Нормативтік сілтемелер анықтамалар кіріспе
жүктеу/скачать 209.14 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зейін етістіктері.
| Қалау мәнді етістіктер. Қалау мәнді етістіктері жайында пікір айтып, оны топтаған ғалым Л.М.Васильев «Глаголы желания, с одной стороны, близки к глаголам волевой деятельности, а с другой – к глаголам ощущения» деген анықтама берген. Ғалымның пікірінше, «Қалау мәні – ағзаның қандай да болсын ішкі қажеттіліктерін саналы сезіну, түйсіну; оларды қанағаттандыру талпынысымен байланысты, ал талпыныс – бұл ерік актісі».
Бұл мағыналық топқа мынадай етістіктерді жатқызады: хотеть, желать, жаждать, гореть, стремиться, тяготеть, зариться, расхотеть, залениться. Ал біз болсақ, бұл мағыналық топты «қалау мәнді етістіктері» деп атап, оған «қалау, зауқы соғу, тырысу, оқталу, ұмтылу» етістіктерін жатқызамыз. Мәселен, Ә. Таразидің тілінде осы мағыналық топтағы етістіктер ұшырасады. Мысалы: Бір мезгіл киноға барып қайтпайсыз ба, қаласаңыз мен де еріп барайын, қаламасаңыз, сыртыңыздан қарауылдап барайын. – Жоқ, аға, рақмет, киноға да, ойын-сауыққа да көңілімнің зауқы соқпайды! – деді. Аудан басшылары қандай нұсқау берсе, соны бұл айнытпай орындауға тырысады. Соңғы жеті ай жүзінде бұл талай рет хат жазуға оқталған. Сәрсенбай мен ұлжанның осы тұрпатсыз кейіптерін беттеріне айтып, түзетпекші болып талай мәрте оқталған. Сонымен бұл мағыналық топ қазақ тіл білімінде зерттелмеген, тың тақырыптардың бірі болғандықтан, қалау мәнді етістіктері жазушы шығарамсында сирек кездескендігі байқалады. Зейін етістіктері. Л.М.Васильев өз еңбегінде аталған мағыналық топты «глаголы внимания» деп атап, оны былайша түсіндіреді: «К полю чувствительного восприятия тесно примыкают гаголы внимания, так как внимание является необходимым условием восприятия, предваряющим его актом сознания. Синтаксически эта связь проявляется, например в том, что с наречием «внимательно» сочетаются преимущественно глаголы восприятия, причем только целенаправленного активного восприятия: внимательно наблюдать, следить, слушать, смотреть, но нельзя внимательно чувствовать, замечать, видеть, слышать, мыслить, двигаться» Ғалым бұл мағыналық топқа мынадай етістіктерді де жатқызады: обращать внимание, уделять внимание, присматриваться, сосредотачиваться, настораживаться [38,58]. Біз бұл мағыналық топты «зейін етістіктері» деп атап, оған қадағалау, бақылау, бағу, байқау, көзіне іліну етістіктерін жатқызамыз. Ә. Тарази шығармасында зейін етістіктері кездеседі. Мысалы: Ұмытып қалған жайт болмасын деп ақсақалдар мұқият қадағалады. Сондықтан ол өзін ендігі жерде қалыс ұстап бақты. Бақылауға алып, тексеріп қойған жөн. Өз халінің оқыс та күлкілі екенін байқай да бермейтін тәрізді. Сабағына әлі ешкім кірмесе де оқушы балаларға ұнағаны байқалады. Күнде көріп жұрген үйреншікті сурет, бірақ дәл қазір ілкіде өзі ұғына қоймаған бір ерекшелікті байқады. Кеудесіне нан пісіріп, менен басқа Жан жоқтай өзге пендені көзіме ілмеппін. Оқушыар мұны қалтықсыз тыңдайтын. Қорыта айтқанда, зейін етістіктері қазақ тіл білімінде мүлде ескерілмей, көру етістіктерінің құрамында қаралып жүр. Л.М.Васильевтің пікіріне сүйене отырып зейін етістіктерін өз алдына жеке топ ретінде қарастыруды жөн санаймыз. Сондықтан жазушы шығармасында бұл мағыналық топтағы етістіктер пассив қолданылған. Тюркологияда «ойлау етістіктерін» жеке мағыналық топ ретінде қарастырған Н.К.Дмитриев, Г.К.Кулиев сынды ғалымдар болатын.Қазақ тіл білімінде А.С.Аманжолов «ойлау етістіктерін» сезіну және түйсіну етістіктерінің құрамына біріктеірген. Ғалым А.Ысқақов та «ойлау етістіктерін» сөйлеу етістіктерімен бір топта қарастырып, мынадай мысалдарды ұсынады: айт,сөйле, де, ескер, жатта. Б.Б.Құлмамбетова «ойлау етістіктерін» адамның ойлауы мен көңіл-күй (сезімін) білдіретін етістіктер деген топтың аясына саяды. Ал, ғалым Қ.Қасабек «ойлау етістіктерін» өзге лексика-семантикалық топтардан бөліп алған. А.Ә.Османова өзінің ебегінде «ойлауға, сөйлеуге қатысты синонимдес етістіктер» деген топ құрамында қарастырған. Ғалым «Ойлау дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызға жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Бұл етістіктер дүние танумен, қабылдау, түйсіну, ұғыну, сезу, білу сөздерімен байланысты болып «ойлауға» мағыналас ой арқылы өтетін процесті білдіреді Тіліміздегі «ойлау» етістігіне синоним ретінде «ойлану, толғану, білу, сезіну, түсіну, ұғыну, тану» сияқты деген сөздер қолданылады», - деген ой қорытады [39,59]. Ғалым М.Оразов «ойлау етістіктерін» жеке топ ретінде қарастырады. Автор «Бұл лексика-семантикалық топтағы етістіктер ойлану процесімен тікелей байланысты болады. Оларға: ойла, ойға түсір, ойға шому, ойдан өткізу, ойдан шығару, түсіну, аңдау, ескеру, есіне салу, қабырғаңмен кеңесу, ой таразысынан өткізу, ой талқысына салу, басы қату, басы айналу, шамалау, мәнісін аңду деген етістіктер жатады. Кей ғалымдар ескеру, есіне салу, есінде сақтау, есіне алу, ойында болу сияқты етістіктерді жеке кіші топ етіп алуды ұсынады», - деген пікір айтады. Орыс тіл білімінде ғалым Л.М.Васильв «ойлау етістіктерін» (глаголы мышления) былайша топтайды: 1) Глаголы со значением мыслительного процесса 2) Глаголы со значением результата мыслительног акта 3) Глаголы с ядерным значением «представлять» 4) Глаголы с ядерным значением «полагать» 5) Глаголы с ядерным значением «решать» 6) Глаголы с ядерным значением «верить» 7) Глаголы с ядерным значением «понимать» 8) Глаголы с ядерным значением «ошибаться». Ғалым И.Лозенко «Лексика-семантическое поле «мыслить» в немецеом языке» деген мақаласында А.В.Петровский, Р.С.Немов, Л.А.Венгер сияқты ғалымдардың ойлау түрлерінің классификациясын ұсынады. құралдары мен амалдарына қарай ойлау негізгі үш түрге бөлінеді: көрнекі - іс-әрекетті, көрнекі – бейнелі, дерексіз ойлау. И. Лозенко көрнекі – іс-әрекетті ойлаудың ерекшелігін былайша түсіндіреді: І. Особенность наглядно-действенного мышления заключается в том, что сам процесс подобного мышления представляет собой практическую, преобразовательную деятельность, осуществляемую человеком с реальными предметами. Он характиризуется в немецком языке с помощью глаголов sinnen/besinnen, имеющих следующие значения:Sinnen – означает «размышлять», «замышлять». Besinnen – «опомниться», «вспоминать», «одуматься», «передумать». Ал көрнекі – бейнелі ойлаудың айырмашылығы жөнінде мынадай пікір айтады: ІІ. Отличительная особенность наглядно-образного мышления состоит в том, что мыслительный процесс в нем непосредственно связан с восприятием мыслящим человеком окружающей действительности и без него совершаться не может. В процессе этого мышления в человеческом мозге возникают образы конкретных предметов и явлений действительности, а так же предугадывает свой будущие действия. Етістіктің бұл түрі неміс тілінде 2 топ арқылы сипатталатынын көрсетеді: 1) uberlegen «обдумывать, соображать», meinin «пологать, думать, подразумевать, иметь ввиду», urteilen «судить, отзываться о чем-либо». 2) vermuten «предполагать что-либо», vorhabsehen «обдумывать будущие дейстаия, собираться сделать что-либо, предполагать, планироавть что-либо». Ғалым дерексіз ойлау етістіктеріне мынадай анықтама береді: ІІІ. Отвлеченное мышление – это такое мышление, при котором человек непосредственно не обращается к опытам (практическому) изучению действительности. Он обсуждает и ищет решение задач с самого начала и до конца в уме, пользуясь готовыми знаниями, выраженными в представлениях, понятиях, суждения и умозаключениях. Неміс тілінде етістіктің бұл тобы 2 кішігірім топ арқылы сипатталатынын айтады: 1) nachdenken «размышлять, думать о чем-либо», erkennen «познавать, осознавать». 2) assozichen «ассоциировать», systematisichen «систематизировать», «классифициравать», «синтезировать», «анализировать», «типизировать» [40,60]. Неміс тіліндегі «ойлау» сөзінің лексика-семантикалық өрісінің жасалу амалын ғалым былайша түсіндіреді: «Қазіргі неміс тіліндегі «denken» лексикалық бірігі 2 типтегі жаңа сөздердің жасалуында қолданылады. 1) Аффиксация амалы арқылы жасалған туынды лексикалық бірліктер: а) приставкалы амал-тәсілі ә) суффиксальды (жұрнақ жалғау) амал-тәсілі б) аффиксальды амал-тәсілі 2) Бірігу арқылы жасалған күрделі сөздер », - деп көрсетеді. Біз өзімізідің жұмысымызда Л.М.Васильев пен И.Лозенконың ойлау етістіктері жөнінде айтылған ойларына сүйене отырып, қазақ тілідегі ойлау етістіктерін ғалым М.Оразовтың әдеттегі беріліп жүрген топтауынан өзгеше топтастыруды ұсынамыз: 1. Ойлау процессін білдіретін етістіктер 2. Ойлау актісінің нәтижесін білдіретін етістіктер а) Елестеу, елес мәнді етсітіктер ә) Болжау мәнді етістіктер б) Шешім мәнді етістіктер в) Сену мәндә етістіктер г) Түсіну мәнді етістіктер ғ) Қателесу мәнді етістіктер 3. Дерексіз ойлау етістіктері 4. Білу етістіктері 5. Есте сақтау етістіктері жүктеу/скачать 209.14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|