О. Б. Мазбаев география ғылымдарының докторы, профессор

деген өлеңді оқи отырып, Оңтүстiк Қазақстан өңiрiне керуен жолдары карта бетiнде керуен көшi бар түйелер жүргiзiлiп отырды.

О, Сыр бойы, сүйiктi атамекен, Анамдай ардақтайтын құрмет еткен. Жан-тәнiм тебiрене жайып құшақ, Жүзiңнен қысқа күнде қырық тәу етем.

Қызылорда – бұрынғы Ақмешiт қаласы. Қазақстанның Орынбордан кейiнгi астанасы болған. Аумағы – 226,0 мың км², халқы – 596,2 мың адам. Шығысында – Оңтүстiк Қазақстан об- лысы, солтүстiгiнде – Қарағанды, солтүстiк-батысында Ақтөбе, Арал теңiздерiмен, оңтүстiгiнде – Түрікменстан мемлекетiмен шектесiп жатыр. Күрiш пен тарының отаны деуге болады. Керуен көшiнiң келесi сапары Оңтүстiк Қазақстан облысына жалғасты.

Шымкент – Оңтүстiк Қазақстан облысының орталығы, көне қалалардың бiрi. Отырар, Сауран, Түркiстан, т.б. көне өлкеле- рiмен әйгiлi. Аумағы – 117,3 мың км², халқы – 1978,3 мың адам. Облыс шығысында – Жамбыл, солтүстiгiнде – Қарағанды, баты- сында – Қызылорда, оңтүстiгiнде – Өзбекстан Республикасымен шектеседi. Бау-бақша мен жүзiмдiктердiң астанасы.

Алатау, басыңнан бұлт аса алмаған, Тосырқап тасыңды жат баса алмаған. Табиғат шебер қолмен қоя салған, Шыңдарың пирамида қашалмаған. Көгiнде мөлдiр аспан төңкерiлген, Жиегi көк көрпедей көмкерiлген.

Қазiргi Алматының негiзiнiң қаланғанына 150 жылдай уақыт болды. 1854 жылы Верный бекiнiсi ретiнде пайда болған. 1920- 1998 жылдарға дейiн Қазақстан Республикасының астанасы бол- ған. Қазiргi таңда бұрынғы Талдықорған облысымен қосылып, жерiнiң аумағы 223,9 мың км², халқы – 2687,9 мың адам. Шығы- сында – Қытай мемлекетiмен, солтүстiгiнде – Шығыс Қазақстан, солтүстiк – батысында – Балқаш көлi мен Қарағанды, батысында

• 
  Жамбыл облыстарымен шектеседi. Алматы – Қазақстанның ең
  

• 
  Жоңғар қақпасына дейiн 2000 км-ге, солтүстiктен-оңтүстiкке, яғни Балқаштан Бетпақдалаға дейiн 700 км-ге созылып жатыр. Табиғаты Орта Азия табиғатына ұқсас және алуан түрлi. Жерiнiң 80-пайызы қуаң жерлер, тек биiк таулардың бөктерiнде ғана ылғалды жерлер сақталған. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауының Батыс және Солтүстiк тiзбектерi бар. Климатының ерекшелiгi – жазы ашық, ыстық күндерiнiң санының көп болуы. Сондықтан мұнда бау-бақша, техникалық дақылдар, жүзiмдiктер өсiруге өте қолайлы. Жауын-шашынның мөлшерi жазықтарда – 250 мм, та- улы аймақтарда – 400 мм. Өзендерi шiлде-тамыз айларында тау мұздықтарының еруiнен тасиды.
  

1. 
   Қызылорда облысындағы Арал мәселесi. Бұл дүниежүзiлiк ауыр мәселеге айналып отыр.
   
2. 
   Қармақшы, Арал аудандарында терi ауруларының көбеюi. (Арал тұзына байланысты).
   
3. 
   Ақсу-Жабағылы қорығының қазiргi аянышты тағдыры.
   
4. 
   Созақ өңiрiндегi геологиялық барлау жұмысына байланыс- ты жер асты суларының шектен тыс ластануы.
   
5. 
   Бұрынғы шахталардың қараусыз қалуы.
   
6. 
   Ауылдардың тозуы мен оның алдын алу жолдары.
   
7. 
   Алматы апортының ұсақталып кетуi.
   
8. 
   Климаттың тұрақсыздануынан өзендер режимiнiң өзгеруi.
   
9. 
   Жарамсыз жерлердi қалпына келтiру шаралары, т.б. Оқушылардың осы мәселелер жайындағы ой-пiкiрлерi тың-
   

1. 
   Қазақстанның астанасы болған қала (Қызылорда).
   
2. 
   Оңтүстiк өңiрдегi iрi темiржол стансаларының бiрi (Арыс).
   
3. 
   Әктас өндiретiн жер (Састөбе).
   
4. 
   Шөл зонасына тән өсiмдiк (Ебелек).
   
5. 
   Шымкент мегаполисiндегi қала (Кентау).
   
6. 
   Созақ өңiрiнде өндiрiлетiн қазба (Уран).
   

1. 
   Оңтүстiк өңiрлерге басқа ұлт өкiлдерi мен шетел азаматта- рының көп қоныстануы қазақ халқының ұлттық құрамына әсер ете ме?
   
2. 
   Оңтүстiк Қазақстан облысы мен Өзбекстан Республикасы- ның шекаралық жағдайлары туралы не айтар едiңiздер?
   
3. 
   Арал тағдырын шешуге сiздер қалай көмектесер едiңiздер?
   
4. 
   Оңтүстiк Қазақстан ауданының климатының өзгеруiнiң се- бептерi неде?
   
5. 
   Қолда бар қорықтарды қалай сақтап қаламыз?
   
6. 
   Өздерiңiз тұрған жерде қандай тарихи және киелi орындар бар, олар қалай сақталып, қорғалуда?
   

1. 
   тапсырма. Оқушыларды сауаттылыққа және есте сақтау қа- бiлетiн арттыруға негiзделген географиялық диктант жаздырдық. Көп нүктенiң орнына дұрыс жауабын жазу:
   

1. 
   Қазақстанның оңтүстiгiнде орналасқан облыстар: …., …,
   

2. 
   Оңтүстiк Қазақстан экономикалық ауданымен шектесетiн облыстар: …, …, …, … (Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыс- тау, Ақтөбе).
   
3. 
   Оңтүстiк Қазақстан экономикалық ауданының басты пай- далы қазбалары:…, …, …, …, …. , т.б. (фосфорит, полиметалл ас тұзы).
   
4. 
   Оңтүстiк Қазақстан ауданы солтүстiктен-оңтүстiкке…, батыстан-шығысқа …км-ге созылып жатыр… (Батыстан Шығыс- қа 2000 км, Солтүстіктен Оңтүстікке 700 км).
   

2. 
   тапсырмада ұшқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу мақса- тында сөзжұмбақ «ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН« шештiрдiк.
   

1. 
   Пайдалы қазба (фосфорит).
   
2. 
   Қоңыр көмiр өндiрiлетiн кен орны (Ленгiр).
   
3. 
   Оңтүстiктегi биiк тау (Тянь-Шань).
   
4. 
   Дәндi дақыл (күрiш).
   
5. 
   Түркiстан маңындағы дәндi дақыл (күрiш).
   
6. 
   Оңтүстiктегi ең iрi өнеркәсiп торабы (Алматы).
   
7. 
   Алматының негiзi болған бекiнiс (Iле).
   
8. 
   Талдықорған қаласындағы зауыт (аккумулятор).
   
9. 
   Iле өзенiне салынған су қойма (Қапшағай).
   
10. 
    Манкенттiң көне атауы (Маңкес).
    
11. 
    Техникалық дақыл (қызылша).
    
12. 
    Суармалы егiншiлiк дамыған өзен (Талас).
    
13. 
    Саны жөнiнен ең көп өсiрiлетiн мал (қой).
    
14. 
    Шымкент қаласындағы зауыт (қорғасын).
    
15. 
    Оңтүстiктегi көне қала (Түркiстан).
    
16. 
    Оңтүстiктегi канал (Қаратал).
    
17. 
    Алматы қаласының ежелгi атауы (Верный).
    

4. 
   тапсырмада оқушылардың картографиялық диаграммалар- мен жұмыс жасау қабiлеттерiн арттыру мақсатында Оңтүстiк Қазақтан халқы жайындағы кестенi қолданып, шеңберлi диаграм- ма сызды.
   
5. 
   тапсырмада географияның тiлi карта болғандықтан кескiн картамен жұмыс жасаттық. Оңтүстiк Қазақстан экономикалық ауданына физикалық-географиялық және экономикалық-геогра- фиялық сипаттама жасау арқылы (кескiн картамен жұмыс) сұрақ- тарға жауап бердi.
   

1. 
   Кескiн картада белгiленген нысандарды атаңыз.
   
2. 
   Пайдалы қазбаларын шартты белгiмен түсiрiңiз.
   
3. 
   Өнеркәсiп тораптарын түсiрiңiз.
   
4. 
   Ауылшаруашылық дақылдарын түсiрiңiз.