Науаи мемлекеттiк педагогика институты

Дауыссыздардың артикулияциялық ерекшелiктерi

1.Дауыссыздардың артикулияциялық ерекшелiктерi.

2.Υндi дауыссыздар туралы.

Дауысты дыбыстардың ерекшелiгi сияқты дауыссыз дыбыстардың да негiзгi мынадай қасиеттерi болады:

1.Дауыссыз дыбыстар фонациялық ауаға (iштен шыққан ауаға) кедергiге

ұшырап, тосқауылмен айтылады.

2. Тосқауылдан өту кезiнде дыбыстау мγшелерiне кγш тγседi.

3.Фонациялык ауаның шығу арыны кγштiрек болады.

4. Дауыссыздар ән салуға келмейдi.

5. Дауыссыздар буын кұрай алмайды.

1. Дауыссыз фонемалар дауыс қатысына қарай 3 топқа бөлiнедi :

1.Υндi фонемалар (сонарлар): м, н, ң, р, л, (у), й.

2.Ұяң фонемалар : б, в, г, ғ, д, ж, з, h.

3.Қатаң фонемалар : п, ф, с, т, ц, ч, ш, щ, к, қ, х .

Сонар дыбыстарды γндi фонемалар деп атайды. Өйткенi γндiлердi айтқанда дауыс басым болады да, салдыр кем болады. Сондықтан γндi дауыссыздар деп атайды. Ал, ұяң және қатаң фонемаларды γнсiздер деп жγргiзедi. Мұнда дауыс қатыспайды. Салдыр басым болады. Мәселен : ұяңдарды айтқанда дауыстан гөрi салдыр басым болады. Ал, қатаң дыбыстарды айтқанда дауыстың қатысы болмайды. Қатаң мен ұяңның дауыс қатысы жағынан айырмасы γш тγрлi жолмен ажыратуға болады.

Υнсiздердiң бiрiн айтып жұтқыншаққа саусақты тигiзгенде, аздап дiрiл пайда болса, ұяң дыбыс болады да, ондай дiрiл сезiлмесе қатаң дыбыс болады. Сондай– ақ екi құлаққа екi саусақты қойып, γнсiз дыбыстардың бiрiн қаттырақ айтқанда жаңғырық естiлсе ұяң дыбыс болады да, ондай жаңғырық естiлмесе қатаң дыбыс болады. Сонымен бiрге ауызға алақанның сыртын тосып, γнсiз дыбыстарды айтқанда ауа лебi қарқынды шықса қатаң болады да, қарқынсыз шықса ұяң болады. Сондықтан қатаң дыбыстарды қарқынды немесе лептi фонема деп атайды да, ұяң дыбыстарды қарқынсыз немесе лепсiз фонема деп жγргiзедi.

2.Дауыссыз фонемалар айтылу жолына қарай 2 топқа бөлiнедi :

1.Шұғыл фонемалар (эксплозив). Оларға мынадай дыбыстар жатады : п, б, т, д, к, г, қ, ч, ц.

2. Ызың фонемалар (фрикатив). Оған мынадай фонемалар жатады : ф, в, с, ғ, ш, щ, х, з, ж, h . Осы дауыссыздардың айтылу жолына қарай бөлiнетiн топтарын γнсiздерге жатқызуға болады. Сондықтан да айтылу жолына қарай γнсiздердiң бiр тобын шγғыл, бiр тобын ызың деп ажыратуға болады. Шұғыл фонемаларды айтқанда дыбыстау мγшелерiнiң өзара бiрiне-бiрi жабысып (имплозия) , содан соң iле-шала кiлт ажырап кетуiнен (эксплозия) фонациялық ауа лық етiп шұғыл γзiлiп шығады. Осындай фонемаларды шұғыл немесе γзiлмелi, сондай-ақ жабысыңқы фонемалар деп атайды. Ал, ызың (фрикатив) фонемаларды айтқанда дыбысталу мγшелерiнiң жуысуынан фонациялық ауа шұғыл шықпайды. Керiсiнше, γзiлiп, ызыңдап шығады. Осыған орай дыбыс пайда болады. Ауаның осылай шығуынан пайда болған фонемаларды ызың, сγзiлмелi немесе жуысыңқы фонемалар дейдi.

Шұғыл фонемаларды айтқанда ауа γзiлiп шыққандықтан бұларды γздiктi деуге де болады. Ал, ызың фонемаларды айтқанда ауа γзiлмей шыққандықтан бұларды γздiксiз фонемалар деп айтуға болады.

Жасалу немесе артикулияциялық орнына қарай дауыссыз фонемаларды 8 топқа бөлуге болады. Олар негiзiнен мыналар:

Ерiн фонемалары (билабиаль). Олар : п, б, м, (у).

Тiс пен ерiн фонемалары (лабиаль-денталь)–ф, в.

Тiс фонемалары (денталь) : т, с, з, д, ц.

Тiл ұшы фонемалары (альвеоляр) : н, л, ч.

Тiл алды фонемалары (палатоль) : р, ш, ж, й, щ.

Тiл ортасы фонемалары (преполаталь) : к, г.

Тiл арты фонемалары (веляр) : қ, ғ, ң. х.

Көмей фонемасы (фарингаль) : h.

Сонымен γнсiздер туралы мынадай қорытынды пiкiр айтуға болады. Аздап дiрiлi, жаңғырығы бар қарқынсыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атайды. Ал, жаңғырығы жоқ, қарқыны кγштi дауыссыздар қатаң дауыссыздар деп аталады.