Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева



Pdf көрінісі
бет33/193
Дата27.03.2024
өлшемі4.5 Mb.
#496632
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   193
Ключевые слова: лингвистическая поэтика, языковой личность, анализ линвопоэтической стороны, мета-
язык, индивидуальная авторская поэтика. 
 
А. Tymbolova 
The pecularıtıes of the analysıs of lıterary text on the lınguopoetıc aspect 
Linguistic poetics as a special branch of philology, which explores the art of speech process. It doesn’t only describe 
the external structure of the composition, but highlights the internal and external nature of the author and his basic 
idea. Intentional world 's of author constant need to analyze questions of linguistic and anthropology, esthetics, 
style. Thus, considering the unity of poetic language at different levels used in a literary text , shows a tradition that 
relies on individual poetic system . 
The article also describes the process of formation and development of the meta-language linguistic poetics at 
esthetics human speech activity which enables parsing of four scientific paradigms. Therefore, currently features art 
speech focused on the creation and development of linguistic identity . The article features the general analysis of 
literary texts discussed in detail with lingopoetic side. 
Key words: linguistic poetics, linguistic identity, linguopoetic analysis, the meta-language , the individual author's 
poetics.
 
____________________________ 
 
Көркем мəтінді лингвопоэтикалық тұрғыдан талдау ерекшеліктері 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1(147). 2014 


34 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
Қазіргі таңда адамды тануға бағытталған 
ғылымдардың барлығы тоғысатын филология 
саласында антропологиялық əдіснаманың өр-
кендеуіне байланысты жаңа лингвистикалық 
поэтика индуктивті білім ретінде қала отырып, 
өзінің антропологиялық-дедуктивті əдіснама-
сының өрісін кеңейтті. Осыған орай, бүгінде 
сөз өнерінің ерекшеліктерін тілдік тұлға мəсе-
лесімен астастыра қарастыруды арттыру көз-
делуде.
Лингвистикалық поэтика XX ғасырдың аяғы 
мен XXI ғасырдың басында филологияның 
ерекше саласы ретінде эстетикалық сөз өнері-
нің үдерістерін зерттеуге бағытталды. Онда 
көркем шығарманың сыртқы құрылымы дəс-
түрлі түрде сипаттаудан мүлдем бөлек, көркем 
шығарманың ішкі жəне сыртқы табиғатын ашу-
да автор-суреткер, автордың түпкі ойы, автор-
дың интенсионалды əлемі дейтін мəселелер 
лингво-антропологиялық, эстетикалық, стилис-
тикалық тұрғыдан үнемі талданып отырады. 
Лингвистикалық поэтикадағы метатілдің 
қалыптасуы мен даму үдерісін сипаттау адам-
ның эстетикалық деңгейде сөйлеуінің қызметін
төрт ғылыми өзек парадигмада талдауға мүм-
кіндік береді: а) ғылыми тұжырымдамалар ар-
қылы берілетін сөз өнері теориясының антро-
пологиялық-эстетикалық парадигмасы; б) фор-
мальды-эстетикалық парадигма; в) функцио-
налды-эстетикалық парадигма; г) неофункцио-
налды-эстетикалық парадигма (қазіргі лингво-
антропологиялық зерттеулер).
Бүгінгі таңда жаңа лингвистикалық поэтика 
ерекше антропологиялық-дедуктивті ғылым ре-
тінде сипаттамалы-аналитикалық, немесе ин-
дуктивті əдіснамадан тыс зерттелуі де мүмкін. 
Поэтикалық тілдің түрлі деңгейлердегі бірлік-
терінің қарастырылуы, олардың көркем мəтінде 
жүзеге асырылуы, индивидуалды-авторлық поэти-
калық жүйенің негізгі сипаттамасы лингвисти-
калық поэтиканың зерттелуінде сенімді дəстүр-
лерге сүйенеді.
Біздіңше, лингвопоэтиканың теориялық-əдіс-
намалық негізін мынадай идеялар мен тұжы-
рымдар арқылы көрсетуге болады: а) В.М.Жир-
мунскийдің «дəстүршілдер» мен «формалистер-
дің» шығармашылық бірліктегі жетістіктерінің 
лингвопоэтикалық тұжырымдамасы; б) Г.О.Ви-
нокурдың сөз өнерін эстетикалық тұтастық ре-
тінде «ішкі форма» немесе мазмұндық тұтас-
тыққа ие өзгеше форма дейтін филологиялық 
көзқарасы; в) В.В.Виноградовтың «автор об-
разы» басты категория болып табылатын көр-
кем сөз теориясы; г) Х.Х.Махмудовтың лин-
гвистикалық поэтиканың бірегей тұжырымда-
масын қамтитын «теориялық стилистикасы»;
д) Ю.Н.Карауловтың үштікті, яғни тілдік тұл-
ғаның үшсатылы диалектикалық дамуын көз-
дейтін антропологиялық теориясы; т.б.
Сонымен, XXI ғасыр сөз өнерінің теориясы 
мен тəжірибесінде көркем мəтінді талдаудың 
əдебиеттанулық жəне лингвистикалық аспекті-
лерін нақты ажыратып берді. Бұл көркем мəтін-
ді екі бағытта талдаудың қажеттігін көрсетеді.
Əдебиеттанымдық зерттеулерде күрделі ұйым-
дастырылған тұтас дүниені бөлшектеп, ондағы 
кейбір элементтерді бөліп қарастырып, олар-
дың арасындағы байланысты барынша жеке 
тану көзделеді. Əдебиеттану тұрғысынан жүр-
гізілетін зерттеулерге көркем шығарманың құ-
рылымын, тақырыбын, көтеріліп отырған мəсе-
ленің идеясын, əлемнің көркем бейнесін, ком-
позициясы мен сюжетін, сондай-ақ формасын, 
стилін, түрін, жанрын, контексін қарастыру 
кіреді. Көркем шығарманы əдебиеттану тұрғы-
сынан талдаулар екі бағытта, біріншіден, оның 
эмоционалды мағыналық табиғатын қарасты-
рудан, екіншіден, эстетикалық ерекшелігін зерт-
теуден тұрады. Демек, мұнда мазмұнға назар 
аудару интерпретацияны, ал формаға мəн беру 
көркем шығарманың стильдік тұтастығын тану-
ға жетелейді.
Ал лингвистикалық талдауларда тіл басты 
нысанаға алынып, мəтін жалпы белгілердің 
пайда болу тұрғысынан қарастырылады. Лин-
гвистикалық талдаулардың басты мақсатына 
көркем мəтіндегі тілдік фактілердің мағынасы 
мен қолданысын айқындау жатады. Лингвис-
тикалық талдаулар филологтың əдеби шығар-
маны тану, түйсіну ұстанымынан туындайды. 
Ол шығарманы барлық шынайы болмысында 
сезініп, жазушының өзіндей қабылдауға жете-
лейді.
Лингвистикалық талдаудың нысаны əдеби 
талдауларға қарағанда кеңірек болады. Себебі 
лингвистикалық талдау бүкіл шығарманың көр-
кемдік мəнін ғана емес, оның тілін тұтастықта 
қарастырады. Яғни, лингвистикалық талдаулар 
барлық функционалды стильдерді қатыстыра 
отырып, мəтінді тілдік элементтердің комбина-
циясы ретінде қарастырады. Сондай-ақ мəтінді 
лингвистикалық талдаулар формадан – мазмұн-
ға, ал əдеби талдаулар мазмұннан – формаға 
қарай құрылады. Лингвист (көркем мəтінді 
зерттеп жүрсе де) нақты мəтінмен шектеледі, ал 
əдебиетші үнемі тарихи, əлеуметтік немесе фи-
лософиялық сипаттағы зерттеулерін жүргізеді. 
Лингвистикалық талдаулардың негізінде мəтін 
А. О. Тымболова 


35 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
адресаттың көзқарасы негізінде қарастырылса, 
əдеби талдауларда ол ең алдымен автордың 
ұстанымы тұрғысынан зерттеледі.
Мəтінді лингвистикалық талдаудың негізгі 
аспектілеріне Н.В. Шевченко мыналарды жат-
қызады: лингвистикалық түсіндірме, семанти-
зация, мағынасы көмескі сөздерді түсіндіру, 
идеялық-тақырыптық жүк арқалайтын сөздер, 
жоғары фразалық бірліктердің функционалды 
мағыналық типтері, мəтіннің мүшелену тəсіл-
дерін талдау, мəтін интеграциясындағы лекси-
калық, морфологиялық, синтаксистік деңгей [1, 
103].
Қазіргі лингвист ғалымдар (көркем мəтінді 
зерттеу саласындағы) шығарманы жекелей жəне 
кешенді (филологиялық) талдауды ұсынады 
(Бабенко, 2003; Болотнова, 2007; Купина, 2003; 
Николина, 2003; Новиков, 2003; Одинцов, 2004). 
Мəтінді бөліп алып жекелей талдау мəтін-
дегі тілдік құралдардың байланысын, уақыт пен 
кеңістік категориясын, лексикалық, синтаксис-
тік, ритмика-мелодикалық, графикалық, мəтін-
нің образды қырын, мəтіннің мүшелену тəсіл-
дерін, мəнмəтіндегі ақпараттың жəне өзге де 
жекелеген аспектілердің берілу тəсілдерін ұсы-
нады. Талдаудың мұндай түрін жүргізуге жоға-
рыфразалық бірліктен тұратын бір абзац немесе 
тіпті бір сөйлем де жеткілікті.
Кешенді талдау мəтінді тұтастай талдауға 
негізделеді. Бұған барлық мəтінтүзуші фактор-
лар мен мəтіндік категориялар, осы мəтіндік 
категорияларды құрайтын барлық тілдік құрал-
дарды талдау жатады. Мағынасы мүлдем түсі-
ніксіз немесе жартылай көмескі сөздер мұнда 
жанама талданады.
Соңғы онжылдықта көркем мəтін түрлі əдіс-
намалық ұстанымдар тұрғысынан зерттеліп 
келді. Қарастырып келген мəселелері де əртүрлі 
болды. Ал XX ғасырда психолингвистика, се-
миотика, поэтика сынды аралас салалардың ин-
теграциясына ұмтылушылық көркем мəтінді 
басқа қырынан қарастыру үрдісіне алып келді. 
Осы орайда, А.А.Потебня сөз бен көркем шы-
ғарманы салыстыра қарастырып, поэтика мен 
лингвистиканың арақатынасына ерекше мəн 
береді. Бұл негізгі үш компонентті – сыртқы 
форма (ойда сұрыпталған дыбыс), мазмұн (ды-
ыстардың көмегімен түзілетін форма) жəне ішкі 
форманы (мазмұнда жинақталатын мəн) қам-
тиды. Ғалымның пікірінше, поэтикалық немесе 
кез келген көркем шығармада болсын сөзге тəн 
компоненттерді бөліп көрсетуге болады: маз-
мұн (идея) жəне көркем образ нысан болатын 
сыртқы жəне ішкі форма [2, 179].
Көркем шығарманың тілін талдауға үлкен 
үлес қосқан ғалымдардың бірі – А.В.Щерба. 
Ғалым көркем шығарманы талдағанда идеяны 
анықтап қою ғана емес, оның көркемдік қырын 
бағалау да үлкен мəселе дей келіп, көркемдеуіш 
тілдік элементтердің нəзік қырларын лингвис-
тикалық талдауларсыз ашу мүмкін емес дейді 
(Щерба, 1957, 97 б.). 
В.В.Виноградовтың еңбектерінде көркем 
əдебиет тілінің – филологиялық пəндердің қата-
рында ғылым болып қарастырылу идеясы көте-
ріледі. Ғалым лингвопоэтиканың көркем əде-
биет тілін түрлі деңгейлерде (лексикалық, мор-
фологиялық, синтаксистік) қараcтырылуына 
үлкен мəн береді. Ол лингвопоэтикалық зерт-
теулердің міндетіне көркем шығармадағы тіл-
дік бірліктердің эстетикалық қызметін зерттеу-
ді жатқызады. В.В.Виноградов тілді өзара бай-
ланысты екі контексте: ұлттың əдеби тілі мен 
стилінде жəне көркем шығарманың тілін жанры-
мен, стилімен əрекеттестікте қарастыру қажет-
тігін айқындайды. Ғалым «көркем шығарманың 
тілін зерттеу біруақытта əлеуметтік-лингвисти-
калық жəне əдеби-стилистикалық бағытта жүруі 
тиіс дейді»,-дейді [3, 29]. 
В.М.Жирмунский бірінші орынға көркем 
шығарманы зерттеудің əдістері мен тəсілдерін, 
яғни оның əдіснамалық негіздерін қояды. Маз-
мұн мен форманың бірлігін айтқан кезде, 
В.М.Жирмунский форманың өзгеруі жаңа маз-
мұнды ашуға əкеледі, мазмұнның өзгеруі де дəл 
солай формаға əсер етеді. Мұндай жағдайда, 
көркем шығарманың мазмұнын тілдік құрал-
дардың қолданысымен тығыз байланыста ашу 
қажет деп баса көрсетеді. Ғалым поэтика мəсе-
лелерін қарастырғанда, поэтикалық тілге не-
месе сөзге ден қояды. «Поэзия – бұл сөз өнері, 
поэзия тарихы – сөз өнерінің тарихы»,-дейді [4, 
21]. 
Сонымен, көркем мəтінді филологиялық зерт-
теулер шығарманың терең тілдік қатпарын, 
жазушы идиолектісінің өзіндік ерекшеліктерін 
айқындаулардан тұрады.
Кезінде көркем əдебиетті түсіну жəне қа-
былдау герменевтика ғылымының басты мін-
деттерінің бірі еді. Алғашқыда бұл термин тео-
логия саласында қолданылып, діни мəлімет-
терді талдап, түсіндіруде пайдаланылды. Кейі-
нірек, герменевтика ғылымының аясы кеңіп, ол 
көркем сөз өнеріндегі туындыларды талдап-
таразылауда қолданыла бастады.
Əдебиеттанушылар мəтінмен жұмыс бары-
сында «не туралы?», «қалай?» деген сұрақтың 
төңірегінде ойланады. Кейін келе əдебиеттану-
Көркем мəтінді лингвопоэтикалық тұрғыдан талдау ерекшеліктері 


36 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
дан көркем мəтіндердің тілдік ерекшеліктерін 
қарастыратын стилистика саласы бөлініп шықты. 
Себебі əдебиетте қойылатын «не туралы?, қа-
лай?» сұрақтары «неге бұлай айтылады, бас-
қаша емес?» деген сұраққа жауап бере алмас 
еді. Бұл көркем образ мəселесін жалпы лин-
гвистикалық заңдылықтармен байланыстыра 
қарастыратын лингвопоэтиканың нысаны бо-
лып табылады. 
Кез-келген мəтінді лингвостилистикалық 
тұрғыдан талдау семантикалық жəне метасе-
миотикалық екі деңгейден тұратындығы бел-
гілі. Семантикалық деңгейде тілдік бірліктер 
(сөз, сөз тіркесі, синтаксистік құрылымдар) өз-
дерінің тура мағынасында қолданылады. Мета-
семиотикалық деңгейде тілдік бірліктер кон-
текстегі коннатациялар арқылы қосымша маз-
мұн тұрғысынан талданады. Алайда көркем 
шығарманы талдаудың күрделілігі оның мəнін 
анықтаумен шектелмей, толық көркем мазмұн-
ды ашу деңгейіне қол жеткізуімен анықталады. 
Ал бұл тіл мен поэтиканың өзара байланы-
сында ғана жүзеге асырылады.
Бүгінде көркем мəтінді терең талдау мəсе-
лелері И.В. Арнольд (1973, 2002); И.В. Тюб-
бенет (1991); В.Я. Задорнова (1984, 1992);
Т.Б. Назарова (2003, 2010); А.А. Липгарт (1996, 
2006) т.б. ресейлік филолог-тілшілердің еңбек-
терінде қарастырылып келеді. 
Лингвопоэтикалық талдаудың мақсаты – қа- 
растырылып отырған немесе өзге де тілдік бір-
ліктердің (сөз – сөз тіркесі – грамматикалық 
форма – синтаксистік құрылым) эстетикалық 
əсер тудыратын өзіндік үйлесімділігін айқын-
дау болып табылады. Лингвопоэтика көркем 
мəтіндегі эксплицитті мəннің қандай тілдік 
құралдар мен қолданыстар арқылы берілетін-
дігін жəне оның оқырманға эмоционалды-эсте-
тикалық əсерін түсіндіреді. Мұндай жағдайда 
шығарманың сюжетті-композициялық табиғаты 
ескеріледі. Мəтін астарындағы ақпараттың ау-
қымдылығы интерпретатордың діттемі ретінде 
айқындалады. Лингвопоэтикалық талдау əдісі 
зерттеушінің мазмұннан формаға жəне қайта-
дан мазмұнға қарай зерттелуіне байланысты 
«кері» (челночный) сипатқа ие. Бұл екі талдау 
диалектикалық бірлікте бірін-бірі толықтырып 
отырады. Демек, лингвопоэтикалық талдау шы-
ғарманың тілдік тініне бойлап, мəтіннің барлық 
стилистикалық ерекшелігін ашудан тұрады. 
Алайда ол мұндай тілдік құралдар мен стилис-
тикалық қолданыстарды зерттеумен ғана шек-
телсе, көркем шығарманың нағыз өнер туын-
дысы ретіндегі қыры тасада қалуы мүмкін. 
Сонымен, «лингвопоэтика» термині екі қа-
рама-қарсы бағыттағы зерттеулерден тұрады: 
біріншісі, шығармадағы көркем қолданыстар-
дың тақырыптық-стилистикалық табиғатын ай-
қындау болса, екіншісі типологиялық лингвис-
тикалық зерттеулер жүргізу.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   193




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет