Нормативтік сілтемелер анықтамалар кіріспе
Таза қалыптық мәнді білдіретін етістіктер
жүктеу/скачать 209.14 Kb.
|
| 3. Таза қалыптық мәнді білдіретін етістіктер. Оған отыр, жатыр, жүр, тұр төрт етістігі жатады.
Етістіктердің ішінде тек отыр, жатыр, жүр, тұр төрт қалып етістіктері (бұдан кейін басқа қалып–сапа етістіктерін қалып-сапа етістігі, ал жатыр, отыр, жүр, тұр етістігін қалып етістігі деп атайды) басқа етістіктерден әрі грамматикалық, әрі семантикалық жағынан ерекшеленіп жатады. А.Ысқақов қалып етістіктеріне арнайы тоқталып, олардың ерекшелігін санап көрсеткен [33,53]. 1. Аты аталған төрт етістік бірде қалып етістік мағынасында, бірде қозғалу не амал-әрекет етістіктернің мағынасында қолданылады. Мәселен, жатыс септікті сөздермен байланысып келіп (столда тұр, жерде жатыр, полда тұр, үйде жүр) қалып мағынасын білдіреді. Мысалы: Енді қараса- екеуі тау басында тұр. Төр жақтағы екінші төсекте өңі жас көрінгенімен, қалың қасты, ақ шашты әйел жатыр. Қыз төсекте мелшиіп ұзақ отырды. Ал барыс септікті сөздермен тіркесіп келіп «жүр» етістігі қозғалу етістігі мағынасында (ауылға жүр), «жатыр, отыр» етістіктері амал-әрекет етістігінің мағынасында (столға отыр, төсекке жат). Мысалы:Бұл терезеге таяна беріп кері бұрылды, қайта келіп төсегіне отырды. … Киініп сыртқа шыққан қарындасын аулада тұрған ақ «Жигулиге» отырғызды да, Жанәли станцияға тарты. … Ағасы такси ұстады, машинаға отырғызды. «Тұр» етістігі шығыс септікті сөздермен тіркесіп келіп, амал-әрекет етістіктерімен (орныңнан тұр) мағыналас бола алады. Мысалы: Жанәли сорайып орнынан тұрды. Жалпы етістіктердің полисемантикалық қасиетімен байланысты бір етістік екі не одан да көп лексика-семантикалық топтың құрамында қолданылады. Бірақ олар номинативтік мағыналары жағынан бір ғана лексика-семантикалық топтың құрамына енеді. Ал қалып етістіктерінің екі мағынасы да олардың номинативтік мағыналары болып саналады. 2. Екінші лексикалық ерекшелігі – олардың бірде жетекші, бірде көмекші етістік қызметінде қолданылуында. Қалып етістіктері көмекші етістік қызметінде де қалып мағынасын сақтайды, ал басқа көмекші етістіктер жетекші етістік қызметіндегі мағынасынан қол үзеді. Салыстырайық, оқып отыр, оқып жүр, оқып жатыр, оқып тұр, айтып салды, көріп қалды. Мысалы: Екі алақанын да дуылдап алып бара жатты. 3. Басқа етістіктер жақ қосымшаларын түбір формасына тікелей қабылдамаса, қалып етістіктері жақ жалғауын тікелей қабылдай алады, Мысалы, отыр-мын – отырмын, жүр-мін – жүрмін, тұр-мын – тұрмын, жатыр -мын – жатырмын. Осы үйде жатасың. 4. Тұлғалық құрамы жағынан да бұл етістіктер басқа етістіктерден бөлініп жатады. Мысалы, басқа толымды көмекші етістіктер түбір тұлға күйінде тек екінші жақ бұйрық рай формасымен сәйкес келсе, қалып етістіктері әрі екінші жақ бұйрық рай, әрі үшінші жақ ашық рай формасымен сәйкес келеді. Салыстырсақ, сен отыр, сен кет, ол отыр, сен тұр, ол жүр, сен жүр. Бұлардан «жатыр» қалып етістігі басқаша қасиетке ие. Мысалы, екінші жақ бұйрық рай формасында ол «жат» тұлғасында (-ыр қосымшасынсыз), үшінші жақ ашық рай формасында «жатыр» формасында қолданылады. – Ал, тұр, киін! – деді [34,54]. 5. Қалып етістіктері жетекші етістік қызметінде қолданылғанда да, көмекші етістік қызметінде қолданылғанда да осы шақ мағынасын (столда отыр, жазып отыр; үйде жүр, оқып жүр). Мысалы: Бұл состиып әлі тұр. Әулет намысына, әулет арына тәңірдей табынып, әкең мен шешең отыр,әулет арына тәңірдей табынып ағаларың жүр Қазіргі тюркологияға байланысты жарық көрген еңбектерде қалып етістіктернің жоғарыдағы сияқты ерекшеліктері көрсетілген. Ал, «жат», «жатыр» етістіктері тұлғасы жағынан да, грамматикалық қасиеті жағынан да жан-жақты зерттеуді талап етеді. Ә. Тарази шығармасында таза қалыптық мәнді білдіретін «отыру» етістігімен мәндес «жайғасу» (орнығу) етістігі жиі қолданылады. Мысалы: «Жигулидің» жүгені Арасанбайдың қолында, ерлі-зайыпты аға-жеңге артқы орындыққа жайғасты. Ұқыпты қырқылған ағаштардың түбінде ұзын орындықтардың біріне барып жайғасты да мелшиіп отырып қалды. Ұлжан арқасыз орындықты мұның бас жағына жылжытып әкеп қойып, оның үстіне сорпа құйған тостағанды жайғастырды. Сонымен, жазушы шығармасының тілінде қалып-сапа етістіктері, адамның не жанды заттың қалып-күйін білдіретін етістіктер және таза қалыптық мәнді білдіретін етістіктер семинтика-грамматикалық ерекшеліктеріне орай, түрлі жағдайда қолданылғандығы байқалады. Тюркологияда ғалым С.А.Рзаев көру және есту етістіктерін жеке-жеке топ етіп алса, ғалым Г.К.Кулиев оларды бір топ етіп «сезіну етістіктері» деген терминмен атаған.«Қазақ тілінің грамматикасында» обьектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктерінің тобының құрамындағы бір тармақша берілген: көр, есіт. Оқы, ұқ, ұйымдастыр, түсін, сезін, сүю, көңілі түсу, аңсары ауу. Ғалым С.А.Аманжолов «сезіну етістіктерін» ойлау және түйсіну етістіктеріеің құрамында қарастырған. А.Ысқақовтың оқулығында сезіну етістіктері «көру-есту етістіктерімен» шектелген. Ғалым Л.М.Васильев бұл мағыналық топтағы етістіктерді «қабылдау етістіктерін (глаголы восприятия)» деп атап, былайша бөлген: Глаголы с общим значением восприятия Глаголы зрительного восприятия Глаголы слухового восприятия Глаголы обоняния Глаголы осязания Р.Д.Ашимбетов «Глаголы физического восприятия в русской и казахской картинах мира» деген мақаласында бұл мағыналық топтағы етістіктердің әр тармағына мысал келтіре отырып мынадай кестені ұсынады [35,55].
жүктеу/скачать 209.14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|