«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

84 
туралы 
Нұсқаулықты 
бекіту 
туралы 
Бұйрығы 
http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V000001071_0.  
ӘОЖ: 796. 8 
БАСТАПҚЫ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІНДЕ ЖАС БАЛУАНДАРДЫ 
СПОРТТЫҚ БАҒДАРЛАУ ЖӘНЕ ЖАТТЫҚТЫРУ
Дюзгенбеков Е.А.
Ғылыми жетекші: Дошимбеков А.Б. 
Аманжолов университеті, Өскемен қ., Қазақстан 
е-mail: ydyuzgenbekov@bk.ru 
Қазіргі уақытта спорттық күрестің маңызды проблемасы перспективалы 
спорт резервін тиімді ұзақ мерзімді дайындау мен тәрбиелеуді әзірлеу және негіздеу 
болып табылады. Күресте жоғары спорттық нәтижелерге қол жеткізу мүмкіндігін 
анықтайтын факторлардың алуан түрлілігінде негізгі іргелі рөл спорттық 
Маманданудың бастапқы кезеңінде оқу-жаттығу процесінің құрылысы мен 
мазмұнына жатады. 
Жекпе-жек практикасы кіші мектеп жасындағы балалармен оқу-спорт 
бөлімшелерінің жұмысының тиімділігінің жеткіліксіздігін көрсетеді. 
Спорт шеберлігінің қалыптасуының келесі кезеңдерінде жаттығу қызметінің 
тиімділігін төмендетеді, спорт мектептерінен оқушылардың жоғары оқудан кетуіне 
әкеледі. Осыған байланысты жас балуандарды даярлау жаңа ғылыми тәсілдерді 
іздестіруді және жаттығу циклінің бастапқы кезеңдерінде оқытудың және спорттық 
жаттығудың инновациялық әдістемелерін спорттық практикаға жедел енгізуді 
өзектендіреді. 
Спорттық ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде спортшыларды оқыту әдістері 
егжей-тегжейлі көрсетілген, алайда білікті балуандарды оқытудың әдістемелік 
аспектілеріне, олардың техникалық және жарыстық дайындығына көп көңіл 
бөлінеді (Г.М.Грузных, 1987, Б.Н.Тараканов, 2000, А. С. Ковалев, 2002, Н. Ю. 
Неробеев, 2003). Сонымен қатар, жас спортшылардың жаттығуларын көпжылдық 
аспектіде құру процесі жеткілікті зерттелмеген. Атап айтқанда, жас спортшыларды 
бастапқы даярлау кезеңі тереңірек зерттеуді қажет етеді. 
Демек, жас спортшыларды даярлау әдістемесін әзірлеу, алдын-ала дайындық 
кезеңінен бастап физикалық қасиеттердің даму динамикасын зерттеу қажеттілігі 
туындайды, сонымен бірге таңдалған спорт түріндегі сәттілікті анықтайтын және 
одан әрі күресуге тұрақты мотивацияны қалыптастыратын қасиеттерге ерекше 
назар аудару керек. 
Спорттық күрес-бұл спорт түрі, жекпе-жектің нәтижесі, ол көбінесе 
шабуылдау әрекеттерін тиімді өткізумен алдын-ала анықталады. Олардың жарыс 
жағдайында сәтті орындалуына әртүрлі факторлар әсер етеді. Осындай 
факторлардың 
бірі-балуандардың 
морфологиялық 
және 
типологиялық 
ерекшеліктері. 

85 
Спорттағы кез-келген мамандандыру адам биологиясының және оның 
қызметке деген қызығушылығының жеткіліктілігіне негізделуі керек. Спорттық іс-
шаралар қуаныш сыйлауы керек, бұл оның адамгершілік мәні және жоғары 
нәтиженің кепілі-. және спорттық ұзақ өмір сүру. Адам генотипінде адамның 
тарихи өткені және онымен байланысты оның жеке даму бағдарламасы туралы 
ақпарат бар екені белгілі. Әр түрлі әлеуметтік жағдайлар, әр түрлі спорттық іс-
шаралар әр түрлі функционалды жүйелік кешенді белсендіреді, сондықтан жеке 
тұлғаның генетикалық қорына әр түрлі әсер етеді. Ұсынылған спорттық іс-әрекеттің 
мазмұны бастаушы спортшының генотипіне қаншалықты сәйкес келсе, соғұрлым 
жеке генотипті спорттық сыйлық ретінде жүзеге асыруды күтуге болады. Спорттық 
қызмет жағдайында биологиялық жүйенің (адамның) сенімділігі негізгі бастапқы 
параметрлермен анықталады. Біріншіден, бұл бейімделу мүмкіндіктерінің ауқымы 
(реакцияның генетикалық нормасы), екіншіден, соматикалық мәртебенің ең 
генетикалық 
детерминирленген 
көрсеткіштерінің 
спорттық 
іс-әрекеттің 
ерекшелігіне сәйкестігі. 
Қазіргі уақытта спорттық жетілдіру кезеңінде жетекші балуандарды даярлау 
мәселелері, жүйеге оқыту әдістемелері егжей-тегжейлі зерделенді. 
Педагогикалық және медициналық-биологиялық бақылау. Алайда, күресте 
көпжылдық дайындықтың бастапқы кезеңінің проблемалары жеткілікті 
зерттелмеген. 
Күрестің ең өзекті мәселесі-балуандардың бастауыш білім беру кезеңіндегі 
дене шынықтыру дайындығы, өйткені балалық шақта қалыптасқан "база", спорттық 
жетілдіру кезеңінде нәтижелерді айтарлықтай жақсартуға мүмкіндік береді. 
Көпжылдық дайындықтың бастапқы кезеңінде балуандарды оқыту мәселесі 
әлі жеткілікті зерттелмеген, сондықтан бұл мәселе бізге ең қызықты. 
Көптеген мамандар бастапқы спорттық мамандандыру кезеңіндегі 
сабақтардың ұтымды әдістемесі одан әрі шарттайды деп санайды. Әдебиеттерді 
зерттеу нәтижесінде біз көпжылдық дайындықтың бастапқы кезеңінде балуандарға 
ұсынылатын әртүрлі жаттығу әдістерін салыстырдық, күресте қолданылатын 
физикалық қасиеттерді сынаудың әртүрлі тәсілдерін зерттедік. 
Оқу процесін басқару жақсы қойылған педагогикалық бақылаудың 
қажеттілігін қамтамасыз етеді. Бақылаудың мазмұны келесідей қарастырылады 
қолданылатын Оқыту құралдары мен әдістерінің тиімділігін анықтау процесі. 
Қазіргі уақытта бақылау тестілерінің әдістері кеңінен қолданылады.
Дене шынықтыру саласындағы бақылау нормативтері мен тестілер күш 
дайындығының деңгейін анықтауға көмектеседі. 
Біз физикалық қасиеттердің даму динамикасын анықтау үшін дене 
шынықтыру деңгейін анықтау үшін сынақтарды қолдандық. 
Әдебиеттерді зерделеу барысында біз көпжылдық кезеңнің бастапқы 
кезеңіндегі балуандар үшін келесі сынақтарды кейіннен пайдалану үшін бөлдік 
дайындық: "бұрышта ілулі"; "еңкейу"; "тарту"; "жатып тұрып итеру". 
Біздің барлық теориялық жұмысымызды растау үшін біз 2022 жылдың 
қыркүйегінен 2023 жылдың қаңтарына дейін педагогикалық эксперимент жүргіздік. 
Зерттелген спортшылар 2 топқа бөлінді, эксперименттік және бақылау, әрқайсысы 
шамамен бірдей дайындықтағы 9 адамнан. Екі топтағы оқу-жаттығу сабақтары 90 

86 
минутты құрады. Жаттығу кезінде біз, келесі схеманы ұстандық: міндетті 
жаттығулар кешені (жылыту кезінде) - 2-5 мин; акробатика элементтері-6-10 мин; 
сенсорлық ойындар-4 -7 мин; игеру, ұстау - 6 - 10 мин; көпір жаттығулары -6 -18 
мин. сабақтың қалған уақыты, әдетте, техника элементтерін зерттеу және жетілдіру 
үшін пайдаланылды 

Күрес-есептегіште және партерде пропорцияда бағалау әдістері 
басты назар балалардың бүкіл қозғалтқыш аппараттарының бұлшықет 
топтарын нығайтуға бағытталды. Осы мақсатта сабақ бағдарламасына акробатика 
элементтері, гимнастикалық снарядтардағы жаттығулар енгізілді. Эксперименттік 
топ үшін біз грек-рим күресі бойынша бірқатар автор-мамандардың заманауи 
ұсыныстарын ескере отырып, жаңа жаттығу кешенін жасадық. Бұл бақылау 
тобының жоспарларынан өзгеше болды, өйткені эксперименттік топта біз жоғары 
салмақ техникасын қолдандық. Эксперименттік топта 90 минуттық сабақтар мен 
жалпы дене шынықтыру жаттығуларынан басқа, күш жаттығуларына көп көңіл 
бөлінді 

Жаттығудың соңында дайындық. Бұл келесідей болды: сынақ жаттығулары 
Салмақпен орындалды. Тесттер:" бұрышта ілулі", штангаға ілулі тарту, 
параллель жолақтарға баса назар аудару, аяқтардағы салмақпен орындалды. 
Сынақтарда: скват, жүктеме түрінде қолға салмақ қолданылды; еденнен итеру 
кезінде салмағы бір килограмм штангадан құймақ қолданылды, ол серіктесінің 
көмегімен артқы жағында ұсталды. Әр сеанста тест жаттығуларының саны артты, 
сонымен қатар жаттығуларды орындау тәсілдерінің саны. 
Үш ай ішінде эксперимент нәтижелері бойынша нәтиже студенттердің 
тәжірибелік және тәжірибелік нәтижелерін жақсарту болып табылады 
Бақылау топтары. 
Бақылау және эксперименттік топтардың нәтижелерін бір-бірімен салыстыра 
отырып, эксперименттің басында және соңында біз мынаны айта аламыз. 
Эксперименттің басында "vis бұрышы" сынағы бойынша бақылау тобының 
орташа көрсеткіші 7,3 секундты құрады. Тест бойынша бақылау тобының орташа 
көрсеткіші "30 секундта отыру" 23,6 есе болды. Бақылау тобының "ілулі тарту" 
сынағы бойынша орташа көрсеткіші 5,4 есе болды. Сынақта " итеру, жатып " 
бақылау тобының орташа көрсеткіші 22,1 есе болды. Эксперименттің басында 
бақылау тобында келесі орта топтар тіркелді 
Көрсеткіштер: "вис бұрышы" сынағы бойынша ол 7,4 секундты құрады, "30 
секундта еңкейу" сынағы бойынша 23,5 есе құрады, "аспалы тартылу" сынағы 
бойынша көрсеткіш 5,4 есе, "жатып тұрып итеру" сынағы бойынша эксперименттік 
топтағы орташа көрсеткіш 22,6 есе болды. 
Эксперименттің басында тестілеудің әр түріндегі эксперименттік және 
бақылау топтарындағы тест көрсеткіштерін салыстыра отырып, біз мынаны 
көреміз. 
Іс жүзінде ешқандай айырмашылық жоқ. Бұл бізге көпжылдық дайындықтың 
бастапқы кезеңінің грекорим стиліндегі балуандар арасындағы эксперименттің 
басында күш дайындығының бірдей деңгейі туралы айтуға мүмкіндік береді. 
Сондай-ақ, эксперименттің басында алынған мәліметтер топтардың дұрыс бөлінуін 
растайды. 

87 
Біз қолданған жеребе әдісі. 
Әрі қарай, біз эксперименттің соңына арналған сынақтардың барлық түрлері 
бойынша орташа топтық көрсеткіштерді салыстырдық. Қаңтар айында "вис 
бұрышы" сынағы бойынша бақылау тобының орташа көрсеткіші 9,7 секундты 
құрады. "30 секундта отыру" сынағы бойынша бақылау тобының орташа көрсеткіші 
26,2 есе болды. Бақылау тобының "ілулі тарту" сынағы бойынша орташа көрсеткіші 
7,7 есе болды. "Стендтік итеру" сынағында бақылау тобының орташа көрсеткіші 
25,3 есе болды. Бақылау тобында қаңтар айында біз мыналарды тіркедік 
топтық орташа көрсеткіштер: "бұрышта ілу" сынағы бойынша ол 12,6 
секундты, "30 секундта еңкейу" сынағы бойынша 31,4 есе, "ілулі тарту"сынағы 
бойынша, көрсеткіш 10,1 есе, "стендтік итеру" сынағында эксперименттік топтың 
орташа көрсеткіші 32,7 есе болды. 
Алынған мәліметтерді қарастыра отырып, біз эксперименттің соңында екі 
топтағы нәтижелердің жақсарғанын көреміз. Біз бұл жақсартуды табиғи деп 
санаймыз, өйткені. 
Бастапқы кезеңде балуандардың оқу-жаттығу процесінде қолданылатын 
құралдар мен әдістер өте алуан түрлі. 
Алынған деректерді талдай отырып, біз эксперименттік топта айтарлықтай 
өсім болғанын көреміз, бұл орта топтардан көрінеді, эксперимент соңында 
тестілеудің әр түрі бойынша көрсеткіштер. Біз бұл айырмашылықты табиғи деп 
санаймыз, өйткені эксперименттік топта біз жалпы дене шынықтыру 
жаттығуларынан басқа, жаттығудың соңында күш жаттығуларына көбірек көңіл 
бөлінді, сонымен қатар жаттығулар орындалды 
Жұмысты қорытындылау кезінде көпжылдық дайындықтың бастапқы 
кезеңінде күш қасиеттерін дамыту спорттық жетілдіру кезеңінде нәтижелердің 
жоғары өсуіне ықпал ететінін атап өткен жөн. 
Соңғы уақытта спорттық ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде спорттық 
генездің бастапқы кезеңдерінде жаттығуды құруға деген қызығушылық 
айтарлықтай өсті. Әр түрлі құрылымдық блоктарды (микроциклдер, макроциклдер, 
мезо-циклдар) құрудың жеке мәселелерін ашатын жұмыстар пайда болды. Алайда, 
жалпы алғанда, 7 жастан 16 жасқа дейінгі жас өзгерістерін ескере отырып, 
көпжылдық аспектіде жас спортшылардың жаттығуларын құру процесі жеткілікті 
зерттелмеген. Қазіргі уақытта дайындықтың әртүрлі кезеңдеріндегі көпжылдық 
сабақтардың мазмұнында айқындық жоқ. Атап айтқанда, алдын-ала дайындық 
кезеңі жеткілікті негізделмеген. Тек жоғары қозғалтқыш режимі денсаулық пен 
бейімделуге қолайлы өзгерістер береді: 
А. А. Гужаловский мотор белсенділігін қалыпқа келтірудің үш деңгейін 
ұсынады: 
1. Күнделікті таңертеңгілік жаттығулардан, қатайту процедураларынан және 
ұйықтар алдында серуендеуден тұратын дене шынықтыру-гигиеналық минимум.
2. Дене шынықтыру-жалпы дайындық минимумы, оның ішінде бірінші 
минимумға қосымша 30-60 минуттық ашық жаттығулар.
3. Дене шынықтыру-спорттық оптимум, дене белсенділігінің алғашқы екі 
деңгейін аптасына 3-6 сағаттық дене жаттығуларымен толықтырады. 8-10 жастағы 
балалардың жасы балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде алдын-ала 

88 
дайындық кезеңін қамтиды. Алдын ала дайындық кезеңі одан әрі сәтті спорттық 
мамандандыру мақсатында алғышарттар жасау үшін қажет. 

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: