Қазақ жеріндегі су кӨздерін сипаттайтын егін шаруашылығына қатысты географиялық атаулар мен этномаркерлер

Та­ри­хи мә­лі­мет­тер­ге жү­гін­сек, қа­зақ же­рін­де кә­сіп са­ла­сы­ның не­гіз­гі үш тү­рі бол­ған. Олар: сай-са­ла­лар мен тау бау­рай­ла­рын­да­ғы жар­ты­лай оты­рық­шы­лық­қа не­гіз­дел­ген мал­шы­лық пен егін­ші­лік, шөл-шө­лейт, да­ла­лы-тау­лы жер­де­гі көш­пе­лі жә­не жар­ты­лай көш­пе­лі мал­шы­лық¹. Жо­ға­ры­да­ғы ғы­лы­ми де­рек­тер­ге сүйен­сек, қа­зақ ха­л­қы ара­сын­да та­за көш­пе­лі­лер бол­ма­ған­ды­ғы ай­ғақ­та­ла­ды. Бұ­ған дә­лел — қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы егін ша­руа­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты қа­лып­тас­қан ге­ог­ра­фия­лық атау­лар мен тер­мин­дер топ­та­ма­сы. Алай­да қа­зақ хал­қы­ның тұр­мыс-сал­тын си­пат­та­ған­да, ал­ды­мен, қа­зақ же­рі­не егін­ші­лік мә­де­ние­ті­нің ке­лу­ін орыс ша­руа­ла­ры­ның жер ауда­рып, қо­ныс­тауымен бай­ла­ныс­ты­рып, «қа­зақ­тар не­гі­зі­нен мал жағ­дайы­на бай­ла­ныс­ты суы мол, шө­бі шүй­гін, бір жер­ден екін­ші жер­ге кө­шіп-қо­нып жүр­ген» де­ген пі­кір­лер­ді жиі кез­дес­ті­ре­міз. Де­ген­мен, Еу­ра­зия ай­ма­ғын­да ал­ғаш­қы егін­ші­лік бел­гі­ле­рі па­лео­лит дәуірін­де бе­лең алып, оның бұ­дан Х–VІІІ мың жыл бұ­рын жа­ну­ар­лар­ды қол­ға үй­ре­ту­мен бір мез­гіл­де пай­да бо­лып да­мы­ға­ны ту­ра­лы та­рих­на­ма­да та­ри­хи үр­діс өзі­нің ғы­лы­ми ше­ші­мін бір­ша­ма тап­қан­дай². Сон­дық­тан қа­зақ хал­қы­ның өт­кен өмір жо­лын ай­ғақ­тай­тын ар­хео­ло­гия­лық қаз­ба­лар мен та­ри­хи де­рек­тер бұл си­яқ­ты біржақ­ты пі­кір­лер­дің бұ­рыс көз­қа­рас еке­нін, яғ­ни қа­зақ­тар­дың да та­ри­хи қа­лып­тас­қан өз ал­ды­на дәс­түр­лі ша­руа­шы­лық кә­сі­бі — мал ша­руа­шы­лы­ғы­мен қа­тар, егін ша­руа­шы­лы­ғы бол­ға­нын, дә­лел­дей­ді³.

Қа­зақ хал­қы­ның егін ша­руа­шы­лы­ғы жө­нін­де ХІХ ға­сыр­да жа­зыл­ған ғы­лы­ми ең­бек­тер­де қа­рас­ты­рыл­ған мә­се­ле осы күн­ге дейін өз құн­ды­лық­та­рын жой­ған жоқ. Со­лар­дың ішін­де­гі елеу­лi­ле­рі Г.Н.По­та­нин, В.В.Бар­тольд, А.И.Лев­шин, Ш.Уәли­ха­нов, Ә.Ди­ва­ев, Х.Қос­тан­ба­ев т.б. ең­бек­те­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Сон­дай-ақ Ш.Уәли­ха­нов­тың ғы­лы­ми жаз­ба­ла­рын­да қа­зақ да­ла­сы­ның егін­ші­лік ша­руа­шы­лы­ғы жө­нін­де тө­мен­де­гі­дей мағ­лұ­мат­тар бе­ре­ді: «Ұлы жүз­де кө­бі­не­се сүт жоқ кез­де та­ры еге­ді. Би­дай егу­ді жа­қын­да қы­тай­лар ен­гіз­ді, бі­рақ бі­раз уақыт­тан бе­рі қа­зақ­тың ауқат­ты­ла­ры өз­де­рі­не же­те­тін­дей етіп би­дай еге­тін бол­ды... Бү­кіл өсір­ген өнім­нен қал­ған ши­кі сөк­ті (та­ры) жер­ге кө­ме­ді. Та­ры қыс бойы жер ас­тын­да сақ­та­ла­ды не­ме­се қыс­та қа­жет бол­ған жағ­дай­ға дейін жа­та­ды»⁴.

Қа­зақ­стан тер­ри­то­рия­сын­да со­нау кө­не дәуір­дің ке­зін­де-ақ су­ар­ма­лы егін­ші­лік ал­қап­та­ры­ның бол­ға­ны жайын­да де­рек бе­ре­тін ғы­лы­ми қол­жаз­ба­лар аса мол. Ша­руа­шы­лық­тың көш­пе­лі жә­не оты­рық­ты түр­ле­рі мен көш­пе­лі, оты­рық­ты өмір сал­ты­ның бір-бі­рі­мен ұла­сып жа­та­тын көп­те­ген са­ты­дан тұ­ра­ты­ны ор­таа­зи­ялық эт­ног­раф­тар мен ге­ог­раф­тар­дың зерт­теу­ле­рін­де дә­лел­де­не түс­ті. Мә­се­лен, В.П.Ку­ры­лев: «... қыр­ғыз­дар мен қа­зақ­тар­да (әдет­те да­ла мен тау­ды ме­кен­де­ген бұл ха­лық­тар­ға мал­шы­лық ға­на тән деп қа­рай­тын көз­қа­рас көп кез­де­се­ді) ХІХ ға­сыр­да не­гіз­гі үш ти­пі бол­ған: көш­пе­лі, жар­ты­лай көш­пе­лі, оты­рық­шы­лық. Ша­руа­шы­лық­тың соң­ғы тү­рі Қа­зақ­стан­ның оң­түс­тік өңі­рін­де ин­тен­сив­ті егін­ші­лік­пен үй­лес­ті­рі­ле жүр­гі­зіл­ген», — деп жаз­ды⁵.

Осы­ған орай Оң­түс­тік Қа­зақ­стан тер­ри­то­рия­сын­да су­ар­ма­лы жер­лер­дің бол­ға­нын еш­кім те­ріс­ке шы­ға­ра ал­ма­са ке­рек, оған дә­лел ре­тін­де егін ша­руа­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты су көз­де­рін си­пат­тай­тын тө­мен­де­гі­дей эт­но­мар­кер­лер­ге тоқ­та­ла ке­ту­ді жөн са­на­дық: арық — су­лан­ды­ру жүйе­сін­де­гі ша­ғын су жо­лы; то­ған — су жи­нап ала­тын бө­гет, тос­па; тұ­ма — кі­ші­рек бас­тау, бұ­лақ; бө­гет — өзен су­ын тоқ­та­ту үшін жа­са­ла­тын бө­геу, тос­қауыл; кә­різ — жер ас­ты су­ла­рын жер бе­ті­не шы­ға­рып, су жүр­гі­зу үшін көл­бей қа­зыл­ған арық, ка­нал; атыз — суа­ра­тын егіс та­на­бы­ның шах­мат тү­рін­де жа­сал­ған кө­рі­ні­сі; жап — егіс­тік­ке су жі­бе­ру үшін екі жие­гі­не то­пы­рақ үйіл­ген жі­ңіш­ке арық; та­нап — пай­да­ла­ну­ға жа­рам­ды жер­дің бел­гі­лі бір бө­лі­гі; ар­на — өзен суы аға­тын жер; ду­ал — көк­тем­гі ері­ген қар су­ла­рын, жаң­быр су­ла­рын тоқ­та­ту үшін қол­да­ны­ла­тын қор­шау; шүй — өң­дел­мей, жыр­тыл­май, тұ­қым се­біл­мей қал­ған жер; сал­ма — егін­ге су жі­бе­ре­тін арық; жоя — қауын-қар­быз еге­тін жер; қам­ба, ал­қап, өңір, тіл­кем, жо­лақ, шал­ғын т.б.

Ор­таға­сыр­лық жаз­ба ең­бек­тер­ден су ша­руа­шы­лы­ғы­на бай­ла­ныс­ты көп­те­ген атау­лар мен де­рек­тер­ді кел­ті­ру­ге бо­ла­ды. Оң­түс­тік Қа­зақ­стан­ның егін­ші­лік пен аг­ро­су­лан­ды­ру жүйе­сі ту­ра­лы аса мол та­ри­хи-эт­ног­ра­фия­лық әрі то­по­ни­ми­ка­лық ма­те­ри­ал­дар Н.Дин­гельштедт­тің «Опыт изу­че­ния ир­ри­га­ции Тур­кес­тан­ско­го края, Сыр-Дарь­ин­ской об­лас­ти». — Т. І. — СПб., 1893–1895, де­ген кі­та­бын­да, сон­дай-ақ «Ма­те­риа­лы по кир­гиз­ско­му зем­ле­поль­зо­ва­нию райо­на ре­ки Чу и ни­зовь­ев ре­ки Та­лас Чер­няе­вско­го и Аулиеатин­ско­го уез­дов Сыр-Дарь­ин­ской об­лас­ти». — Таш­кент, 1915; «Хо­зяй­ствен­ный быт кир­гиз­ско­го, сар­тов­ско­го и рус­ско­го на­се­ле­ния Юго-вос­точ­ной час­ти Шым­кентско­го уез­да Сыр-Дарь­ин­ской об­лас­ти». — Т. І. — Таш­кент, 1910, де­ген Шым­кент уезін зерт­теу­дің нә­ти­же­сі бо­лып есеп­те­ле­тін қо­ныс ауда­ру­шы­лар бас­қар­ма­сы­ның ба­сы­лым­да­рын­да кез­де­се­ді. Оң­түс­тік Қа­зақ­стан эт­ног­ра­фия­лық то­по­ним­де­рін зерт­теу­де бұл ең­бек­тер­дің мә­ні ора­сан зор.

Егін­ші­лік­пен бай­ла­ныс­ты то­по­ним­дер­де әсі­ре­се арық эт­но­мар­ке­рі жиі кез­де­се­ді. Мұн­дай то­по­ним­дер, бір жа­ғы­нан, суа­ру ка­нал­да­ры­ның, екін­ші жа­ғы­нан — ел­ді ме­кен­дер­дің, жер­гі­лік­ті жер­лер­дің, ал­қап­тар­дың атауы бо­лып жұм­са­ла­ды. Арық-су­лан­ды­ру жүйе­сін­де­гі су жо­лы, суа­ру ка­на­лы әсі­ре­се шы­ғыс ел­де­рін­де кең та­ра­ған. Оң­түс­тік Қа­зақ­стан­ның суа­ру жүйе­сін­де арық ту­ра­лы эт­но­мар­кер­лер­дің ке­ңі­рек та­ра­ған­ды­ғы­на атыз арық, бау арық, қа­зы­на арық, қауын арық тә­різ­ді тер­мин­дер дә­лел бо­ла ала­ды. Э.М.Мур­за­ев бұл тер­мин­ге аса мол па­рал­лель­дер кел­ті­ре оты­рып, «ағу», «ір­кі­лу» де­ген ма­ғы­на­ны біл­ді­ре­тін ар тү­бі­рі­мен төр­кін­дес деп қа­рай­ды: кө­не түр­кі аг­ди — тау аң­ға­ры, ара­сын сай бө­ліп жат­қан тау; тү­рік ди­ал. ар­ма­ақ — бұ­лақ, бас­тау, ағын су; мон­ғ. аруг — суа­ру ка­на­лы, араг — суы тар­ты­лып қал­ған ар­на; арк — ор; эвенк. ари — са­ға, ка­нал; хет. ач­па — шек-ара, ара­лық, жер­ді ка­нал­мен бө­лу, ars — ату; пар­сы. арк — суа­ра­тын ка­нал де­ген ма­ғы­на­ла­рын көр­се­те­ді⁶.

Оң­түс­тік Қа­зақ­стан­ның диа­лек­ти­ка­лық лек­си­ка­сын­да жә­не іші­на­ра то­по­ним­дер­де жап, кіш­ке­не арық, жі­ңіш­ке арық де­ген эт­но­мар­кер кез­де­сіп оты­ра­ды. Бұл атау­ды иран тіл­де­рін­де­гі аб — су сө­зі­мен са­лыс­ты­ру­ға бо­ла­ды. Э.М.Мур­за­ев­тың көр­се­ту­ін­ше, иран тіл­де­рін­де­гі аб, об сө­зі өзі­нің не­гіз­гі ма­ғы­на­сы­нан бас­қа бұ­лақ, жыл­ға кей­де көл жә­не ка­нал тә­різ­ді ге­ог­ра­фия­лық атау­лар­ды біл­ді­ре­ді. Мә­се­лен, Ма­ры ал­қа­бын­да жә­не Хо­резм же­рін­де яб, оп суа­ру де­ген­ді аң­ғар­та­ды дей ке­ліп, ға­лым Ор­та Азия­ның байыр­ғы егін­ші­лік ал­қап­та­рын­да, тіп­ті қа­зір­дің өзін­де түр­кі тек­тес тұр­ғын­дар тұ­ра­тын жер­лер­де су­ар­ма­лы ша­руа­шы­лық­қа жа­та­тын тер­мин­дер, не­гі­зі­нен, иран тіл­де­рі­нен кел­ген ауыс-түйіс­ке жа­та­ты­нын атап өте­ді⁶.

Егін­ші­лік­ке, суа­ру жүйе­сі­не тән едәуір тер­мин­дер­дің иран тіл­де­рі­не тән ауыс-түйіс еке­ні, сөз жоқ, түр­кі жә­не иран тіл­дес ха­лық­тар­дың тіл­дік жә­не мә­де­ни бай­ла­ны­сы­ның тым кө­не за­ман­да жат­қа­нын, Оң­түс­тік Қа­зақ­стан тер­ри­то­рия­сын­да егін­ші­лік мә­де­ни­ет­тің өза­ра ты­ғыз ас­та­сып жат­қа­нын көр­се­те­ді.

Сон­дай-ақ кя­риз, ке­риз эт­но­мар­ке­рі де иран ті­лі­нен ен­ген деп та­ны­ла­ды. В.И.Са­ви­на­ның сөз­ді­гін­де иран то­по­ним­де­рін құ­рай­тын кя­риз, ке­риз, кех­риз, кяг­риз, ка­рез, ках­рез, ка­риз, ке­нат, ше­риз тер­мин­дер­дің кө­не за­ма­ны­нан ке­ле жат­қа­нын, суа­ру жүйе­сі құ­ры­лыс­та­ры­ның атау­ла­ры бо­лып жұм­са­ла­ты­ны көр­се­тіл­ген. Бұл тер­мин­дер жер ас­тын­да­ғы суа­ру ка­на­лы, жер ас­тын­да­ғы су жи­най­тын га­ле­рея деп көр­се­тіл­ген. Атал­ған тер­мин­дер­мен жа­сал­ған Иран­ның 25 ге­ог­ра­фия­лық атауы бе­ріл­ген⁷. Бұл сөз­ді көп­те­ген ха­лық­тың ге­ог­ра­фия­сын­да қол­да­ны­ла­тын тер­мин­дер­дің бі­рі деп қа­рас­тыр­ған жөн. Бұ­ған қо­са ай­та­ры­мыз «ке­риз» тер­ми­ні қол­да­ны­ла­тын ай­мақ­тар­да суа­ру­дың ке­різ жүйе­сі ке­ңі­нен өріс­те­ген. Суа­ру­дың осы атал­ған тү­рі кө­не дәуір­ден бе­рі егін­ші­лік­пен ай­на­лыс­қан иран тіл­дес ха­лық­тар­дан түр­кі тіл­дес ха­лық­тар­ға ми­рас бо­лып, бас­қа да ха­лық­тар­ға ке­ңі­нен та­ра­ған. Бұ­ған Сыр­да­рия, Таш­кент, Ор­та Азия­ның кей­бір жер­ле­рін­де, Түр­кіс­тан өңі­рін­де кез­де­се­тін суа­ру ка­нал­да­ры мен жер ас­ты су жи­най­тын ке­різ жүйе­сі дә­лел бо­ла ала­ды. Егін ша­руа­шы­лы­ғы­мен шұ­ғыл­да­ну Оң­түс­тік Қа­зақ­стан­да ға­на емес, Ор­та­лық Қа­зақ­стан­ды ме­кен­де­ген тай­па­лар өмі­рін­де ор­та ға­сыр­дан бол­ға­ны та­ри­хи де­рек­тен бел­гі­лі. Олар­дың Са­ры­су, Ұлы­тау, Тор­ғай, Есіл аты­рап­та­рын­да егін са­лып, кө­бі­не ар­па мен та­ры ек­кен­ді­гін, сол жер­лер­ден та­был­ған ар­хео­лог­тар ар­шы­ған кө­не арық­тар то­лық дә­лел бо­ла ала­ды⁸. Сөй­тіп, жер ша­руа­шы­лы­ғы мал ба­ғып, ен да­ла­да кө­шіп-қо­нып жүр­ген ел­дің қо­сал­қа тір­ші­лі­гі­не ай­нал­ған. Осы кә­сіп кейін­гі кез­де кең етек алып, бү­гін­гі күн­де­рі ерек­ше да­мып, ең жо­ға­ры са­ты­ға же­тіп отыр. Жер ша­руа­шы­лы­ғы­ның өр­кен­деуі ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да­ғы жа­тақ­тар­дың ке­луі­мен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды.

Та­ри­хи де­рек­тер бойын­ша, 1980 ж. Көк­ше­тау ок­ру­гін­де — 560, Бая­науыл­да — 132, Ақ­мо­ла­да — 560, Ат­ба­сар ок­ру­гін­де — 57 жер­мен шұ­ғыл­да­ну­шы ша­руа ор­на­лас­қан⁹. Бұл ке­зең­ге дейін, дә­лі­рек ай­тсақ, ор­та ға­сыр­да, одан ар­ғы уақыт­тар­да арық­тар мен суа­ру ка­нал­да­ры өте көп бол­ға­ны­мен, суа­лу ка­нал­да­ры­ның еш уақыт­та жа­сал­мау сал­да­ры­нан кар­та­лар­да өте си­рек кез­де­се­ді. Тіп­ті Қа­зақ­стан өңі­рін­де­гі ХІV ғ. егін­ші­лік ал­қап­та­ры бол­ға­ны­мен, ге­ог­ра­фия­лық жә­не гео­ло­гия­лық жаз­ба­лар­да қол­дан жа­сал­ған арық­тар ат­та­ры аз ата­ла­ды. 1889–1890 жж. Н.Дин­гель­штедт суа­ру жүйе­сі жө­нін­де жауап­ты адам­дар­дан, мұ­раб­тар­дан, арық ақ­са­қал­да­ры­нан сұ­рас­ты­рып мә­лі­мет­тер жи­нап жүйе­ге тү­сір­ген. Шым­кент уезі бойын­ша 180-нен аса су көз­де­рін кар­та­ға тү­сір­ге­нін ай­та ке­ліп, осы ай­мақ­та суа­ру жүйе­сі екі та­рау­ға тө­мен­де­гі­ше: «... бі­рін­ші Ба­дамь, Дон­гуз­лау, Бур­гу­лекь, Лян­гарь, Ту­гуш жә­не Коч­ка­ра­та, екін­ші Сай­рамь-су, Кош­кар­су жә­не Ян­гак­ты», — деп бө­ле­ді, ары қа­рай өзен бойын­да­ғы қол­дан жа­сал­ған арық­тар­ды тар­мақ­тап көр­се­те­ді¹⁰.

Осын­да­ғы Н.Дин­гельштедт кел­тір­ген бар­лық атау­лар­ды үл­кен екі топ­қа бө­лу­ге бо­ла­ды: бі­рін­ші­сі та­би­ғи су көз­де­рі­нің атау­ла­ры, өзен­дер мен олар­дың тар­мақ­та­ры, екін­ші­сі адам қо­лы­мен жа­сал­ған ан­тро­по­ген­дік су объ­ек­ті­ле­рі, яғ­ни арық­тар мен суа­ру ка­нал­да­ры­ның атау­ла­ры. Гид­ро­ним­дер­дің қай то­бы­ның бол­ма­сын ат қою мо­тив­те­рі мей­лін­ше әр алу­ан, бі­рақ жа­сан­ды гид­роо­бъек­ті­лер­дің атау­ла­рын­да көп дә­ре­же­де адам мен ру ат­та­ры қа­ты­са­ды. «Бұл жер­де­гі­лер­дің бә­рі арық жа­сау­шы­лар­ды ерек­ше құр­мет­тей­ді жә­не әр­бір қа­зақ руы олар­дың ат­та­рын бі­ле­ді әрі ұмыт­пай­ды. Жер­гі­лік­ті әкім­ші­лік­тің ха­бар­лауын­ша, Арыс­тан­ды бо­лы­сын­да­ғы он үш арық­ты Та­за жә­не Ба­қай де­ген қа­ра­пайым қа­зақ­тар жа­са­ған»¹⁰.

Атал­ған өңір­де Ақ­тө­бе бо­лы­сын­да­ғы он ал­ты арық 200 жыл бол­ға­ны­на қа­ра­мас­тан, әлі ма­ңы­зын жой­ма­ған, арық құ­ры­лы­сын жүр­гіз­ген адам­дар­дың ат­та­ры тү­ге­лі­мен сақ­тал­ған. Мы­са­лы, Қас­қа — Бо­да, Нұр — Қа­ле, Тілеу­бер­ді, Бай­да­лы, Джан­бай, Тю­ра­бай, Фу­ча­бай, Ху­рус, Джа­ры, Көк­ба­ра­сы, Исем­кул, Ки­сик, Ту­лан, Ку­рум­бай, Джу­ба­сар, Ту­ле­ген. Кей­бір арық­тар өз­де­рін са­лу­шы­лар емес, осы гид­ро­тех­ни­ка­лық құ­ры­лыс­тар­ды ием­де­ну­ші не­ме­се сал­ды­ру­шы ірі бай­лар мен би­лік иеле­рі­нің аты­мен де ата­ла­ты­нын ай­тқан жөн.

Осы­лай­ша, Ба­тыр­бек-дат­ха­ның (дат­ха — қо­қан­дық бас­қа­ру жүйе­сін­де­гі ірі би­лік әкім­ші­лік иесі) жар­лы­ғы­мен өт­кен ға­сыр­да Май­лы­кент бо­лы­сын­да­ғы Кел­те­ма­шат өзе­ні­нің үс­тің­гі жа­ғы­нан арық қа­зыл­ған. Бі­рақ қа­зыл­ған ар­на­мен су жүр­мей кейін­нен бұл арық­тың жұ­мы­сы тоқ­тап, ша­ңы шық­қан жа­рам­сыз арық­тың ар­на­сын Бұ­рың­ғы Ба­тыр­бек арық атап кет­кен (Әуел­бек Ке­рім­ба­ев қа­рия­ның мә­лі­ме­ті). Сон­дай-ақ Шад­ман арық аты­мен ата­ла­тын жа­рам­сыз арық ту­ра­лы ха­бар­лай ке­ле Н.Дин­гельштедт: «Аяқ­көл кө­лі­нен бас­та­ла­тын бұл арық үл­кен арық­ты осы­дан 60 жыл (ша­ма­мен 1830 жыл­да­ры) бұ­рын Шад­ман-дат­ха де­ген адам сал­ғыз­ған», — дей­ді¹⁰.

Бір­қа­тар арық­тар ру­лар мен олар­дың іш­кі тар­мақ­та­ры­ның аты­мен ата­ла­ды: Күр­кар — арыкь, Кө­кі­рек — Си­хым ата­сы­ның іш­кі ру аты; Чель — Мам­беть — арыкь, Шіл­мен­бет — Ду­лат руы­ның бір тар­ма­ғы; Ход­жа­бекь — арыкь, Қо­жа­бек — Жа­ныс руы­ның бір ата­сы; Уте­мис — арыкь, Өте­міс — Ұлы жүз құ­ра­мы­на кі­ре­тін ру аты; Бу­га­же­лы — арыкь, Бө­ге­жіл — Жа­ныс руы­ның бір тар­ма­ғы т.б. Арық ат­та­рын бұ­лай­ша атау егін­ші­лік­пен ай­на­лы­са­тын ха­лық­тар­дың ру­лық қауым үл­гі­сін­де бо­лып, бел­гі­лі бір арық­тан су алу­ға құ­қық­та­ры­ның бо­ла­тын­ды­ғын, ру­лық не­ме­се пат­ро­ним­дік үл­гі­де бол­ған­ды­ғы­ның куә­сі. Қа­зақ­тар­дың кө­ші-қон ке­зін­де тай­па, ру­лар­ға бө­лі­нуі, бір­ге кө­шіп, бір­ге қо­ныс­та­нуы­ның әсе­рін су­ар­ма­лы егін ша­руа­шы­лы­ғы ке­зін­де, су­ды пай­да­ла­ну ке­зін­де де эт­но­тер­ри­то­рия­лық бө­лі­ну­ге әкеп соқ­қа­нын бай­қау­ға бо­ла­ды.

Түр­кіс­тан қа­ла­сы­ның, оның ма­ңын­да­ғы Иқан, Қар­нақ, Ба­бай қор­ған ел­ді ме­кен­де­рін­де өз­бек ағайын­дар ба­сым қо­ныс аудар­ған­дық­тан, пат­ро­ним­дік арық атау­ла­ры си­рек кез­де­се­ді, ке­рі­сін­ше, Қа­зы­ғұрт пен Май­лы­кент бо­лыс­та­рын­да­ғы Ұлы жүз­дің Си­қым, Жа­ныс, Ду­лат ру­ла­ры қо­ныс­тан­ған жер­лер­де арық атау­ла­ры­ның ба­сым көп­ші­лі­гі ру, ру тар­мақ­та­ры аты­мен ата­ла­ды. Бұ­рын­ғы Қа­зы­ғұрт, Май­лы­кент бо­лыс­та­рын­да, қа­зір­гі Оң­түс­тік Қа­зақ­стан об­лы­сы Тө­ле­би, Түл­кі­бас аудан­да­ры тер­ри­то­рия­сын­да әлі күн­ге дейін жо­ға­ры­да көр­се­тіл­ген ру­лар мен ру тар­мақ­та­ры­ның өкіл­де­рі ме­кен ете­ді.

Н.Дин­гельштедт­тің мә­лім­де­ме­сі бойын­ша, Шым­кент қа­ла­сы ма­ңын­да үл­кен екі арық пай­да­ла­ныл­ған. Оның бі­рін­ші­сі — Ход­жа-арық ал­ды­мен қа­ла­ның орыс­тар қо­ныс­тан­ған бө­лі­гін суа­рып, со­дан кейін жер­гі­лік­ті ха­лық тұ­ра­тын бө­лі­гі­не ба­ра­ды, ал, екін­ші­сі — Но­вый-арық, су дең­гейін кө­те­ре­тін ерек­ше са­лын­ған су бө­ге­ті­нің кө­ме­гі­мен жа­сал­ған жа­сан­ды көл­ден шы­ға­ды да, бұл арық­тан орыс қа­ла­сы­ның бү­кіл жо­ғар­ғы бө­лі­гі жә­не жо­ға­ры­да атал­ған пи­том­ник су іше­ді. Ал­ғаш­қы арық­тың атауы Ход­жа-арық ХІ ғ. Ор­та Азия ай­ма­ғы­нан Оң­түс­тік Қа­зақ­стан­ға сі­ңі­се ен­ген ор­та­ға­сыр­лық араб­тар­дың ұр­пақ­та­ры қо­жа­лар­дың қа­ла­да тұр­ған­ды­ғын дә­лел­дей­ді. Ша­ма­сы қо­жа­лар­дың бел­гі­лі бір бө­лі­гі Шым­кент қа­ла­сын­да қо­ныс­тан­ған, ай­мақ­тық бір­лік­те бол­ған бо­луы ке­рек. Шы­ғу те­гі жа­ғы­нан түр­кі­лік (қа­зақ жә­не өз­бек) арық атау­ла­ры­ның іші­нен Шым­кент қа­ла­сын­да­ғы Но­вый-арық жә­не Ба­дам өзе­ні­нен бө­лі­не­тін оң жа­ға­лау­да­ғы Судья-арық деп ата­ла­тын екі орыс атауы айы­рық­ша бө­лі­ніп тұр. Бұл атау­лар Шым­кент уезін­де­гі орыс отар­шыл­да­ры­ның әсе­рі бо­лып та­бы­ла­ды.

Егін ша­руа­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты су көз­де­рін си­пат­тай­тын эт­но­мар­кер­лер­дің кез­де­суі олар­дың си­па­тынан ха­бар бе­ре оты­рып, ша­руа­шы­лық­қа пай­да­ла­ну мүм­кін­ші­лік­те­рі то­по­ним­дер­де де кө­рі­ніс тап­қан. Мы­са­лы, Егін­ді — ме­кен, ел­ді ме­кен ат­та­ры, Ақ­тө­бе, Пав­ло­дар, Тал­ды­қор­ған об­лыс­та­ры; Қы­зы­ле­гіс — Зе­рен­ді ауда­ны, Көк­ше­тау об­лы­сы; Қа­рае­гін — ел­ді ме­кен, Қор­ғал­жын ауда­ны, Ақ­тө­бе об­лы­сы; Егінді­бұ­лақ — ел­ді ме­кен, Нұ­ра ауда­ны, Қа­ра­ған­ды об­лы­сы; Қыр­ман — Ұлы­тау­да­ғы ме­кен аты, Жез­қаз­ған об­лы­сы; То­ған­ды — ел­ді ме­кен ат­та­ры, Ал­ма­ты, Тал­ды­қор­ған, Оң­түс­тік Қа­зақ­стан об­лыс­та­ры; Ар­на­сай — ел­ді ме­кен аты, Оң­түс­тік Қа­зақ­стан об­лы­сы т.б. Егін, жер ша­руа­шы­лы­ғы­мен бай­ла­ныс­ты то­по­ним­дер Ор­та­лық Қа­зақ­стан­да тың жер­ді иге­ру­ге орай көп­теп қойы­лып отыр­ған. Он­дай то­по­ним­дер­дің ба­сым то­бы ке­зін­де орыс, ук­ра­ин т.б. тіл­дер­ден ен­ген.

Со­ны­мен, түр­кі мә­де­ние­ті­нен бер­гі ке­зең­ге дейін жет­кен су көз­де­рін си­пат­тай­тын егін ша­руа­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты атау­лар түр­кі тек­тес ха­лық­тар ті­лін­де лин­гвис­ти­ка­лық си­па­ты бар сөз­дер мен атау­лар­дың тү­зі­луі­не се­беп­кер бол­ға­ны ай­қын­дал­ды. Ха­лық мә­де­ние­ті­нің қа­рым-қа­ты­на­сы қо­ғам­дық ең­бек нә­ти­же­сі­нен әлеу­мет­тік та­ным бір­лі­гі ара­сын­да өзін­дік си­пат­қа ие бо­ла­ды. Қай ха­лық­тың бол­ма­сын ұлт­тық мә­де­ни бел­гі­ле­рі тіл ар­қы­лы әлеу­мет­тік си­пат­қа ие бо­лып, эт­нос­тың ге­ог­ра­фия­лық атау­ла­ры мен мар­кер­ле­рін қа­лып­тас­ты­ра­ты­ны бай­қа­ла­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Че­бок­са­ров Н.Н., Че­бок­са­ро­ва И.В. На­ро­ды и ра­сы, куль­ту­ры. — М.: Нау­ка, 1985. — С.181.
   
2. 
   Мас­сон А.Н. Сред­ний и Древ­ний Вос­ток. — М.-Л., 1964. — С. 117.
   
3. 
   Вайнштейн С.И. Мир ко­чев­ни­ков цен­тра Азии. — М.: Нау­ка, 1991. — С. 106.
   
4. 
   Уәли­ха­нов Ш. Таң­да­ма­лы. — Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. — 96-б.
   
5. 
   Ку­ры­лев В.П. Опыт ти­по­ло­гии ско­то­вод­чес­ко­го хо­зяй­ства ка­за­хов (вто­рая по­ло­ви­на ХІХ — нач. ХХ вв.). Проб­ле­мы ти­по­ло­гии в эт­ног­ра­фии. — М.: Нау­ка, 1979. — С. 166–171.
   
6. 
   Мур­за­ев Э.М. Сло­варь на­род­ных ге­ог­ра­фи­чес­ких тер­ми­нов. — М., 1984. — С. 58, 400.
   
7. 
   Са­ви­на В.А. Сло­варь ге­ог­ра­фи­чес­ких тер­ми­нов и дру­гих слов, фор­ми­рую­щих то­по­ни­мию Ира­на. — М., 1971. — С. 104.
   
8. 
   Мар­гу­лан А.Х. Тре­тий се­зон ар­хео­ло­ги­чес­кой ра­бо­ты в Цен­траль­ном Ка­зах­ста­не // Изв. АН КазССР. Сер. ар­хе­ол. — 1951. — Вып. 3. — С. 38.
   
9. 
   Кра­сов­ский М. Об­ласть си­бир­ских кир­ги­зов // Ма­те­риа­лы для ге­ог­ра­фии и ста­тис­ти­ки Рос­сии, соб­ран­ные офи­це­ра­ми Ге­не­раль­но­го шта­ба. — СПб., 1868. — С. 79.
   
10. 
    Дин­гельштедт Н. Опыт изу­че­ния ир­ри­га­ции Тур­кес­тан­ско­го края. — СПб., 1893–1895. — Т. 1. — С. 87–98.
    

ӘОЖ 316.74:80:811.512, 122

Ә.Қ.Шадыкенов

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Тіл мен қо­ғам­ның өза­ра ты­ғыз бай­ла­ны­сы — екіжақ­ты бай­ла­ныс. Бі­рін­ші­ден, тіл­сіз еш­бір қо­ғам өмір сү­ре ал­май­ды. Тіл жоқ жер­де адам­дар­дың бір­ле­сіп ең­бек етуі, қо­ғам­дық өн­ді­ріс­ті ұйым­дас­ты­руы, оны да­мы­туы мүм­кін емес. Де­мек, тіл қо­ғам­ның өмір сү­руі, адам­дар­дың бір­ле­сіп ең­бек етуі үшін қа­ты­нас құ­ра­лы, пі­кір алы­су­дың құ­ра­лы ре­тін­де қа­жет. Тіл — адам ба­ла­сы қо­ға­мы­ның өмір сү­руі­нің жә­не да­муы­ның қа­жет­ті шар­ты. Екін­ші­ден, тіл қо­ғам бар жер­де ға­на өмір сү­ре­ді. Қо­ғам тіл­дің өмір сү­руі үшін, адам­дар­дың бір­ле­сіп ең­бек етуі үшін қан­ша­лық қа­жет бол­са, тіл­дің өмір сү­руі үшін қо­ғам сон­ша­лық­ты қа­жет.

Ха­лық ті­лі­нің ай­қын да тұ­нық те­ре­ңін­де ту­ған ел­дің жал­ғыз та­би­ға­ты ға­на емес, со­ны­мен бір­ге ха­лық­тың ру­ха­ни өмі­рі­нің бү­кіл та­ри­хы кө­рі­не­ді. Тіл­дің бас­қа қо­ғам­дық құ­бы­лыс­тар­дан айыр­ма­сын көр­се­те­тін айы­рық­ша ерек­ше­лі­гі мы­на­да: тіл қо­ғам­ға қыз­мет ет­кен­де, адам­дар­дың қа­ты­нас құ­ра­лы, пі­кір алы­су құ­ра­лы, бі­рін-бі­рі тү­сі­ну құ­ра­лы ре­тін­де адам­дар­дың ісі мен әре­ке­ті­нің бар­лық са­ла­сын­да да, қо­ғам­дық өмір мен күн­де­лік­ті тұр­мыс­та да бір­ле­сіп жұ­мыс іс­теу­ге мүм­кін­дік бе­ре­тін құ­рал ре­тін­де қыз­мет ете­ді. Де­мек, тіл адам­ның ісі мен әре­ке­ті­нің бар­лық са­ла­сын қам­ти­ды, осы­ған орай оның қи­мыл өрі­сі өте кең жә­не әр жақ­ты бо­ла­ды. Тіл­дің бұл ерек­ше­лі­гі оның ең бас­ты қыз­ме­ті — қа­ты­нас құ­ра­лы бо­луы­нан ке­ліп туа­ды.

Қай ел­дің ті­лі бол­са да, да­му­дың бел­гі­лі са­ты­сын­да ба­сы­нан ке­ші­ре­тін әм­бе­бап қа­ғи­да­ла­ры бо­ла­ты­ны бел­гі­лі. Со­лар­дың бі­рі — тіл мен өр­ке­ни­ет ара­сын­да­ғы иден­ти­фи­ка­ция, яғ­ни тіл­дің да­муы мен қо­ғам да­муы­ның сәй­кес ке­ліп оты­руы. Мә­се­лен, ежел­гі грек­тер күр­де­лі сөз­дер­ді қол­да­ну­ға үйір бол­ған екен. Рим­дік­тер, ке­рі­сін­ше, бұл тұр­ғы­да қа­тан­дық сақ­та­ған. Бұ­дан мы­на­дай қо­ры­тын­ды шы­ға­ру­ға бо­ла­ды: грек­тер өнер­мен ай­на­лы­су­ға, рим­дік­тер бол­са, прак­ти­ка­лық қыз­мет­ке үйір­лік та­ныт­ты. Екеуінің ара­сын­да­ғы айыр­ма мы­на­да — өнер күр­де­лі сөз­дер­ді та­лап ете­ді, қа­ра­пайым өмір­де қа­ра­пайым сөз­дер қо­лай­лы².

Ха­лық қо­ғам­дық прог­ресс са­ты­сы­ның тө­мен­гі бас­пал­дақ­та­ры­ның бі­рін­де тұр­са, оның ті­лін­де жал­пы жә­не тек­тік ұғым­дар аз, ар­нау­лы атау­лар көп бо­ла­ды. Эс­ки­мос ті­лін­де ба­тыс­қа қа­рай жү­зіп ба­ра жат­қан мор­жды ар­гу­ах, сол­түс­тік­ке қа­рай жү­зіп ба­ра жат­қан морж­ды кав­рык, әр ба­ғыт­қа жү­зіп жүр­ген мор­жды акы­люг­рак, қо­рек­те­ну­ші мор­жды эһык, ұй­қы­да­ғы мор­жды ка­ва­лыг­рах дей­ді екен. Егер де эс­ки­мос­тар­дың күн­кө­рі­сі­не, тар кә­сіп­тік қыз­ме­ті­не бай­ла­ныс­ты сөз­де­рі­не қа­рап отыр­сақ, өз­ге тіл­дер­дің еш­қай­сы­сын­да кез­дес­пей­тін «бай­лық­ты» кө­рер едік.

Х.Г.Га­да­мер: «Түйе­ні, бұл жа­ну­ар­дың шөл да­ла­ның тұр­ғын­да­ры­на қа­тыс­ты алып ай­тқан­да, екі жүз түр­лі сөз­дер­мен атай­тын Аф­ри­ка ті­лі бар. Атал­ған қа­ты­нас­тар­да сақ­та­ла­тын сөз­дің ба­сым ма­ғы­на­сы­на орай, түйе біз­дің ал­ды­мыз­ға әр­қа­шан бас­қа қы­ры­нан кө­рі­ніп оты­ра­ды», — дей­ді. Ал В. фон Гум­больд мұн­дай құ­бы­лыс­тар­ды бы­лай тү­сін­ді­ре­ді: «... сөз се­зім­мен қа­был­да­на­тын нәр­се­нің ба­ла­ма­сы (эк­ви­ва­лен­ті) емес, сөз жа­сау­дың нақ­ты ме­зе­тін­де сөз­ту­ды­ру­шы акт ар­қы­лы са­на­да тұ­шы­ныл­ған­ның ба­ла­ма­сы. Бір зат­ты, құ­бы­лыс­ты көп сөз­дер­мен ай­ту­дың бас­ты қай­на­ры дәл осын­да; осы­лай, піл­ді бі­ре­се екі рет су ішу­ші, бі­ре­се қос­тіс­ті, ен­ді бір­де жал­ғыз­қол­ды деп, әр жағ­дай­да бір ға­на нәр­се­ні ай­та­тын санскрит­те, үш сөз­бен үш түр­лі ұғым бе­рі­ле­ді». Осы жер­де ай­та ке­те­тін бір жайт, бел­гі­лі зат, құ­бы­лыс­тың түр­лі­ше ата­луы олар­дың бойын­да­ғы же­ке қа­си­ет­те­рі­не, сол ха­лық­тың са­на се­зі­мі мен қа­был­дауына бай­ла­ныс­ты. Мә­се­лен, жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген піл­дің кей­де «жал­ғыз­қол­ды» деп ай­ты­луы оның тұм­сы­ғы­на (хо­бот) бай­ла­ныс­ты, се­бе­бі піл бар­лық әре­кет­те­рін тұм­сы­ғы ар­қы­лы жа­сай­ты­ны бар­ша­ға бел­гі­лі. Ал, орыс ті­лін­де­гі «хо­бот» сө­зі­нің қа­зақ ті­лі­не «піл­дің тұм­сы­ғы» деп ауда­ры­луы қа­лай? Әл­де бұл сөз­ге қа­зақ ті­лін­де ба­ла­ма бер­мей, сол қал­пын­да қал­дыр­ған жөн бо­ла ма?

Ха­лық­тар ара­сын­да­ғы эко­но­ми­ка­лық, сая­си жә­не мә­де­ни бай­ла­ныс­тар олар­дың тіл­де­рі­нің бі­рін-бі­рі то­лық­ты­рып оты­руы­на әсер ете­ді. Бұл про­цесс әсі­ре­се әде­би­ет са­ла­сын­да мо­лы­нан ұшы­ра­сып, өзі­не тән бел­гі­лер­ге ие бо­лып оты­ра­ды. Көр­кем мә­тін­дер­де­гі тіл­дер­дің бір-бі­рін то­лық­ты­рып оты­руы мен бай­ла­ны­сын зерт­теу орыс ті­лін­де­гі шы­ғар­ма­лар­да қа­зақ ті­лі не­ме­се қа­зақ ті­лін­де­гі шы­ғар­ма­лар­да орыс ті­лі ком­по­нент­те­рі­нің та­ным­дық жә­не эс­те­ти­ка­лық қыз­ме­тін ай­қын­дау­ға мүм­кін­дік бе­ріп, осы то­лық­ты­ру­лар­дың ма­ңы­зын аша тү­се­ді. Бұл мә­се­ле­ні ше­шу­де екі ас­пек­ті­ні айы­ра біл­ген жөн: 1) син­хро­ния­лық; 2) ди­ах­ро­ния­лық. Алай­да осын­дай ас­пек­ті­лер­де бө­ліп қа­рас­ты­ру, бі­рін­ші­ден, кір­ме сөз­дер, екін­ші­ден, эк­зо­тиз­мдер, ен­гі­зу­лер­ді ажы­ра­тып қа­рау­мен то­лық сәй­кес ке­ле бер­мей­ді. Мы­са­лы: орыс ті­лін­де бер­кут, джи­гит, кош­ма де­ген сөз­дер кір­ме лек­си­ка­ның бар­лық қа­си­ет­те­рі­не ие, өй­тке­ні олар орыс ті­лі­нің гра­фе­ма-фо­не­ти­ка­лық тә­сіл­дер­мен бе­ріл­ген; бел­гі­лі бір грам­ма­ти­ка­лық клас­тар мен ка­те­го­рия­лар­ға сәй­кес ке­ле­ді; се­ман­ти­ка­лық дер­бес­тік­ке ие, яғ­ни орыс ті­лін­де бар сөз­дер­мен дуб­лет­тік си­но­ни­мия­лық бай­ла­ныс­қа түс­пей­ді. Со­ны­мен қа­тар олар өз­де­рі­нің ұлт­тық ко­ло­ри­ті­мен (бел­гі­сі­нен) ай­рыл­май, орыс ті­лін­де­гі көр­кем шы­ғар­ма­лар­да экспрес­сия­ға ие бо­ла ала­ды.

Біз­дің қа­рас­ты­рып отыр­ған сөз­де­рі­міз — Қа­зақ­стан тер­ри­то­рия­сын­да қа­нат жай­ған орыс ті­лін­де қол­да­ны­лып, рес­пуб­ли­ка­мыз­дың та­ри­хи-мә­де­ни жә­не эко­но­ми­ка­лық-ша­руа­шы­лық ерек­ше­лік­те­рін бел­гі­лей­тін сөз­дер. Олар­дың ішін­де кей­бір сөз­дер бас­қа да түр­кі, араб, пар­сы тіл­де­рін­де кез­дес­ке­ні­мен, орыс ті­лі­не ең өнім­ді тә­сіл­мен — қа­зақ ті­лі ар­қы­лы ене­ді. Сол се­беп­ті біз олар­ды қа­зақ лек­си­ка­сы­на жат­қы­за­мыз да, ка­за­хиз­мдер деп атай­мыз. Ай­та ке­те­тін жағ­дай, «ка­за­хизм» тер­ми­ні ең ал­ғаш рет Б.Ха­са­нов­тың «Язы­ки на­ро­дов Ка­зах­ста­на и их взаи­мо­дей­ствие» ат­ты мо­ног­ра­фия­сын­да кез­де­се­ді.

Со­ны­мен қа­тар «эк­зо­ти­ка­лық лек­си­ка», не­ме­се «эк­зо­тиз­мдер», де­ген тер­мин де зерт­теу­ші­лер­дің на­за­рын ауда­рып жүр. Орыс лин­гви­сі Л.П.Кры­син­нің ай­ту­ын­ша, эк­зо­тиз­мдер сөз­дік­тің ең жыл­жы­ма­лы бө­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ды жә­не олар­ға сөз­дер­дің бір­не­ше топ­та­ры жа­та­ды. Алай­да осы атау­мен шарт­ты түр­де атал­ған тұ­рақ­сыз жә­не әр тек­ті лек­си­ка­ға нақ­ты анық­та­ма бе­ру — өте-мө­те күр­де­лі мә­се­ле.

Қа­зір­гі кез­де эк­зо­тиз­мдер­ге әр ха­лық­тың әдет-ғұр­пы, мә­де­ние­ті мен та­ри­хи өт­кен-кет­ке­ні си­яқ­ты өмір ерек­ше­лік­те­рін на­си­хат­тай­тын сөз­дер­ді жат­қы­зып жүр. Нақ­ты­лай ай­тқан­да, эк­зо­тиз­мдер бас­қа да ха­лық­тар мен ұлт­тар өмі­рі мен та­ри­хы­на тән реа­ли­ялар­ды бел­гі­леу бо­лып та­бы­ла­ды. Эк­зо­тизм­дер­ге ай­қын жер­гі­лік­ті жә­не олар­дың маз­мұ­ны­мен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты жер­гі­лік­ті-та­ри­хи реңк тән, мы­са­лы: дом­бы­ра, қо­быз — қа­зақ­тың ұлт­тық му­зы­ка ас­пап­та­ры; бес­бар­мақ, құрт, жент — қа­зақ­тың ұлт­тық та­ғам­да­ры. Сол си­яқ­ты бас­қа да ха­лық­тар­дың реа­ли­яла­рын бел­гі­лей­тін сөз­дер: сак­ля — Кав­каз тау­ла­ры­ның тұр­ғын үйі; ми­ка­до — жа­пон пат­ша­сы­ның ата­ғы; скальд — ежел­гі скан­ди­на­вия­лық ақын-жы­рау т.б.

Мә­се­ле­нің Қа­зақ­стан тіл бі­лі­мін­де тео­ри­ялық тұр­ғы­дан зерт­теу жа­ғы­на кел­сек, «эк­зо­тиз­мдер» жай­лы ар­найы әде­би­ет­тер аз еке­нін бай­қай­мыз. А.Н.Гвоз­дев эк­зо­тиз­мдер­ді әде­би-кі­та­би сөз­дер құ­ра­мын­да қа­рас­ты­рып, бір­қа­та­рын ис­то­ризм сөз­дер­ге жат­қыз­са, бір­қа­та­рын әртүр­лі ха­лық­тың тұр­мыс-сал­тын си­пат­тай­тын лек­си­ка деп атап көр­се­те­ді. Эк­зо­тизм тео­ри­ясын А.Е.Суп­рун өзі­нің «Эк­зо­ти­чес­кая лек­си­ка» ат­ты ма­қа­ла­сын­да сөз ете­ді де, бас­қа да ең­бек­те­рін­де нақ­ты фак­ті­лер­ді тал­дап, тү­ген­деу­ге ба­са на­зар аудар­ған.

Эк­зо­тиз­мдер­мен ұқ­сас қыз­мет­ті сөй­леу­де ак­тив қол­да­ны­ла­тын сөз­дер­дің сти­лис­ти­ка­лық си­но­ним­де­рі бо­лып та­бы­ла­тын ок­ка­зио­нал­ды кір­ме сөз­дер де ат­қа­ра­ды. Біз­дің ай­тайын де­ге­ні­міз, бұл ок­ка­зио­нал­ды кір­ме сөз­дер эк­зо­тиз­мдер­ге ұқ­сас қыз­мет­ті жер­гі­лік­ті ко­ло­рит­ті жет­кі­зу­де ға­на ат­қа­ра ала­ды. Мы­са­лы, О.Сү­лей­ме­нов­тың «Азиа­тские кос­тры» өле­ңін­де: