«Өңдеу өндірісінің техно-химиялық бақылауы»

Мақсаты, негізгі принциптері және негізгі реті осы мемлекетаралық стандарттау жұмысын іске асыру үшін МЕСТ 1.0-92 «мемлекетаралық стандарттау жүйесі. Негізгі жағдайы» және МЕСТ 1.2-97 «Мемлекетаралық стандарттау жүйесі мемлекетаралық стандарттар, ережесі мемлекетаралық стандарттар бойынша үсынымдар. Өңдеу реті, түсінігін жаңаруы».

Стандарт туралы мағлұматтар.

1. Бүкіл Ресейлік ғылыми-зерттеу институты жетілдірілген.

Ол Ресей Федерациясының федералды метрология және техниканың реттеу агенттігімен құрылған.

2. Метрология сертификаттау, стандарттау бойынша Еуразиялық Кеңеспен қабылданған (протокол № 22-2002 6-шы қарашадан 2002 ж бастап).

3. Нағыз стандарт халықаралық стандартқа қарағанда модифицирленген ИСО 2171:1993 «Бидай және оның тартылған өнімі. Жалпы күл мөлшерін анықтау».

Сәйкестену дәрежесі – модифицирленген МОД.

Нағыз стандарт соған сәйкес МЕСТ Р 51411-99 (ИСО 2171-93). «Бидай және оның өңдегендегі өнім. Күлділіген анықтау».

4. 21 мамыр 2008 ж бастап Қазақсьан Республикасының техникалық реттеу және өндіріс министрлігінің метрологиясы және сауда комитетімен іске қосылған, № 249-од 01 қаңтар 2009 ж бастап Қазақстан Республикасының стандарты болып табылады.

5. 1-ші енгізілген.

Бидай және оның өңдегенді өнімі.

1. Қолданылу облысы.

Сату мақсатындағы бидай және өңдегендегі өніміндегі күлділігін анықтау әдісін нағыз стандарт орнатады.

Ол әдіс крахмал, өндірістік крахмалға қолданылмайды, сонымен қоса бидай және оның өніміне, жемдік мақсатқа қолданылатын және егуге арналған бидайық және бұршақтық мәдениетке де. Нағыз стандарт бидай және оның өнімін экспорт. Импорттық мақсатта қолданылады.

2. Нормативтік сілтеме.

Нағыз стандартта келесі стандарттарға сілтеме қолданылады.

МЕСТ 450-77 Техникалы хлорлы Са. Техникалық шарты.

МЕСТ 3118-77. Тұзды қышқыл. Техникалық шарты.

МЕСТ 3956-76. «Сишекагель техникасы. Техникалық шарты».

МЕСТ6613-86. Квадратты ұялы сым темірлі торы. Техникалық шарты.

МЕСТ 6709-72. Дистильденген су. Техникалық шарты.

МЕСТ 9147-80. Фарфорлы хертханалық ыдыс және құрылғын. Техникалық шарты.

МЕСТ 17299-78. Техникалық этил спирті. Техникалық шарты.

МЕСТ 19909-90. Тигель, чашка, колба, ворона, пробирка. Жалпы техникалы шарты.

МЕСТ 25336-82. Әйнекті лабораториялық ыдыс және құрылғы.

Түрі, негізгі параметр және өлшемі.

МЕСТ 29143-51 (ИСО 712-85) Бидай және бидай өнімі. Ылғалдылығын анықтау.

МЕСТ 31003-2002 (ИСО 950;1979) Бидайлық. Бидай үлесін алу.

МЕСТ ИСО 2170-97. Бидайық және бұршақтық. Ұсақталған өнімнен үлгі алу.

3. Терминдер және анықтаулар.

Нағыз стандартта келесі терминдер анықтаулармен қолданылады. Күлділік: өртенбеген қалдық, әдіс бойынша өртегеннен кейін алынған өлшенді, нағыз стандартта көрсетілген.

4. Әдістеу.

Әдіс херттелетін өлшендіні ауа қолданылуымен температурасы (900+/10⁰С) органикалық заттардың толық жануына негізделген.

5. Реактивтер.

5.1. Этил спирті МЕСТ 17299, 95% ерітінді.

5.2. Тұз қышқылы МЕСТ 3118.

5.3. Дистильденген су МЕСТ 6709.

5.4. Техникалық хлорлы кальций 450.

5.5. Техникалы силикагель МЕСТ 3956.

6. Құрылғылар.

6.1. Диірмен:

А) жеңіл тазаратын, өлі ауданның үлкен көлемімен;

Б) ірілігі бойынша біркелкі өнім алынады;

В) шрот алынады, бөлшектің ірілігі бойынша:

> 1,6 мм ... 0 %

> 1,0 мм ... <10%

> 0,5 мм ... <50%

6.2. Торлы сымтемір. № 1,6; 1; 0,5 МЕСТ 6613.

6.3. Тесуге арналған тигель МЕСТ 9147 немесе МЕСТ 19908 платина немесе басқа материалдан, оған анализ әсер етпеу керек, сыйымдылығы 20 см³, тұп ауданы 15 см³.

6.4. Муфильдік пен желдеткішімен.

6.5. Эксикатор МЕСТ 253 36. Ішкі диаметрі 18 см тубусты, фарфорлы немесе алюминий пластикасымен кептіру агентілген (хлорлы кальций МЕСТ 450, фарфорлы ангидрид немесе көк сишкагель МЕСТ 3956).

6.6. Зертханалық таразы.

6.7. Жылу тұрақты пластина.

7. Үлгі таңдау.

Үлгі таңдау – МЕСТ 31003 және МЕСТ ИСО 2170.

8. Үлгіні дайындау.

8.1. Бүтін бидай және ірі ұнтақ өнімі.

Үлгіні анализға дайындау үшін алдын-ала бірнеше грамм ұстақтап, алынған өнімді диерлиннегн алады. Сосын 25 г өнімді ұсақтайды.

8.2. Өте ұсақталған өнім.

МЕСТ 6613 № 1,6 ситодан өнім өтсе, оны ұсақталмайды. № 1 МЕСТ 6613 ситодаға қалдық 10% болуы керек, ондағы тесік № 05 МЕСТ 6613 50% өнімі болуы қажет.

9. Анализ өткізу.

9.1. Тигельді дайындау.

Тигельді қайнаған тұз қышқылында өңдеп, оны сумен жуады. Қолданбай тұрып тигельді муфильді пеште 900⁰С теседі. Сосын тигельді комната t⁰-да суытады. (1 сағатқа)

9.1. Ылғалдығын анықтау.

Ылғалдығын ұсақтаған соң МЕСТ 29413 бойынша анықтайды.

9.3. Өлшенде дайындау.

Үлгіден келесі өлшендіні алады:

А) 5-6 өнім, 1 % құрғақ заттағы күл;

Б) 2-3 өнім, 1% күлден көп құрғақ затқа.

Өлшенген өлшенліні тигельге салады.

9.4. Күлденуі.

Өлшенді біркелкі күленуі үшін алдын ала 1-2 см² этил спиртімен ылғалдандырады.

Есігі ашық муфельді пешке тигельді орналастырады, өлшенді күйген соң, тигельді муфельді пег ішіне 900⁰С t⁰—ға орналастырады. Күлдену барлық өлшенді өртенгенде болады. Күлдену деп, өлшенді ақ болғанын айтады, ол 2 сағ созылады.

10. Қорытындыны өңдеу.

Күл мөлшері Х, % құрғақ затқа берілген

х = m₁ * 100 / m₀ * 100 / 100 - H

m₀ - өлшенді массасы, Г

m₁ - қалдық массасы, г

H – үлгі ылғалдығы, %

11. Анализге есеп беру:

- үлгі таңдау әдісі;

- нағыз стандартқа сілтеме қолданылатын әдісі;

- алынған қорытынды;

Лаборатория зерттеу қорытындысы

Лабораториялық зерттеу Халықаралық білім және бидай тезнологиясы ассоциациясымен 1989 ж орындаған. Статикалы қорытынды, ИСО 5725 бағаланған.

ИСО 5725-86. Анализ әдісінің дәлдігі.

1. 
   Қандай құрылғылар қолданылады?
   
2. 
   Анализді өткізу реттілігін айтыңыз?
   
3. 
   Үлгіні таңдау әдісі?
   
4. 
   Қорытындыны жасау жолдары?
   

1.А.И.Стародубцева, В.С.Сергунов. Практикум по хранению зерна, Москва ВО «Агропромиздат» 1987.143-144стр.

2. МЕСТ 28418-2002

3. Г.А.Егоров, З.Д.Гончарова, Т.П.Петренко «Практикум по технохимическому контролю производства хлебопродуктов»,-М.: Колос, 1980.-192с

17,0% ылғалылықтағы бидайды 50⁰С артық емес температура кезінде ЛСА зертханалық шкафында немесе термостатта, кептіру шкафтарында кептіреді.

Тазартылған бидайдан 10 г өлшеп алады.

Зерттеуді жүргізу: Диафаноскоп кассетасына жүз бидайды салады да, кассетаны диафоноскоптағы өз орнына қояды. Диафоноскопты қосқанда кассетаның астынан жоғары вольтты жарық түсіру арқылы анықтайды. Жарық түскен кезде шынылықтың үш түрі бойынша ажыратуға болады.

1. 
   Шынылықты
   
2. 
   Жартылай шынылықты
   
3. 
   Ұндық
   

Бидайдың жалпы шынылығын пайыздық қатынаста формула бойынша табуға болады:

Мұндағы, Пс – толығымен шынылықтағы бидай саны, дана

Чс – жекеленген шынылықтағы бидай саны, дана
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Шынылықтың түрлерін атаңыз?
   
2. 
   Диафаноскоппен жұмыс жүргізу реттілігі?
   
3. 
   Бидайдың жалпы шынылығын қалай табуға болады?
   

1.Таңдалынған үлгі алу әдісі.

Таңдау үлгісі- МЕСТ – 13586.3

2. Құрылғылары.

Бөлгіш.

Лабораториялық таразы жалпы қолданылу шегі ±10,00 мг жіберіледі.

Бөлшектің тақташасы, штамб және пинцет.

3. Анықтауды өткізу МЕСТ 10842-89

3.1 Дәннің фактілі ылғалдылығы болғандағы 1000 дәннің массасын анықтау.

3.1.1. Орташа үлгіден дән өлшемдісін бөліп алады. Оның массасы зерттелетін мәдениеттің 500 дәнінің массасына жақын, және жіберілетін өлшеу шегі ±10,00 мг өлшемдіден толық, дәндерді теріп алады, ал қалдығын жіберілген шегі ± 10,00 мг өлшейді.

3.1.2. Өлшемді массасынан қалдық массасын алу әдісімен бітеу дән массасын анықтайды.

3.1.3. Өлшемдіден таңдап алынған бітеу дәндерді құрылғыға тесілі есептегіш көмегімен немесе қолмен есептейді. Әрбір анықталғанды екі параллель өлшемдімен жүргізеді.

3.2. Құрғақ затқа 1000 дәннің массасын анықтау.

Егерде құрғақ затқа 1000 дәннің массасын орнатқанда, орташа үлгіден бір уақытта 1000 дәннің массасын анықтауға алынған өлшемдімен қоса, екі өлшемді ылғалдылығын МЕСТ – 13586.5 бойынша алынады.

Ал қалған анықтау 3.1-дегідей жүргізіледі.

4. Қорытындыларды өңдеу.

4.1. 1000 дәннен массасын (мор) грамдалған дәннің фактілі ылғалдылығы бойынша мына формуламен анықтайды:

мор=m*1000/N

мұндағы: m-бітеу дән массасы, г;

N-массадағы бітеу дән, шт.

4.3. Соңғы қорытынды үшін орташа арифметикалы екі 1000 дәннің массасы үшін қорытынды анықталады, егер айырмашылық пайыз бойынша жоғарыламаса:

10 – 1000 дәннің 25,0 г массасы болса,

6 – 1000 дәннің 26,0 г және одан көп массасы болғанда.

4.2. Грамдағы 1000 дәннің массасын (Mc) құрғақ зат үшін мыны формуламен анықтайды:

Mc=m(1000-ω)/100

Мұндағы : ω- дән ылғалдылығы.

4.4 Егер айырмашылық жіберілетін нормадан жоғары болса, онда анықтауды қайталайды және соңғы қорытынды ретінде орташа арифметиканы қорытындының екіншісін алады. Егер олардың арасындағы айырмашылық жіберілетін нормадан аспаған жағдайда.

4.5 Алынған қорытындыны домалақтау келесідей болады: егер бірінші лақтырылатын санымыз 5-ке тең немесе үлкен болса, соңғы сақталатын санды бірге үлкейтеді. Егер 5-тен төмен болса, онда оны өзгеріссіз қалтырады.

4.6 1000 дән массасының соңғы қорытындысын былай көрсетеді:

- екіншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан төмен болса;

- біріншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан жоғары болса, бірақ та 100 г –нан жоғары емес;

- бітеу санға дейін - егер 1000 дән массасы 100 г-нан асса.
Өзгеріс №1 МЕСТ 10842-89 Бидай 1000 дән массасын анықтау әдісі.

Енгізілген күні: 1995.06.01.

Мемлекет атаулары.	Стандарт бойынша халықтық орган атаулары.
Әзірбайжан	Азпосстандарт
Армения	Армгосстандарт
Беларусь	Белстандарт
Грузия	Грузстандарт
Қазақстан	Қ.Р. мемлстандарт
Қырғызстан	Қырғызстандарт
Молдава	Молдовастандарт
Ресей	Госстандарт Ресейдің
өзбекстан	узгостандарт
Украина	Госстандарт украина

Стандарт атауларын жаңа редакцияда берілуі: « Тұқымдық және егіндік дән және майлы мәдениет тұқымы. 1000 дән немесе 1000 тұқым массасын анықтау әдісі.»

Кіріспе бөлімнің жаңа редакияға берілуі: « Нағыз стандарт егіндік мәдениет және тұқымдық дәнге таралған, сонымен қатар майлы мәдениет тұқымы және 1000 дән немесе 1000 тұқым массасының анықтау әдісін орнатады.»

1-ші бөлімді жаңа редакцияда берілуі.

1.Таңдаулы үлгі алу әдісі.

1.1. Таңдаулы бидай үлгісі – МЕСТ 13586.3 бойынша;

1.2. Майлы мәдениет дәнінің таңдаулы үлгісі – МЕСТ 10852 бойынша

2-ші бөлім. Екінші абзацты жаңа редакцияға беру. « зертханалық таразы жалпы қолданылуы жіберілетін шегі ± 0.01 г.

3.1. 3.1.1 тараудың жаңа редакцияға берілуі: 3.1 « 1000 дән немесе 1000 тұқымның фактісіне ылғалдылығы бойынша майлы мәдениеттің массасын анықтау.»

3.1.1. Дәннің орташа үлгісінен немесе майлылы тұқымынан екі өлшемдіні бөләп алады, әрбіреуінің массасы 500 дән немесе 500 тұқымға жақын, және оларды екінші ондық белгіге дейін зертханалық татазыда өлшейді.өлшемді массасы анализ үшін жоғарыда берілген.

Өлшемдіден бәтеу дән немесе тұқымды алады, ал қалды,ын екәншә ондық белгіге дейінгі дәлдікпен өлшейді.

Ал қалған бөлімдерді жоғарыда берілген.

Мәдениет атаулары	Анализ үшін өлшем массасы г	Мәдениет атауы
Бобты	250	Арпа	4,5
Қарақұмық	15	Рапс	2,5
Жүгері	150	Күріш	15
Қыша	2	Рожь	15
Клицевина	150	Рыжик	0,7
Ас бұршақ	150	Соя	85
Күнжіт	1,5	Сурепица	2,5
Майлы	4	Тритикале	20
Нут	150	Чичевина	25
Сұлы	20	Чина	100
Бидай	25	Ячмень	25
күнбағыс	30 кәдімгі 60 іріге	фасоль	200

1.Анықтауды өткізу жолдары қалай жүреді?

2.Қолданылатын құрылғыларды атаңыз?

3.Таңдаулы үлгіні алу әдісін айтыңыз?

Жалпы жағдайы. Клейковина – бұл гидротирленген гель, бидай ұнынан жасалған қамырды жуған кезде қолда қалып қояды. Клейковина негізінен ақуыздардан, аздаған крахмалдан, клетчаткадан, майлардан және минералды заттардан тұрады. Қара бидай ұны нан клейковинаны ерекше әдісті қолдану арқылы алуға болады.

Ұндағы клейковинаның құрамы созылмалылығы бидай ұнының нан пісіру қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ұндағы клейковинаның саны мен сапасына баға беру қажет.

Мекеменің ережелеріне сәйкес, диірмендегі технологиялық үрдісті жүргізу шарттарына байланысты, клейковина мөлшері төмендегідей: жоғарғы сорт ұнында – 28%ден төмен емес, 1-ші сорт - 30% аз емес, 2-ші сорт – 25 аз емес, обойлы - 20% аз емес болуы керек.

Сапасы бойынша клейковина ІІ-ші топтан төмен болмауы керек.

Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент өз бетінше орындайды. Ұзақтығы 2 сағат.

Ішкі клейковинаның саны мен сапасын анықтауда МЕСТ 9404-60 келтірілген әдістемені қолданады. Осы стандартқа сәйкес клейковина (желілеме) сапасы түсі бойынша сипатталады (ашық, сұрт, қою), созылмалығы (қысқа 10 см-ға дейін, орташа 10-20 см; ұзын – 20дан жоғары) және созылмалы (жақсы, қанағаттанарлықтай және қанағаттанарлықсыздай). Клейковина түсі жуғаннан кейін бірден анықтайды.

Клейковинаны созылмалыққа анықтау үшін жалпы массадан 4 г өлшенді алады, саусақтармен жыжиды, шарик жасайды да ыдысқа температурасы 18+-20⁰С су құйып 15 мин салады. Бұдан кейін ол шарик созылады.

Созылмалығын бастапқы клейковина қалпына келу уақытына байланысты анықтайды.

Жақсы созылмалы клйековина өзінің бастапқы қалпына толығымен келеді. Қанағаттанарлықсыз мүлдем бастапқы қалпына келмейді, ал қанағаттанарлық осы екеуінің ортасында.

Созылмалығына байланысты 3 топқа бөлінеді: І – созылмалығы жақсы клейковина, созылуы бойынша – ұзын немесе орташа, ІІ – жақсы созылатын клейковина, созлуы бойынша – қысқа; ІІІ – аз созылмалы клейковина - созылуы аз, қысқа, созған кезде үзіліп кетуі мүмкін.

Сонымен қатар сапалы клейковина сипаттамасына зертханада ИДК-1 құрылғысын қолданады, бұл қондырғы нақтылы көрсеткіштер береді. Оны қолданған кезде жуылған клейковинадан 4 г өлшенді алып 18+-20⁰С температурада 15 мин жатқызып қояды.

Осы уақыт біткенге дейін клейковина шаршы қондырғы үстеменің ортаныса орналасады, сол кезде «Пуск» кнопкасын басып 2-3 секунд ұстап тұрады. Осы кезде жүк клейковинаға жайлап түседі. 30⁰С өткеннен кейін автоматты түрде ауысуы тоқтайды, «Отчет» жанады. Құрылғыдағы нұсқама шаманы көрсетеді, кей кездері клейковина қасиетін жақсартады. Клейковинаның градация топ бойынша сапасы 17 кестедегі көрсеткіштер бойынша жазылуы тиіс.

Сынақтан кейін клейковина шаригін үстелден алынып, үстелді құрғатып сүртеді. Сынақ алдында қондырғыны ток көзіне қосу керек, жұмыс бастамасытан 20 мин бұрын қосамыз, жұмыс барысында ол желіге қосылып тұру керек.

Жұмысты орындау тәртібі. Әрбір студент ұнның сорты бойынша сынама алу керек. Осы сынамадан 25 г өлшенді алып фарфорлы ыдысқа салып 13 мл су қосады.

Біркелкі қамыр массасы алынғанша араластырады. Дайын болған қамырды домалақтап ыдыста 20 минутқа қояды да үстінен әйнекпен жауып қояды. Осыдан кейін ақырын ағып тұрған суда клейковинаны жуады.

Клейковинаны жуу оның қабықшалары толығымен жуылып болғанша жүргізіледі. Қосымша тексеру – «көп сынама» бойынша тамшылары арқылы сынау, клейковинадан сығу кезіндегі судың құрамында крахмалдың бар болуына бұл үшін клейковинадан қалған тамшыға KJ қосамыз. Көк түстің жоғалуы крахмалдың толығымен жоғалуының нәтидесі. Жуылған клейковинаны өлшеу арқылы анықтайды.

Клейковина құрамының күштілігін анықтау үшін массасы 4 г өлшенді алады, оны домалақтап біреуін ИДК-1 құрылғысынды сынайды, берілген әдістемеге сәйкесінше МЕСТ 9404-60 бойынша екіншісін сынайды. Нәтижелерді 18 кестеге еншізуге болады.

1-ші әдісі. Бидайдың клейковинасын анықтау.

50гр бидайды тазартып,оны лабораториялық мельницада тартып,ұн аламыз. Ұнның 25 гр электронды таразыда өлшеп алып,оған 14гр су құйып,тестомесилкамен илейді. Алынған тестаны 20 минут жатқызамыз (отлежка). Сосын иленген тестаны жылы сумен жуамыз. Алынған затымыз-клейковина. Клейковинаны өлшеп, 15 минут суға салып,оның ИДК номерін есептейміз. Ол 25 болуы керек.

2-ші әдісі. 50гр бидайда тазартып, оны лабораториялық мельницада тартамыз. Ұнның 10гр өлшеп алып,оған 4,5мл су немесе 2٪ NaCI қосамыз. Оны глютаматикке салып, сағыз сияқты күйге келгенше тосамыз. Алынған затты тазартып жуамыз. Оны центрифугалаймыз. Одан кейін өлшеп, клейковинасын анықтаймыз. Заттың 4гр өлшеп,15 минут суға саламыз,одан кейін ИДК-сы шығарылады.

10гр ұн +4,5% NaCI→2,495

15 минут,ИДК=52

40-75 группа 1,жақсы клейковина алынды.

18 кесте. Ұнның клейковинаның саны мен сапасының нәтижелік бағасы

Клейковин сапасын анықтағаннан кейін берілген сорт бойынша сапалық – сандық клейковина көрсеткіштері арқылы, ИД1-1 құрылғысы көмегімен стандарттық әдіспен алынған бағалармен салыстырады.