»

Қорыта келе, Телжан халық ауыз әдебиетi түрлерiнiң қайнар көзi болып келген, жыр-дастандардың жанашыры болды, болашақ ұрпаққа мұра ретiнде қалған халық ауыз әдебиетi үлгiлерiн жинап, бастырушы және оны таратушы қауымға баға бере отырып, өзiндiк ой-тұжырымын жасады.

1.Т.Шонанұлы.Қазақ халық ауыз әдебиеті. Литературный Казахстан №2.1926 ж.

2. Т.Шонанұлы. Қыз Жібектің шығарушысы туралы.Қазақ әдебиеті, 1935 ж.
Н. Мырзаханов

Астана қ., Қазақстан
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕКТІҢ ТАРИХШЫЛДЫҒЫ
Адам баласы жаралғаннан бері адамның өзін-өзі тану, ұлтын тану, ұлттық тарихының көш-керуенін түсіну үрдісі толассыз дамып отырған. Десек те, мың өліп мың тірілген қазақ тағдырының маңдайына ел тарихын әспеттеу, һәм қорлау басқа жұрт тарихшыларының үлесінде болғандығы ақиқат. Әрине бұл құбылыс халқымыздың шынайы тарихын қалыптастыруға кері әсерін тигізді. Біз көбінекей басқа ұлттарға тағы, мәдениетсіз, сауатсыз болып танылып, тарих көлеңкесінде қалып келгендігіміз ақиқат. Тәуелсіздігімізге 20 жылдан асса да қазақ тарихы енді басталды, басталды деген есек дәмемен жүрміз. Бірде елбасы, тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев құрметті ғалымдар неге бір пайымға келіп Отандық тарихты дұрыстап жазбайсындар деген ұсыныс жасаған еді. Алайда баяғы жартас бір жартас қалпында қалып отырмыз. Менімше мәселе оқиғаны бір-бірімізге сілтеуде емес, әлдеқайда күрделі болса керек. Кейде біз тарихты жалаң дерек, жекелеген тұлғалар, аймақтардың басынан өткен жолы деп қарастырамыз. Бұған дерек еліміздің әр түкпірінен табылып жатқан алтын адамдар, зергерлік бұйымдар, археологиялық табыстар. Бұл жетістіктеріміз жақсы жазылып, Қазақстанда ғана емес, басқа да әлем жұртшылығына көз қарасты болған дүниелер. Бұл да тарих, ұлттық намысымызды қамшылап, текті халықтың ұрпағы екенімізді мақтаныш етуімізге жол ашып, болашақ көк жиегімізді жоғарыдан көруімізге ұмтылдыратынын айту абзал. Алайда Қазақ әлемін жан-жақты игеруге бұлар жеткіліксіз. Басты гәп тарихтыңтарих үшін емес ұлттық рухани тәрбиелеуге қажеттілігінде. Мәселе осы үрдісті тәрбиелеу, жаңғырту, жасау үстінде болған, болып жатқан және болатын тарихи деректерді, мейлі ол қолөнер, ән-күй, түрлі материалдың құндылықтар болсын халқымыздың этно-генетикалық қорының өрмегіне моншақтай тізіліп тұруы қажет. Сонда ғана тараған деректер халықтың рухымен ұштасып біртұтас Қазақ әлемін қалыптастыруға қол жеткізеді.

Осы арада Ақаңның, қазақ шежіресін (шежірешілдігін), әсіресе оның тарихи мағлұмат беретін қабаттарын елеп-ескермеу дегеніміз – «қазақ халқының өз тарихы туралы өз жадында сақтаған түп нұсқа деректі елеп-ескермеу болып шығар еді» деген сөздерінің ақиқат екенін айту абзал. Бұл арада Ақаң айтып отырған «түпнұсқа дерек» деп ұлтымыздың этногенетикалық қорын ұққан абзал. Ақаңның қазақтың этно-генетикалық жүйесін зерттеу, зерделеу үстінде бүкіл әлемдік әдебиеттерді пайдалана отырып, ғылыми қисында озық ойларды пайымдауы таң қалдырады. бұрын сонда эно-тарихи зерттеулерде кездеспеген үрдіс. Феномен. Ақаңның пайыдаулары мен қисындары болашақ жас ғалымдарға аманат қалап кеткен сара және азаматтық жол деп ұқсақ болар.

«Шынтуайтына келгенде Ақаң тарихи-этнологиялық ғылымның қазіргі қол жеткен шыңына шығып қазақтың шежірелік деректерін пайымдауға бар күш-жігерін, өмір бойы жиған-терген бар өнерін салған. Бұл қарапайым шежіре емес, бұл шежіретануға арналған кіріспе. Ақаң ХХ ғасырдың басында Алаш зиялы қауымы өкілдерінің ісін әрі жалғастырып ағартушылық шаруа жасап отыр», - деп жазады белгілі ғалым Жамбыл Артықбаев мырза. Толық құптауға пейілдімін. Ақаң ойларының ұлтымыздың ойлау, түсіну, тұшыну өрісіне жол ашатындығы ақиқат, тарихшылдықтың жаңа сатысы.


Г.Ә. Мұратова

Астана қ., Қазақстан
ҒАЛЫМ А. СЕЙДІМБЕК ЗЕРТТЕУЛЕРІ – ЭТНОЛИНГВИСТИКАНЫҢ

ТАНЫМ-ТІРЕГІ
Иә, этнолог-ғалым Ақселеу Сейдімбек зерттеулері – қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт этнолингвистиканың мақсат-міндетіне толық жауап бере алады, әрі осы пәннің оқу құралы қызметін де атқара алады. Пәннің теориялық мәселелеріне қосымша хрестоматиялық дәрежедегі оқу құралының танымдық мәні зор болмақ.

Жаһандану үдерісінде ұлт тарихы мен ұлттық құндылықтар қайта қарала бастады. Соның бір дәлелі, лингвистикалық және этникалық факторлардың өзара әсер-ықпалын тіл әлемі аясында зерттейтін макролингвистиканың бір саласы – этнолингвистика ғылымы дүниеге келді. Бұл пән қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне байланысты қызметінің жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этномәдени және әлеуметтік қызметін айғақтау қажеттігін және дәлелдеп отыр.

Қазақ тіл білімі бүгінгі күні жаңа арнада толығып, танымдық, логика-философиялық бағыттағы өзіндік бет алысымен тілдің қызмет аясын және қуатты әлеуетін барынша айғақтай түсуде. Сонымен қатар, қазақ тіл біліміндегі ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын қарастыратын зерттеулерде жаңа сапаға көтеріліп келеді.

Тіл тарихы мен тіл иесі халықтың этникалық тарихын ұштастыра зерттеуді мақсат тұтқан тіл біліміндегі жаңа сала – этнолингвистика пәні жетілу үстінде. Академик Ә.Қайдар бастаған этнолингвистика мектебінің зерттеулері ғылыми мақала, диссертациялық ізденіс түрінде жинақталып жатқаны белгілі. Бірқатар зерттеу нәтижелері болғанымен, нақты оқулығы әзір жоқ. Десек те, ғалым А.Сейдімбектің халқымыздың санғасырлық мәдениеті мен болмысындағы құндылықтарды танып-білуге бағытталған, тарихи деректерге сүйенген зерттеулері – олқылықтың орнын толтыра алмақ. Бұл еңбектерде қазақ этносының ұлттық бейнесін, өзіндік ерекшелігі мен мәдениетін «тіл әлемі» арқылы жан-жақты танып білуге керекті деректер ғылыми тұрғыда жүйеленіп берілгеніне көз жеткіземіз. Бұл – мәдениеттің мұрагерлік табиғатына сәйкес, оның сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, игерілуі, жаңғыруы тіл арқылы ғана іске асатынына, осы бағыттағы зерттеулер арқылы дәйектелетініне нақты дәлел бола алады.

Этнолингвистика пәнінің мақсаты – этнос болмысын тіл арқылы танып-білу, бірақ концептуалды талдау тек лингвистикалық тұрғыда ғана жүргізілуі, әрине, жеткіліксіз. Осы пәнді оқыту барысында халқымыздың рухани өмірі мен этнос танымын, этностың тілдік табиғатын тарихи категория ретінде ғылыми тұрғыда саралау мақсаты да көзделеді. Соған сәйкес, этнолингвистика пәнінің зерттеу нысаны мен мақсат-міндетіне жауап беретін зерттеулердің қажеттігі айқын сезілуде. Олқылықтың орнын толтырып, сұранысты толық өтей алатын ғылыми зерттеудің бірі А.Сейдімбектің «Қазақ әлемі» атты еңбегі деп есептейміз.

«Ұлан-ғайыр сахарамызды түгел шолып, ұлан-асыр сыр-сипаттарымызды тегіс қамтып, қат-қабат тарихымызды терең қаузап, дүлділ оймен, ділмар тілмен толғайтын ғұлама ғалым, сұңғыла білімпаз, сүлей суреткер, қайран Ақселеу енді жоқ» (Ә.Кекілбаев) болса да, «ғалымның хаты» қалды өлместей болып. (А.Сейдімбектің ғылыми шығармашылығына берілген осы барынша дәл, шынайы бағадан асырып ештеңе айта алмаспыз!).

Ғалым еңбектерінде ұлтымыздың төл тарихына, дәстүрлі мәдениетіне, этнографиясына қатысты мол деректер келтіріліп, ғылыми баяндау, нақты ой-тұжырымдар арқылы дәйектелген. Ғалым зерттеулеріндегі этно лексиканы қоғамдық ой, этникалық сана аясында алып, тілдік бейненің этникалық дереккөзі ретінде қарастыра отырып, қазақ мәдениеті туралы өте мол мәліметтер ала аламыз.

Этнолингвистика тілді этносқа қатысы тұрғысынан алғанда, қоғамдық-әлеуметтік пәндермен де (этнография, өлкетану, мәдениеттану, мифология), лингвистикалық пәндермен де (психолингвистика, паралингвистика, диалектология, ономастика т.б.) сабақтастыра зерттейді. Осы пәнаралық байланыстың басты мақсаты этнос табиғатын ашу болса, этнограф-ғалым А.Сейдімбек зерттеулері де – мәдениеттанымдық, этнологиялық, мифологиялық, психолингвистикалық, ономастикалық, фольклорлық, тарихи-өлкетану бағытындағы зерделі-зерттеудің синтезі іспетті, кешенді, толымды, ғылыми пайым.

«Халықтың рухани дәулетін сабақты жібіне дейін түгендеуді мұрат тұтқан ұлтжанды азаматтың» (Қ.Салғара) зерттеу еңбегі қазақтың төл тарихы мен дәстүрлі мәдениетінен аса мол ақпарат жеткізіп, деректері ғылыми тұрғыда дәйектелуімен де аса құнды. Тілдің этнолингвистика саласы үшін бұлар – таптырмас құндылық, баға жетпес байлық. Кең мағынада алғанда, бұл еңбектер – ұлт руханиятының бағалы, бай қазынасы, сондықтан аталған ғылым салаларының қайсысының болсын зерттеу өзегіне айналып, әрі-қарайғы тың зерттеуге бағыт-бағдар сілтеп тұр деуге болады. Этнос болмысына қатысты небір құнды дерек, танымдық мағлұматтарды таба аламыз.

Этнолингвистика пәнін оқыту үдерісінде этностың тіл әлемін тереңнен, жан-жақты меңгерту жолдары мен арналары әртүрлі. Атап айтқанда, этнос болмысынан қанықтырар, небір бай ақпараттарды жеткізетін этнолингвистикалық арналарды былайша жіктеп жүрміз: фразеологизмдер, эвфемистік баламалар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері (әдет-ғұрып, ырым-кәде, наным-сенім т.б. рәсім-салтанат үлгілері т.б.). Бұлардың бәрі де – этностың рухани әлемінен табылатын танымдық құндылығы мен көркем бояуы айқын-лингвомәдени деректер.

Ал А.Сейдімбек зерттеулерінен осы аталған арналардың барлығын да кездестіре аламыз. Олар әр түрлі тақырыптық топтар аясында жинақталып, этностың танымы мен тіл әлемін, ұлттық менталитетін айқын танытатын этнолингвистикалық деректің қызметін атқарып тұр. Ғалымның «Қазақ әлемі» еңбегінің төртінші тарауы «Халықнама» деп аталып, «Мақал-мәтелдер», «Қазақтың дәстүрлі тыйымдары», «Қазақтың дәстүрлі ырымдары», «Ел аузынан», «Ұлттық өнер», «Табиғат тынысы» және т.б. халықтық қалыпқа айналған қастерлі рәсімдер мен өмір-салтқа қатысты, өнер туындылары жайлы терең толғаулар келтірілген. Ғалым оларды әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі ретінде бағалап, ғылыми таным жүйесіне айналдырады, сөйтіп, көшпелілер әлемінің қасиет-болмысына айғақ болар эмпирикалық мысалдар ретінде ұсынады. Біз сол этноатауларды тілдік табиғаты, тіл мен мәдениет сабақтастығы тұрғысынан қарастыруды мақсат тұттық. Паремиологиялық, прецеденттік, фразеологиялық және аңыз әңгіме, көркем мәтін деректерінің лингвомәдени сипатын ашып, ұлт болмысынан, өнерінен этникалық ақпарат жеткізетін тарихи, мәдени және рухани әлеуметтік құбылыс деп қарадық.

Кемел зерде иесі А.Сейдімбек: «Қазақ халқының өмір салты көшпелі болғанымен, рухани болмысы көшпелі болмаған», – деп ой түйе келе, «ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа ауысатын тарихи-әлеуметтік, қоғамдық-тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттық прогресс те болмақ емес» [3, 141], - деген тұжырым жасайды. Адамзат қауымына тән дәстүр сабақтастығына баса мән береді.

Ғалым халықтық салт-дәстүрлерді бір ғана ұлттың, бір ғана рудың, тіпті тұтас бір елдің ғана талғам-түсінігі деп қарамайды. Этнографиялық деректерге ғылыми ойдың «сәулесін» түсіре зерттеуді мақсат етеді. Ол деректерді жеке халықтардың мәдениетін, моральдық-этикалық қасиетін, халықтың жалпы адамзаттық өркениет этникалық тегін танытатын дерек көз деп қарайды.

Гуманист ғалым былай дейді: «Адамның парасаттылығы сол адамның өзгелерге деген қарым-қатынасы арқылы ғана анықталады. Түптеп келгенде, қоғамдық өмірдің парқын да адамдардың парасат-пайымына қарап бағалауға болады. Қазақ қоғамында адам өміріндегі қуаныш та, қайғы да жекелік сипат алмаған» [3,150]. Иә, біздің көпшілігіміз жай ғана салт-сана көрінісі деп ғана қабылдайтын ментальдық қасиетімізді этнограф-ғалым кең ауқымда алып қарайды. Автор адам өміріндегі қарапайым ғана қуаныш белгілері – «сүйінші, шашу», «көрімдік» деген жөн-жоралғыларды – «көшпелі өмір салтындағы этникалық арман-аңсардың (идеалдың) ортақ болуы», - деп, оны моральдық-этикалық, ғылыми пайыммен таразылайды. Немесе қазақтың қонақ күту дәстүріне мынадай баға береді: «Көшпелі қазақтың қонақжайлық дәстүрі, түптеп келгенде, этносты біртұтас әлеуметтік жаралым ретінде іштей үйлестіре реттеп отыратын ең пәрменді тетіктердің бірі болған» [3,143].

Тағы бірер мысал келтірсек. Мысалы, кәдімгі ырым-наным, тиым-табу дегендердің де этикалық негіздемесін дәлелді келтіріп, ғылыми-философиялық сипатын айқындап береді. «Кез келген қоғамдағы этиканың, діннің, заңның, мәдениеттің негізі тиым арқылы қалыптасады, тиым да әрбір әлеуметтік ортаны реттеп отыруға қызмет етеді», – деп бағалайды. Адам қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты үйлестіріп отыруда тыйымның атқарар рөлі айрықша екенін көрсетеді. Ғалым барша өмір-тіршілігі экожүйемен кіндіктес көшпелілер әлемінің ақыл-парасатының биіктігін дәлелдейді. Ғалымның: «Ғасырлар бойы табиғатпен етене болу арқылы өмір салтын қалыптастырған көшпелі қазақ мифтік қиял-елес пен әлеуметтік-экономикалық ақиқаттың ара жігін ажырата білген. Өмір талабы соқыр сенімнен гөрі нақтылы өмірмен санасын айыруды қажет етеді» [3, 194], – тәрізді пайымдаулары ұлттық құндылықтардың ғылыми таным-түсінігін зерделеп береді.

Немесе, «Отты шашпа», «Отты баспа», «Ошақтағы отты су құйып өшірме» деген тыйым түрлерінде мифтік-діни сенімнен де бұрын, таза практикалық мән бар: яғни отты шашса өрт кететіні, өртке күйетіні, отты қайтып тұтату қиын болатыны – көшпелі қазақтың нақтылы өмір тәжірибесі ғана емес, одан кісілігі де айқын аңғарылады: Алдыңғы көштің адамдары әрбір қоналқадан ілгері аттанарда өзінен кейін келе жатқандарға ошақтағы отты күлмен көміп, сөндірмей кетеді. Кейінгілер шаршап-шалдығып жеткенде қиналмай от жағып, тамағын демдеп, ертерек тынықсын деген қамқорлықты танытады. Немесе, «Малды ноқтамен ұрма» деген қарапайым тыйымның түпкі мәні – адамның мейірім –қамқорлығына саяды: тіршілігіне тірек болған төрт түлікке кісілік қарым-қатынас орнату мәні басым.

Этнограф-ғалым өз зерттеулерінде тілдің кумулятивтік функциясын жете пайдаланады: Ұлт тарихы мен ділін, өзіндік болмысын, рухани құндылықтарын өз бойында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізер тілдің қызметін танытар этнолингвистикалық факторларға ғалым еңбегінде өте мол орын бергенін айттық. Сондай лингвомәдени деректердің бір қатарына назар аударып көрейік: Мысалы, Көншарық, талқы сияқты этномәдени лексиканың мәнін жете түсінеміз бе? Этномәдени лексика, яғни этнос мекен еткен аймаққа тән табиғат құбылыстары мен заттық мәдениет атаулары, «астарына талай сыр бүккен»... Ал, тілдің сөздік құрамы сол тілді тудырған қоғамның материалдық және рухани мәдениетін айқындап беретіні белгілі.

Ғалымның этнографиялық зерттеулерінен қазақтың қолөнеріне байланысты заттық мәдениет лексикасынан көптеген танымдық этнолингвистикалық деректерді таба аламыз. Мысалы, «Шарық-теріден тігілген қарадүрсін аяқкиім. Шарықты үш түрлі теріден жасайды: 1) иленген қайыстан тігеді; 2) терінің түгі сыртына қаратыла тігіледі; 3) иленбеген шикі теріден жасалады. Оны көн шарық деп атайды [3, 233]. Осыған орай, «Білімдінің беті – жарық, білімсіздің беті көн шарық» деген мәтелдегі көн шарық талдап-түсіндіруді қажет етпейді деп есептейміз.

Ал тіліміздегі талқыға түсті, талқыға салды деген фразеологиялық тіркестің мәнін мына мәнмәтін толық ашып береді: «Талқы дегеніміз – теріні керіп, созып, иін қандыра жұмсартатын ағаш аспап. Талқымен тері илеуді «талқыға салу» дейді» [3, 231].

Сөз мағынасының астарында жасырын жатқан өзге де этнолингвистикалық мәліметтерді «Халықнама» тарауынан зердемізге тоқып, (ат құйрығын кесісу; тарамысша тырысу; жүні жығылу; үйірімен үш тоғыз; ит – жеті қазынаның бірі т.б.) фразалардың пайда болу уәжіне көз жеткіземіз. Оның дәлелі этностың тілдегі бейнесін ашатын этнолингвистикалық факторлармен тікелей байланысты.

«Көшпелі қоғамның жоқтаушысындай әсер қалдыратын Ақаң көзбен көрген деректерін перзенттік махаббатпен қат-қатымен баяндаған», – деген пікір-пайымдардың шынайылығы дау туғызбайды, өйткені көрнекті ғалым, абзал азамат, «халықтың рухани дәулетін сабақты жібіне дейін түгендеуді мұрат тұтқан», әрі сол кемел білімін асқан тереңдікпен, биік парасатпен ұрпағына табыстаған.

Мысалы, бір ғана қолөнер түрінің өзін бүге-шігесіне дейін түгендейді. Атап айтқанда, ою-өрнекке қатысты атаулар, дәстүрлі қазақ ою-өрнегінің түрлері; ою түзетін материалдар; тоқу, күйдіру, тасқа қашау, металға бедерлеу, шеку арқылы салынатын ою түрлері, оюдың бітімі, ою тәсілдері; зергерлік саймандар, білезік, жүзік, сақина, сәукеле, сырға, белбеу т.б. Сондай-ақ, құсбегілік өнердің қыр-сыры, ұлттық тағам; уақыт пен кеңістік; ауа райы туралы халық болжамдары: далалық өнер; жердің тілі; Алаша хан мазары, Жошы хан мазары, уақыт межесі сияқты этностың таным зердесі пайымдалатын деректерді ұсынып, халық болмысының өткенін, бүгінін және болашағын біртұтас құбылыс ретінде қарауға, халықты – біртұтас феномен деп қабылдауға шақырады. Сөйтіп, халық мұрасының еленбей жатқан қырларына дейін биіктен көз тастайды.

Көрнекті этнограф-ғалым, білгір мәдениеттанушы А.Сейдімбек – қазақ ғылымындағы этнология саласының көшбасшысы. Сонымен қатар, қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика бағытының бірден-бір өкілі болып табылады деп бағалаймыз.

Ұлттық ғылымның дамуына өлшеусіз үлес қосқан ғалымның қазақ тарихы мен этномәдениетіне қатысты ой-пікірлер жинақталған «Қазақ әлемі» (1997) атты ғылыми еңбегі өзінің бастау көзін әріден алады: Қазақтың өмір салты мен әдет-ғұрпы, табиғат тіршілігінен таным беретін «Кеніш» (1979 ж.), «Серпер» (1982), «Күңгір-күңгір күмбездер» (1983), Қара өлең жанрын саралайтын «Мың бір маржан» (1989), қазақ мәдениетіндегі күй өнерін жырлайтын «Күй шежіре» (1992), түркі тектес халықтардың тарихынан, археологиясы мен этнографиясынан сыр шертетін «Көшпелілер тарихы» (1995), ұлт руханияты мен халықтың аңсар-арманын әспеттеген «Ой толғақ», Гомердің «Иллиада», «Одиссея» эпосы (1974) мен «Әлемнің 7 кереметі», этнологиялық деректану бағытындағы «Қазақтың ауызша тарихы» (2010), жекелеген тарихи тұлғалар арқылы ел тарихын екшеген (авторлық бірлестіктегі) «Елтұтқа» сынды еңбектері – қазақ халқының этногенезі мен этномәдени өзегіне қатысты, қазақ этнологиясына қатысты пайымға толы зерттеулері – ұлтымыздың рухани қазынасының құндылығына дәлел болуда. Ал қазақ халқының этногенезі мен этномәдени байланыстарын сарапқа салған «Қазақтың ауызша тарихы» атты зертеуі – тарихи-этнологиялық ғылым биігіне айналып отыр.

Көрнекті ғалым А.Сейдімбек зерттеулері арқылы тұтас бір ғылыми зерттеу институты атқаратын ауқымды істер жүзеге асты деуге болады. Ерекше атап өтуге тұрарлық тағы бір жағдай – А.Сейдімбек зерттеу еңбектеріне арқау болған мәселелер – мемлекеттік деңгейде көтерілген іс-шаралармен үндес келуі. Мәселен, 2004 жылы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қоғамда кең қолдау тауып, өзінің басты бағыттарын белгілегені мәлім. Ал сол бағыт-бағдардың бірқатары қазақ этнологиясының көрнекті өкілі, филолог-ғалым, белгілі этнограф А.Сейдімбек зерттеулерінің нысанына айналған. Нақты айтқанда:

- қазіргі ұлттық мәдениетті фольклор, әдет-ғұрыпты зерделеудің біртұтас жүйесін құру;

- ұлттық мәдениет үшін айрықша маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру;

- қазақ халқының мәдени мұрасын зерделеу бағытында жаңа ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу;

- мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиеттің жетістіктері негізіндегі гуманитарлық білім қорын жасау т.б.

Осы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы ізденістердің мақсаты – ұлттың тарихи-мәдени мұрасын қалпына келтіру, ұлттық танымды зерделеу болса, ғалым А.Сейдімбектің де алға қойған басты кредосы: «Өзіндік қасиетінен айрылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның төлтума мәдениеті ғана, сондықтан азапты өмірді тәңірдің сыбағасына балай жүріп, өткеннің асылдары болашақ ұрпақтың жан-жүрегін жылытуы үшін қол жалғап жіберуіміз қажет-ақ» («Күй шежіре»).

Қабырғалы қазақ руханиятының ірі өкілі Ақселеу Сейдімбек еңбектері ұлттың өзін-өзі тануға сүбелі үлес қосатын құндылықтар қатарынан табылып отыр.

Ұлтымыздың өмірі мен өнеріндегі болмыс-бітімі қандай? Ел мен өнер тағдыры, уақыт пен ұрпақ сабақтастығы жөніндегі зерде-зейініміздің деңгейі ше? Ұлттық рухымыздың биік деңгейін танытқан мұраларымызды өз дәрежесінде қастерлей алып жүрміз бе? – сұрақтарға жауап беруімізді талап еткендей А.Сейдімбек еңбектері.