Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

34 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
Қазіргі таңда адамды тануға бағытталған 
ғылымдардың барлығы тоғысатын филология 
саласында антропологиялық əдіснаманың өр-
кендеуіне байланысты жаңа лингвистикалық 
поэтика индуктивті білім ретінде қала отырып, 
өзінің антропологиялық-дедуктивті əдіснама-
сының өрісін кеңейтті. Осыған орай, бүгінде 
сөз өнерінің ерекшеліктерін тілдік тұлға мəсе-
лесімен астастыра қарастыруды арттыру көз-
делуде.
Лингвистикалық поэтика XX ғасырдың аяғы 
мен XXI ғасырдың басында филологияның 
ерекше саласы ретінде эстетикалық сөз өнері-
нің үдерістерін зерттеуге бағытталды. Онда 
көркем шығарманың сыртқы құрылымы дəс-
түрлі түрде сипаттаудан мүлдем бөлек, көркем 
шығарманың ішкі жəне сыртқы табиғатын ашу-
да автор-суреткер, автордың түпкі ойы, автор-
дың интенсионалды əлемі дейтін мəселелер 
лингво-антропологиялық, эстетикалық, стилис-
тикалық тұрғыдан үнемі талданып отырады. 
Лингвистикалық поэтикадағы метатілдің 
қалыптасуы мен даму үдерісін сипаттау адам-
ның эстетикалық деңгейде сөйлеуінің қызметін
төрт ғылыми өзек парадигмада талдауға мүм-
кіндік береді: а) ғылыми тұжырымдамалар ар-
қылы берілетін сөз өнері теориясының антро-
пологиялық-эстетикалық парадигмасы; б) фор-
мальды-эстетикалық парадигма; в) функцио-
налды-эстетикалық парадигма; г) неофункцио-
налды-эстетикалық парадигма (қазіргі лингво-
антропологиялық зерттеулер).
Бүгінгі таңда жаңа лингвистикалық поэтика 
ерекше антропологиялық-дедуктивті ғылым ре-
тінде сипаттамалы-аналитикалық, немесе ин-
дуктивті əдіснамадан тыс зерттелуі де мүмкін. 
Поэтикалық тілдің түрлі деңгейлердегі бірлік-
терінің қарастырылуы, олардың көркем мəтінде 
жүзеге асырылуы, индивидуалды-авторлық поэти-
калық жүйенің негізгі сипаттамасы лингвисти-
калық поэтиканың зерттелуінде сенімді дəстүр-
лерге сүйенеді.
Біздіңше, лингвопоэтиканың теориялық-əдіс-
намалық негізін мынадай идеялар мен тұжы-
рымдар арқылы көрсетуге болады: а) В.М.Жир-
мунскийдің «дəстүршілдер» мен «формалистер-
дің» шығармашылық бірліктегі жетістіктерінің 
лингвопоэтикалық тұжырымдамасы; б) Г.О.Ви-
нокурдың сөз өнерін эстетикалық тұтастық ре-
тінде «ішкі форма» немесе мазмұндық тұтас-
тыққа ие өзгеше форма дейтін филологиялық 
көзқарасы; в) В.В.Виноградовтың «автор об-
разы» басты категория болып табылатын көр-
кем сөз теориясы; г) Х.Х.Махмудовтың лин-
гвистикалық поэтиканың бірегей тұжырымда-
масын қамтитын «теориялық стилистикасы»;
д) Ю.Н.Карауловтың үштікті, яғни тілдік тұл-
ғаның үшсатылы диалектикалық дамуын көз-
дейтін антропологиялық теориясы; т.б.
Сонымен, XXI ғасыр сөз өнерінің теориясы 
мен тəжірибесінде көркем мəтінді талдаудың 
əдебиеттанулық жəне лингвистикалық аспекті-
лерін нақты ажыратып берді. Бұл көркем мəтін-
ді екі бағытта талдаудың қажеттігін көрсетеді.
Əдебиеттанымдық зерттеулерде күрделі ұйым-
дастырылған тұтас дүниені бөлшектеп, ондағы 
кейбір элементтерді бөліп қарастырып, олар-
дың арасындағы байланысты барынша жеке 
тану көзделеді. Əдебиеттану тұрғысынан жүр-
гізілетін зерттеулерге көркем шығарманың құ-
рылымын, тақырыбын, көтеріліп отырған мəсе-
ленің идеясын, əлемнің көркем бейнесін, ком-
позициясы мен сюжетін, сондай-ақ формасын, 
стилін, түрін, жанрын, контексін қарастыру 
кіреді. Көркем шығарманы əдебиеттану тұрғы-
сынан талдаулар екі бағытта, біріншіден, оның 
эмоционалды мағыналық табиғатын қарасты-
рудан, екіншіден, эстетикалық ерекшелігін зерт-
теуден тұрады. Демек, мұнда мазмұнға назар 
аудару интерпретацияны, ал формаға мəн беру 
көркем шығарманың стильдік тұтастығын тану-
ға жетелейді.
Ал лингвистикалық талдауларда тіл басты 
нысанаға алынып, мəтін жалпы белгілердің 
пайда болу тұрғысынан қарастырылады. Лин-
гвистикалық талдаулардың басты мақсатына 
көркем мəтіндегі тілдік фактілердің мағынасы 
мен қолданысын айқындау жатады. Лингвис-
тикалық талдаулар филологтың əдеби шығар-
маны тану, түйсіну ұстанымынан туындайды. 
Ол шығарманы барлық шынайы болмысында 
сезініп, жазушының өзіндей қабылдауға жете-
лейді.
Лингвистикалық талдаудың нысаны əдеби 
талдауларға қарағанда кеңірек болады. Себебі 
лингвистикалық талдау бүкіл шығарманың көр-
кемдік мəнін ғана емес, оның тілін тұтастықта 
қарастырады. Яғни, лингвистикалық талдаулар 
барлық функционалды стильдерді қатыстыра 
отырып, мəтінді тілдік элементтердің комбина-
циясы ретінде қарастырады. Сондай-ақ мəтінді 
лингвистикалық талдаулар формадан – мазмұн-
ға, ал əдеби талдаулар мазмұннан – формаға 
қарай құрылады. Лингвист (көркем мəтінді 
зерттеп жүрсе де) нақты мəтінмен шектеледі, ал 
əдебиетші үнемі тарихи, əлеуметтік немесе фи-
лософиялық сипаттағы зерттеулерін жүргізеді. 
Лингвистикалық талдаулардың негізінде мəтін 
А. О. Тымболова 

35 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
адресаттың көзқарасы негізінде қарастырылса, 
əдеби талдауларда ол ең алдымен автордың 
ұстанымы тұрғысынан зерттеледі.
Мəтінді лингвистикалық талдаудың негізгі 
аспектілеріне Н.В. Шевченко мыналарды жат-
қызады: лингвистикалық түсіндірме, семанти-
зация, мағынасы көмескі сөздерді түсіндіру, 
идеялық-тақырыптық жүк арқалайтын сөздер, 
жоғары фразалық бірліктердің функционалды 
мағыналық типтері, мəтіннің мүшелену тəсіл-
дерін талдау, мəтін интеграциясындағы лекси-
калық, морфологиялық, синтаксистік деңгей [1, 
103].
Қазіргі лингвист ғалымдар (көркем мəтінді 
зерттеу саласындағы) шығарманы жекелей жəне 
кешенді (филологиялық) талдауды ұсынады 
(Бабенко, 2003; Болотнова, 2007; Купина, 2003; 
Николина, 2003; Новиков, 2003; Одинцов, 2004). 
Мəтінді бөліп алып жекелей талдау мəтін-
дегі тілдік құралдардың байланысын, уақыт пен 
кеңістік категориясын, лексикалық, синтаксис-
тік, ритмика-мелодикалық, графикалық, мəтін-
нің образды қырын, мəтіннің мүшелену тəсіл-
дерін, мəнмəтіндегі ақпараттың жəне өзге де 
жекелеген аспектілердің берілу тəсілдерін ұсы-
нады. Талдаудың мұндай түрін жүргізуге жоға-
рыфразалық бірліктен тұратын бір абзац немесе 
тіпті бір сөйлем де жеткілікті.
Кешенді талдау мəтінді тұтастай талдауға 
негізделеді. Бұған барлық мəтінтүзуші фактор-
лар мен мəтіндік категориялар, осы мəтіндік 
категорияларды құрайтын барлық тілдік құрал-
дарды талдау жатады. Мағынасы мүлдем түсі-
ніксіз немесе жартылай көмескі сөздер мұнда 
жанама талданады.
Соңғы онжылдықта көркем мəтін түрлі əдіс-
намалық ұстанымдар тұрғысынан зерттеліп 
келді. Қарастырып келген мəселелері де əртүрлі 
болды. Ал XX ғасырда психолингвистика, се-
миотика, поэтика сынды аралас салалардың ин-
теграциясына ұмтылушылық көркем мəтінді 
басқа қырынан қарастыру үрдісіне алып келді. 
Осы орайда, А.А.Потебня сөз бен көркем шы-
ғарманы салыстыра қарастырып, поэтика мен 
лингвистиканың арақатынасына ерекше мəн 
береді. Бұл негізгі үш компонентті – сыртқы 
форма (ойда сұрыпталған дыбыс), мазмұн (ды-
ыстардың көмегімен түзілетін форма) жəне ішкі 
форманы (мазмұнда жинақталатын мəн) қам-
тиды. Ғалымның пікірінше, поэтикалық немесе 
кез келген көркем шығармада болсын сөзге тəн 
компоненттерді бөліп көрсетуге болады: маз-
мұн (идея) жəне көркем образ нысан болатын 
сыртқы жəне ішкі форма [2, 179].
Көркем шығарманың тілін талдауға үлкен 
үлес қосқан ғалымдардың бірі – А.В.Щерба. 
Ғалым көркем шығарманы талдағанда идеяны 
анықтап қою ғана емес, оның көркемдік қырын 
бағалау да үлкен мəселе дей келіп, көркемдеуіш 
тілдік элементтердің нəзік қырларын лингвис-
тикалық талдауларсыз ашу мүмкін емес дейді 
(Щерба, 1957, 97 б.). 
В.В.Виноградовтың еңбектерінде көркем 
əдебиет тілінің – филологиялық пəндердің қата-
рында ғылым болып қарастырылу идеясы көте-
ріледі. Ғалым лингвопоэтиканың көркем əде-
биет тілін түрлі деңгейлерде (лексикалық, мор-
фологиялық, синтаксистік) қараcтырылуына 
үлкен мəн береді. Ол лингвопоэтикалық зерт-
теулердің міндетіне көркем шығармадағы тіл-
дік бірліктердің эстетикалық қызметін зерттеу-
ді жатқызады. В.В.Виноградов тілді өзара бай-
ланысты екі контексте: ұлттың əдеби тілі мен 
стилінде жəне көркем шығарманың тілін жанры-
мен, стилімен əрекеттестікте қарастыру қажет-
тігін айқындайды. Ғалым «көркем шығарманың 
тілін зерттеу біруақытта əлеуметтік-лингвисти-
калық жəне əдеби-стилистикалық бағытта жүруі 
тиіс дейді»,-дейді [3, 29]. 
В.М.Жирмунский бірінші орынға көркем 
шығарманы зерттеудің əдістері мен тəсілдерін, 
яғни оның əдіснамалық негіздерін қояды. Маз-
мұн мен форманың бірлігін айтқан кезде, 
В.М.Жирмунский форманың өзгеруі жаңа маз-
мұнды ашуға əкеледі, мазмұнның өзгеруі де дəл 
солай формаға əсер етеді. Мұндай жағдайда, 
көркем шығарманың мазмұнын тілдік құрал-
дардың қолданысымен тығыз байланыста ашу 
қажет деп баса көрсетеді. Ғалым поэтика мəсе-
лелерін қарастырғанда, поэтикалық тілге не-
месе сөзге ден қояды. «Поэзия – бұл сөз өнері, 
поэзия тарихы – сөз өнерінің тарихы»,-дейді [4, 
21]. 
Сонымен, көркем мəтінді филологиялық зерт-
теулер шығарманың терең тілдік қатпарын, 
жазушы идиолектісінің өзіндік ерекшеліктерін 
айқындаулардан тұрады.
Кезінде көркем əдебиетті түсіну жəне қа-
былдау герменевтика ғылымының басты мін-
деттерінің бірі еді. Алғашқыда бұл термин тео-
логия саласында қолданылып, діни мəлімет-
терді талдап, түсіндіруде пайдаланылды. Кейі-
нірек, герменевтика ғылымының аясы кеңіп, ол 
көркем сөз өнеріндегі туындыларды талдап-
таразылауда қолданыла бастады.
Əдебиеттанушылар мəтінмен жұмыс бары-
сында «не туралы?», «қалай?» деген сұрақтың 
төңірегінде ойланады. Кейін келе əдебиеттану-
Көркем мəтінді лингвопоэтикалық тұрғыдан талдау ерекшеліктері 

36 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
дан көркем мəтіндердің тілдік ерекшеліктерін 
қарастыратын стилистика саласы бөлініп шықты. 
Себебі əдебиетте қойылатын «не туралы?, қа-
лай?» сұрақтары «неге бұлай айтылады, бас-
қаша емес?» деген сұраққа жауап бере алмас 
еді. Бұл көркем образ мəселесін жалпы лин-
гвистикалық заңдылықтармен байланыстыра 
қарастыратын лингвопоэтиканың нысаны бо-
лып табылады. 
Кез-келген мəтінді лингвостилистикалық 
тұрғыдан талдау семантикалық жəне метасе-
миотикалық екі деңгейден тұратындығы бел-
гілі. Семантикалық деңгейде тілдік бірліктер 
(сөз, сөз тіркесі, синтаксистік құрылымдар) өз-
дерінің тура мағынасында қолданылады. Мета-
семиотикалық деңгейде тілдік бірліктер кон-
текстегі коннатациялар арқылы қосымша маз-
мұн тұрғысынан талданады. Алайда көркем 
шығарманы талдаудың күрделілігі оның мəнін 
анықтаумен шектелмей, толық көркем мазмұн-
ды ашу деңгейіне қол жеткізуімен анықталады. 
Ал бұл тіл мен поэтиканың өзара байланы-
сында ғана жүзеге асырылады.
Бүгінде көркем мəтінді терең талдау мəсе-
лелері И.В. Арнольд (1973, 2002); И.В. Тюб-
бенет (1991); В.Я. Задорнова (1984, 1992);
Т.Б. Назарова (2003, 2010); А.А. Липгарт (1996, 
2006) т.б. ресейлік филолог-тілшілердің еңбек-
терінде қарастырылып келеді. 
Лингвопоэтикалық талдаудың мақсаты – қа- 
растырылып отырған немесе өзге де тілдік бір-
ліктердің (сөз – сөз тіркесі – грамматикалық 
форма – синтаксистік құрылым) эстетикалық 
əсер тудыратын өзіндік үйлесімділігін айқын-
дау болып табылады. Лингвопоэтика көркем 
мəтіндегі эксплицитті мəннің қандай тілдік 
құралдар мен қолданыстар арқылы берілетін-
дігін жəне оның оқырманға эмоционалды-эсте-
тикалық əсерін түсіндіреді. Мұндай жағдайда 
шығарманың сюжетті-композициялық табиғаты 
ескеріледі. Мəтін астарындағы ақпараттың ау-
қымдылығы интерпретатордың діттемі ретінде 
айқындалады. Лингвопоэтикалық талдау əдісі 
зерттеушінің мазмұннан формаға жəне қайта-
дан мазмұнға қарай зерттелуіне байланысты 
«кері» (челночный) сипатқа ие. Бұл екі талдау 
диалектикалық бірлікте бірін-бірі толықтырып 
отырады. Демек, лингвопоэтикалық талдау шы-
ғарманың тілдік тініне бойлап, мəтіннің барлық 
стилистикалық ерекшелігін ашудан тұрады. 
Алайда ол мұндай тілдік құралдар мен стилис-
тикалық қолданыстарды зерттеумен ғана шек-
телсе, көркем шығарманың нағыз өнер туын-
дысы ретіндегі қыры тасада қалуы мүмкін. 
Сонымен, «лингвопоэтика» термині екі қа-
рама-қарсы бағыттағы зерттеулерден тұрады: 
біріншісі, шығармадағы көркем қолданыстар-
дың тақырыптық-стилистикалық табиғатын ай-
қындау болса, екіншісі типологиялық лингвис-
тикалық зерттеулер жүргізу.

жүктеу/скачать 4.5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: