© Осмонкулов Ж.А., 2008. Бардык укуктар корголгон
Чыгарма автордун жазуу түрүндөгү уруксаты менен жайгаштырылган
Текст же анын үзүндүлөрүн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмес
www.literatura.kg сайтында жайгаштыруу күнү: 2009-жылдын 11 марты
Жапарали Осмонкулов
Өмүр Жол
(Жапарали Осмонкулов 50 жашта)
Бул жыйнакка жазуучу, Кыргыз Республикасынын Жаштар жана республикалык Тоголок Молдо атындагы адабий сыйлыктардын лауреаты Жапарали Осмонкуловдун чыгармачылыгына арналган ырлар, интервьюлар, сын, ой-пикирлер, атасы жөнүндө жана өзүнүн басма сөз беттеринде жарыяланган ар кыл темадагы макалалары киргизилди
Өмүр Жол (Жапарали Осмонкуловдун чыгармачылыгы тууралуу пикирлер). – Б: ЖЧК «Кут Бер», 2008. – 160 б. китебинен алынды
Жыйнактын түзүүчүсү жана редактору Мырзабек Жумаев. Осмонкулов Ж.
ББК 83. 8
О-74
ISBN 9967-13-057-1
О 4803300100
Жапарали Осмонкуловдун
өмүрүндөгү урунттуу учурлар
Осмонкулов Жапарали Адашканович 1958-жылы 11-майда Ош облусунун Каракулжа районуна караштуу Сарыкамыш айылында туулган. Атасы Адашкан Осмонкулов мугалим, апасы Айым Осмонкулова жумушчу болгон.
1973-жылы «Сарыкамыш» сегиз жылдык, 1975-жылы «Каракулжа» орто мектебин бүтүргөн.
Эмгек жолун мектепти бүткөндөн кийин совхоздо жумушчу болуп иштөө менен баштаган.
1976-жылы Ош мамлекеттик педагогикалык институтунун филология факультетине тапшырып, аны 1981-жылы ийгиликтүү аяктайт.
1981–1983-жылдары Каракулжа районуна караштуу Карл Маркс атындагы орто мектепте мугалим болуп иштейт.
1983–1985-жылдары өз ыктыяры менен Советтик Армиянын катарында кызмат өтөйт. Запастагы лейтенант.
1985–1991-жылдары «Тельман», «Сарыкамыш» орто мектептеринде мугалим болот.
1993-жылдан Жазуучулар союзунун мүчөсү.
1992–2005-жылдары республикалык «Насыят», «Мурас», «Кыргыз Туусу», «Эркинтоо», «Эл дүйнөсү» аттуу гезит-журналдарында бөлүм башчы, редактордун орун басары, башкы редактор кызматтарын аркалайт.
Учурда «Эл дүйнөсү» аттуу тарыхый-этнографиялык, адабий-көркөм журналдын башкы редактору.
2000-жылы «Күн кызарып батканда» аттуу тырмак алды китеби Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгына татыйт.
2001-жылдан Кыргыз Республикасынын Эл агартуусунун отличниги.
2005-жылы республикалык Тоголок Молдо атындагы адабий сыйлыктын лауреаты болот.
Үйбүлөлүү, беш уул, бир кызы бар.
Келинчеги Маткасымова Бүайша Ош мампединститутун бүтүргөн. Учурда шаарыбыздагы «Столичный» кондитердик комбинатта үзүрлүү эмгектенип жатат.
Китептери
1. «Күн кызарып батканда» 1993-жылы
2. «Өмүрдүн көз ирмемдери» 2000-жыл
3. «Төгө бер, жамгыр!» 2004-жыл
4. «Көктөмдө келген кубаныч» 2005-жыл
Атасы Адашкан Осмонкулов жөнүндө
А. Камалов
Кабарчы жашайт айылда
А. Осмонкулов жаш кезинен кабарчылыкка кызыгып, аны өзү сүйгөн мугалимдик кесип менен кошо алып жүрдү. Ырас, элдин арасында болуп жаткан жаңылыктарды оперативдүү билдириш үчүн ал адам көптү билген, биринчи иретте өз ишинин дилгири болуусу керек. Ансыз элдин кадырлоосуна ээ боло албайт.
Адашканда мына ушул касиет бар эле. 1966-жылы Оштогу педагогиялык институттун география факультетин ийгиликтүү аяктаган. Адашканды советтиктер ветеран – педагог катарында да жакшы билишет.
Анын 1939-жылы «Отличниктер» деген макаласы «Кыргызстан пионери» газетасына жарыяланган. Анда ал Тельман атындагы мектеп-интернатында мугалим болуп иштеп жүргөн болучу. 1938-жылы жаш өспүрүмдөрдүн республикалык өздүк-көркөм чыгармачылык олимпиадасына катышкан.
– Ал кезде, – деп эскерет А. Осмонкулов, – азыркы балдар жазуучусу Муса Жангазиев Гүлчөдө иштөөчү. Мен аны менен бир баргандыгым өтө жакшы болгон экен. Өзүм Жусуп Турусбековдун «Кызыл жолукчандар», «Арык казгандар» жана өзүмдүн «Бүлөлү» деген ырымды көркөм окугандыгым үчүн сыйлыкка ээ болгом.
1941-жылы Совет райондук «Коммунизм үчүн» газетасына Адашкан Осмонкуловдун Улуу Ата Мекендик согуштун легендардуу баатыр кызы Зоя Космодемяньская жөнүндө жазган «Таня» аттуу ыры жарыяланган. Ал кийинчерээк республикалык «Ленинчил жаш» газетасынан жарык көргөн. Мындан көп өтпөй коммунист Осмонкулов өз ыктыяры менен Улуу Ата Мекендик согушка, немецтик баскынчыларга каршы согушка жөнөгөн. Согушта ал миномётто наводчик болуп турган. Тууган жеринен алыстап жүргөн кезинде да ал өз эне тилинде жазылган газета-журналдарды окуп турууга мүмкүндүк тапкан. Бул анын журналистикага болгон кызыгуусунун бир фактысы катарында көрүнөт. Согуштагы көп каармандыктары үчүн медалдарды алууга татыктуу болгон. Белгород үчүн болгон согушта оор жарадар болуп, тууган жерге кайткан. Бул 1944-жылдын февраль айлары болучу. Анда да газетадан ажырай алган эмес.
Айылга кайткандан кийин ал өзү сүйгөн кесиби мугалимдикти улантты. «Сары-Камыш» башталгыч мектебинин окуу бөлүмүнүн башчысы болуп иштеди. Айтор, мугалимдик менен кабарчылык кесипти тизгиндеш алып жүрдү… Айыл жаңылыгын билдирүүгө дайыма үлгүрдү.
1948-жылы анын «Бирдей шартта эки башка көрүнүш» деген макаласы райондук газетанын бетине жарыяланды. Ал зор кызыгууларды туудурду. Жогоруда сөз болгон «Мамаш мант берди» деген фельетону да областтык газетага чыгуу менен, анын кабарчылык калеминин курчуй түшкөндүгүн далилдеди. Советтик моралга сыйбаган кулк мүнөзү менен жийиркеничтүүлүктү туудурган Мамаш сыяктуу адамдардын айыбын даана ашкерелеген. Анын жазганы курч, далилдүү, таасирдүү болуп, көптөрдүн эсинде жүрөт.
Адашкан Осмонкулов азыр Совет районундагы өзү туулуп өскөн айылында «Сары-Камыш» сегиз жылдык мектебинде мугалим болуп иштейт. Анын бир кесиптеги көп жылдык эмгегин партия менен өкмөтүбүз жогору баалады. Өткөн 1969-жылдын октябрь айында ал «Эл агартуунун отличниги» деген наамды жеңип алды. Ал эми кабарчылык кесипке активдүү катышкандыгы үчүн 1962-жылы «Правданын» 50 жылдыгына карата грамота алууга татыктуу болду. А. Осмонкулов «Билим» коомунун башкармасынын президиуму тарабынан жана партиянын Ош областтык комитетинини райондук «Октябрь туусу» газетасынын да мактоо грамотасын алган.
Кабарчылык экинчи кесибинде узак жылдардан бери иштеп келе жаткан ветеран-педагог Адашкан Осмонкуловго дагы журналисттик ийгиликтерге жетишүүсүн каалайбыз! Жаңылыкты жарыя этип кемчиликти курч сын менен таамай мелжеген талбас калемиңиз жемиштүү иштей берсин!
«Ленин жолу», 5-май, 1970-жыл
Сооронбай Жусуев, Кыргыз Республикасынын эл акыны,
Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын лауреаты.
Тамыр жайган ак чынар
Бул жарык дүйнөгө жаралган жандуунун ичинен эң алсызы да, күчтүүсү да адам баласы. Анын алсыздыгы ата-энесинин, коомдун, деги эле башка адамдардын жардамысыз торолуп, күчкө кире албагандыгы. Ал эми анын күчтүүлүгү – тарбия-таалимге жараша болот. «Талантсыз адам төрөлбөйт, адам таланты ачылбай, байкалбай калышы гана мүмкүн» деп акылмандар айтышат. Көрсө адамдын тубаса талантын ачып, ал эмнеге жөндөмдүү экенин убагында байкап, билген саяпкерлер-мугалимдерге көп нерсе байланыштуу болот.
Бүгүн биз сөз кылып жаткан кадырман карыя мугалим Адашкан Осмонкулов ошол алсыз адам балдарын кубаттуу күчкө айлантуу үчүн жарым кылымга жакын өмүрүн арнаган. Ал тарбиялап өстүргөн балдардын ичинен инсан деген улуу наамга татыктуу болгон оңдогон адамдар бар. Алар ар түрдүү кесиптин ээлери: врачтар, инженерлер, илимпоздор, коомдук-саясий илимде эл кызматын кылып, республиканын өнүгүүсү үчүн өз салымдарын кошуп келе жаткан мыкты адистер. Адашкандын мугалимдик эмгек жолу 19 жашында 1938-жылы башталган. Ал ошол мезгилдеги шартка жараша Кара-Кулжа айылындагы жети жылдык мектепти бүтүп, кайра эле ошол мектепке башталгыч класстардын мугалими болуп дайындалат. Заман каат болуп, эл ачык сүйлөп, катуу баскандан коркуп турган учур болчу. Улам бир айылдан «эл душмандары» табылып, айдалып кетип турган кез эле. Али саясат менен иши жок, турмуштун ак-карасын ачык түшүнө элек өткүр, сергек уланга ошол жылдардагы кандуу репрессия катуу таасирин тийгизген.
Кыргыз тилинде чыккан ошол кездеги саналуу китептерди биринен сала бирин катары менен окуган жаш мугалим жүрө-жүрө илимге катуу ишенип калды. Өз билимин өркүндөтүүнүн аркасында 1940-жылы «Сары-Булак» айылдык кеңешке караштуу Молотов атындагы орто мектебинде география, коом таануу сабактарынан мугалим, анан 1941–1942-жылдары «Кызыл-Булак» башталгыч мектебинде башчы болуп иштеп жүрдү. Бирок батышта кан күйүп, Ата Мекенге коркунуч келип турган кезде тынч иштеп жүрө албады. «Ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңет» дегендей, окуп билим алсам дегенде ак эткенден так эткен Адашкан эми колуна китептин ордуна автомат кармап, каардуу душмандын жолун бөгөп чыгууга өз ыктыяры менен майданга жөнөп кетти. 1943-жылы 17-августа Белгород шаарын бошотууда көрсөткөн эрдиги үчүн «За боевые заслуги» медалы менен сыйланды. Согушка катышкан үч жыл ичинде 12 орден, медалга ээ болгону анын кандай жоокер экендигине күбө. 1944-жылы фашисттер менен болгон кандуу кармашта оор жарадар болот. Ошол жараттын айынан II топтогу майып деген аныктама менен Ата журтуна кайтып келген жоокер жаш муунду тарбиялап илим-билим берүүгө баш оту менен кирип кетти. Ош пединститутунан жогорку билим алды. Мугалим, мектептин директору болуп, ошондон ардактуу эс алууга чыкканча үзүрлүү эмгектенди. Пенсияга чыккандан кийин да мектептен ажырабай сабак берип жүрдү.
Анын эмгегин эл баалап, өкмөт ыраазы болуп «Кыргыз ССРинин эл агартуусунун отличниги», «СССРдин эл агартуусунун отличниги» деген наамдарды ыйгарып, төш белгилерин тагышты. Ушул жерден айта кете турган нерсе Адашкан Осмонкулов балдарды тарбиялоо жаатында гана ийгиликтүү иштебестен коомдук ар кандай иштерге активдүү катышып бир нече ирет Кара-Кулжа райондук кеңештин депутаты болуп шайланган. Райондун турмушун чагылдырган айыл элинин көйгөйлүү проблемаларын козгогон макаларын областтык «Ленин жолу» республикалык «Советтик Кыргызстан» гезитине байма-бай жазып турган. Убагында бу газеталар активдүү айылдык кабарчы катары Адашкан Осмонкуловду Ардак грамоталары менен сыйлап, урматташкан.
Карыя мугалимдин басып өткөн эмгек жолу кыскача ушундай. Ал быйыл 80 жашка чыгып, маараке тою менен бирге өмүрлүк жары Айым Осмонкулова менен баш кошконуна 50 жыл болгонун, башкача айтканда, «Алтын тоюн» салтанаттуу өткөргөнү турушат.
50 жыл турмуштун ачуу, таттуусун бирге көрүшүп, бул бактылуу жубайлар 8 баланы тарбиялап өстүрүшүп, баарына жогорку билим беришти. Кыздары Азизахан, Данакан, Майрам, Сурия, Нурия, Раат, уулдары Жапарали, Сейдали баары азыр очор-бачар болуп өзүнчө бир айыл эл. Кызы Данакан Республиканын маданиятына эмгек сиңирген ишмер, эли журтка кеңири таанымал сүрөтчү. Уулу Жапарали да таланттуу жазуучу, белгилүү журналист. Адамды адам кылган анын билими, ак ниет эмгеги. Ал эми көптөгөн муундарга жарым кылымга жакын билим, таалим-тарбия берген Адашкан Осмонкуловдун эмгеги-баа жеткис экенин айтыш да, жазыш да зарыл.
Анткени, ар бир адам кылган эмгеги менен бааланат. «Дарак бир жерден көгөрөт» демекчи, бир кесипте, бир жерде 50 жыл эмгектенген Адашканды Кара-Кулжа эли бекеринен «биздин Дүйшөн агайыбыз» деп сыймыктануу менен айтышпаса керек.
Эмесе өз элине эбегейсиз эмгек сиңирген, өмүрү башкаларга өрнөк болгон аксакал карыябызга Адашканга, ууз байбиче Айымга чоң ыраазычылык билдирүү менен 80 жылдык мааракеси, 50 жылдык алтын тою кут болсун, дагы да узак жашашып, өз элинин, уул-кыздарынын убайын көрсүн демекчибиз. Мен Адашкан Осмонкуловдун сыймыктуу мааракеси өтүп жаткан мезгилде, ага ырымды гезит аркылуу тартуу кылгым келет:
Ок жалмаса майданда нечендерди,
Отту кечип, өрт кечип, эсен келди.
Кайрат жумшап кармашта өсүп келди,
Калк жиберген сынактан өтүп келди.
Ал тозокко жалтанбай барып келди,
Ала-Тоого маңдайы жарык келди.
Жаш чагынан мектепке дилин берди,
Жарым кылым балдарга билим берди.
Ал эмгегин ак кылды, адал кылды,
Албан-албан жаштарды адам кылды.
Үй-бүлөгө ал түппай болуп турду,
Үйү дайым таалайга толуп турду.
Калса дагы чачына бубак конуп,
Калк урматы чыйралтты кубат болуп.
Катмарлашкан турмуштун сырын ачты,
Кажыбастан сексендин кырын ашты.
Курак жүгү басса да тоготподу,
Жоокер сынын, мүнөзүн жоготподу.
Тамыр жайган ак чынар окшоп турат,
Өмүр күүсүн өр карай коштоп турат.
Кайткан дайым ишинин акыбети,
Ал-аймактын сыймыгы, акыл-эси.
«Кыргыз Туусу», 5-7-октябрь, 1999-жыл.
Дүйшөндөрдүн акыркысы
Улуу тоолордун арасындагы айыл мектептеринин мугалимдери бизге атактуу жазуучубуздун Дүйшөнүндөй көрүнүп, негедир ошол Дүйшөн ушул аксакал мугалимдердей болсо керек бир кезде деп элестетээр элек. Мындан он жылдай мурун айыл арасында ошондой аксакалдардын катары бир топ сээлдей түшкөнүн көрүп каңырыгыбыз түтөгөн. Мезгилдин улуулугу, муундардын алмашуусу, жылдардын тогошуусу ушул экен.
Осмонкулов Адашкан аксакалды биз кийинчерээк билип калдык. Буга анын уулу, таланттуу жазуучу, белгилүү журналист Жапарали менен бирге иштешкенибиз себеп болду. Жибектей созулган, оор басырыктуу, өзүн ар дайым карапайым жана жөнөкөй алып жүргөн, ошол эле кезде кыргыздын нарк-нускалуу карыяларынын типтүү өкүлү болгон Адашкан аксакалды каракулжалыктар гана эмес, дээрлик бүтүндөй Өзгөн, Алай элдери терең сыйлашаарын билдик. Алардын баарын: «Оо, Адашкан агайбы, ал окутпаган райондогу чоңдор жок го. Баарыбыз ошол кишиден окубадыкпы» дегендерин көп уктук.
Эмгек жолун 1938-жылы баштоочу класстардын мугалимдигинен баштаган Адашкан аксакал кечээ ардактуу эс алууга чыканча машакаттуу бул кесипти чанбай да, талбай да иштеп келди. Ырас, 50 жылдай мугалимдик өмүрүндө Адашкан аксакал анын теңинен көбүн мектеп директору болуп иштеди. Демек, бүтүндөй бир райондун билим берүү системасынын өнүгүшүнө жеке салымын кошуп кеткени анык. Анын ортосунда советтик-партиялык жооптуу кызматтарда да эмгектенди.
Өткөн кылымдагы кан күйгөн Дүйнөлүк Улуу согуш Адашкан Осмонкуловду кыйгап өткөн эмес. Кырчылдаган курагында Москваны коргоп, Смоленск багытында, андан Түндүк Кавказда, Крымда согушту. Белгородду бошотуп, Днепрди кечип өткөн Адашкан аксакал Германияны жеңип, фронттон 2-топтогу майып болуп кайтса да, келгенден кийин агартуучулук кесибин таштаган жок.
Анын жеңиштеги да, эмгектеги да эрдиктери бир топ наамдар, төш белгилер, орден-медалдар менен белгиленген. Баарын санап өтүүнүн зарылчылыгы деле жок. Ошентсе да Адашкан аксакалдын өрөөндө биринчилерден болуп «Кыргыз ССРинин», «СССР Эл агартуусунун отличнигин» алганын белгилей кетүү зарыл. Ал киши ошондой эле партиянын Кыргызстан Борбордук Комитетинин, областтык Комитетинин, «Правда» жана «Советтик Кыргызстан» гезиттеринин Ардак грамоталары менен бир нече жолу сыйланган. Эң негизгиси – анын уулу, биздин кесиптешибиз, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгынын лауреаты, жазуучу Жапаралинин да «КР Эл агартуусунун отличниги» экендиги ата жолун жолдоп, анын ишин улагандыгынын жагымдуу көрүнүшү эмей эмне?!
Анткени, А. Осмонкулов эл арасында эбак эле элдик мугалим түшүнүгүнө айланып кеткен. Мугалимге андан өткөн бакыт барбы? Канчалык бийик наамдарды ыйгарса да, ал элдин ишеним-макулдугуна дал келбесе кыйын го. Ал эми Адашкан аксакалды айылдагы, райондогу аксакал-көксакалдар «агай» деп аташкандарынан танган жок.
Тээ алыскы 30-40-50-60-70-80-жылдардын мугалиминин, айыл маданиятынын, анын өзгөрүшүнүн өкүлү болгон, типтүү образын түзгөн, тулку боюна агартуучулукту сиңирген Адашкан аксакал 84 жаш курагында жармашкан оорудан каза болду. Илим-билим үрөнүн сепкен, караңгычылыкка жарык чачкан, өз улуулугун сезбеген, жөнөкөйлүгү жогору, куду ушунусу менен улуу болгон элеттик Дүйшөндөрдүн акыркысы сапар тартты… Эмгеги эл арасында аңызга айлансын!
«Эркинтоо», 5-декабрь, 2003-жыл.
Асанбек Абыкеев,
Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер.
Осмонкул уулу Адашкан
Каракулжалык Осмонкул уулу Адашкан,
Таалайлуу кылып өзүңдү Кудай жараткан.
Жашыңда берип мээнетти, анан дөөлөттү,
Өмүрлүү кылып сексен төрт жылдын таң аткан.
Жашыңдан терең билимге болуп эгедер,
«Молдо уул» дешип тергеген чыгаар жеңелер.
Дүйшөнү болуп алгачкы Каракулжанын,
Узаган илим-деңизге сансыз калемгер.
Кырчынтал кезде кыйылбай жөнөп согушка,
Ээнсиреп мектеп, эл-журтуң калган оорукта,
Кан төгүп анда эрдикти нечен көрсөтүп,
Душманды жеңип кайткансың ата-конушка.
Келериң менен мектептин ишин жандантып
Үзүрүн көрдүң кесиптен кадыр, бак айтып.
Өзүңдү тартып өсүштү уул-кыз балдарың,
Эмгеги менен жалпы журт, элди таңгалтып.
Элесиң менен эскерген элди толкутуп,
Айылың эстейт, балдарың куран окутуп.
Жай алсын жаның бейиштин төрү-жанаттан,
Арбагың менен колдоп жүр баарын бек тутуп.
«Эркинтоо», 28-сентябрь 2007-жыл.
Жапарали Осмонкуловдун макалалары
Кайык кайда баратат?. .
Же руханий дүйнөбүз не болот?
Түпкүрүнөн күргүштөгөн тогуз өркөч, тогуз тоомдуу толкундарын асманга атырылта күр-шар, серпкен учукыйырсыз океан – мухит жайыгында калкылдап араң бараткан адамдардын куту учкан үрөйүн элестетип көрдүңүз беле, азиз окурман? Мындай дегенибиз – жалаң гана илимий-техникалык революция, интеллектуалдык-технологиялык цивилизация, б. а. «темир-тезекке» теңириндей жан үрөп табынуу, байлыкка баш оту менен жулунуу биринчи орунга чыгып, ал эми рух, руханийлик, адеп-ахлак, иман-дил, гуманизм, боорукерлик маселелери унутта калган заманда алга жүрүү кыймылын башкача түшүнүүгө, башкача бейнелөөгө эч мүмкүн эмес…
Кылкылдаган кайык сапырылта ажал бүркүп, ак көбүгүн чачкан толкундар канатында күү менен улам көккө көтөрүлгөн сайын андагы кишилердин жаны көзүнө көрүнүп, жүрөгү алкымына тыгыла аптыга, төбө чачы тик турат да, кайрадан деңиз мейкинине чалп урунганда аңтар-теңтер абалга дуушарланып, заманасы куурулуп, кайда баратканы, кандай максатта калаксыз сапарга аттанганы жадысынан куулат. Кайык калч-калч эте оңго-солго, артка-алдыга көңтөрүлүп, аңтарылып кетчүүдөй катуу термелип, чайпалганда тигилер калак ордуна колдору менен толкун жиреп, жан-алакетке түшүп, чый-пыйы чыга тыбырчылашат. Бирок кыймылдары туш келди иретсиз, бир максатсыз, бир багытсыз болгондуктан, алардын арымы анчейин арбыбайт. Адамзат, анын ичинде кыргыздар да азыртадан акыл-эсине келбесе, ата-бабалар, Манас баатыр эңсеген жакшылыкка, рухий идеалдарга, биримдикке, ынтымакка кадам шилтебесе, жанагы калагы жок кайыктагылардай көйгөйгө, кара туманга чулганган каар заманга капталабы деп ойлоп кетесиң кээде…
Атаганат, аль-Куранда айтылгандай, Көкө Теңирдин атына зыярат кылып, Кудай деп жакасын кармаган бир өлкө калкты мал-жаны менен тозоктон, ажалдан куткарып, бутпараска, молоташка ж. б. сыйынып, аларды пир туткан ач көз, дүнүйөкор безерилердин, дилазар, кайирдиндерди «кыяматтын кыл көпүрөсүнөн» өткөрбөй, топон сууга тумчуктуруп, күм-жам кылган пайгамбардай чөмүч кайыгы бар кеменгерлер, алды жакты айкын көрөгөч көсөмдөр ар бир элде, ар бир мамлекетте арбын болгондо заманыбыз азыркыдай рухий, адеп-ахлактык, имандык деградацияга жакырланууга кабылып, туңгуюкка туштукпайт эле го…
Арийне, биз башында келтирген салыштыруу алда канча апыртмалуу, курчутмалуу экендиги талашсыз деңизчи. Анткени менен күндө көрүп, күндө угуп, күндө окуп жүргөн материалдардын, маалыматтардын негизинде Жер планетасынын ар тарабына, кыялыңызда чабыт жасасаңыз, бизде эле эмес, дүйнөнүн түркүн булуң-бурчунда өтүп жаткан коогалуу да кооптуу окуялар, болмуштар салыштырмалуу түрдө жогорудагыдай, жыйынтыктарга түртпөй койбойт. Материалдык дүнүйө, байымдуу балалык, өлүк мүлк жыюуунун, кошумча, киреше, тозбос капиталды капчыгына толтуруунун туу чокусуна чыккан өлкөлөрдө да, жардылыктын таманына тепселип, «өлбө, жаным, өлбөлөгөн» жону жука элдерде да эзелтеден келаткан рухий-маданий, иманий, адеп-ахлактык, пейил-куй абалы жакшы эмес. Кырдаал курчуп барат бул жаатта. Тоюп турса да тойбогон жырткыч айбандын инстинктисинен ашкан, жеке керт башынын кызыкчылыгына кудайындай тооп кылган ашкере индивидуализм, эгоизм, практицизм жана прагматизм ыйыктын ыйыктарын гуманизмдин, кайрымдуулуктун, мээримдүүлүктүн, ыймандуулуктун, берешен – жоомартчылыктын айкөлдүктүн, көбүнесе Чыгыш элдерине мүнөздүү альтруизмдин, аскетизмдин салттарын, кылымдар бою ырга салынган асыл дөөлөт, асыл мурас – керээздерин акырындык менен, аста – асталап танып, жокко чыгарууда, бул ар кайсы жерде ар башкача мүнөздө ичтен жүрүп, көрүнөө да, көмүскө да өтүп жатат. Ал эми жер-жерлерде болуп жаткан кызыл кыргын кан төгүүлөр, кылмышкерликтин, мыкаачылыктын кулак угуп, көз көрбөгөн түрлөрүнүн мынчалык арааны ачылып, ачыкка чыгышынын өзү эле эмнеден кабарлабайт? Өзгөнү унутуп, өз очогуна гана күл тартуу, өз кызыкчылыктарын, мүдөөлөрүн баарыныкынан бийик коюу, глобалдык маселелерди унуттурган менменсинүү, чирене текеберленүү – бул өтө коркунучтуу көрүнүш. Улам тереңдеп, адамдардын, элдердин көкүрөгүнөн түнөк таап, жаш муундардын жан-дилин, ыманын ууландырып бараткан бул процесске кандай инсан кабатырланбайт да кайгырбайт? Биз ак пейилдеги ар бир эл, бардык адамдар бирдей деңгээлде болбосо да, жетиштүү турмушта бейпил, бейкут жашашын каалайбыз. Албетте, жеке менчик ээлеринин байлыгына телмирип, көз артпайбыз, токонаалат кылбайбыз. Ошондой эле учурдагы саясатка, идеологияга чарбалык, экономикалык, өндүрүштүк жана базар реформаларын жүргүзүүгө да кийлигишпейбиз. Мунун баары – чыгаан адиин, ыманын ууландырып бараткан бул процесске кандай инсан кабатырланбайт да кайгырбайт? Биз ак пейилдеги ар бир эл, бардык адамдар бирдей деңгээлде болбосо да, жетиштүү турмушта бейпил, бейкут жашашын каалайбыз. Албетте, жеке менчик ээлеринин байлыгына телмирип, көз артпайбыз, токонаалат кылбайбыз. Ошондой эле учурдагы саясатка, идеологияга чарбалык, экономикалык, өндүрүштүк жана базар реформаларын жүргүзүүгө да кийлигишпейбиз. Мунун баары – чыгаан адистердин иши. Бирок да рухий чыгармачылык, адабият менен искусство, гуманитардык илимдер ар качан саясатка, идеологияга кайдыгер карай албайт. Анткени, аталган тармактар эл турмушу менен, замана агымы менен түздөн-түз органикалык, ажыралгыс байланышта өнүгөт. Ошондуктан нукура көркөм рухий дөөлөттөр чыныгы элдик мүдөөлөрдү, кызыкчылыктарды, умтулууларды, доордун рух жүзүн жандуу чагылдырып, өзүнүн эстетикалык, коомдук идеялары менен калайыктын талабын коргойт, жактайт. Демек, азыркыдай илмегайып абалда, оор турмушта жашап жаткан убакта бели бешиктен чыгалек, боконосу каталек, балтыр эти тололек наристелер менен сакалы, чачы куудай, бүкчүйгөн бели түпкүчтөй ийилген кары картаңдардын көргөн күнүнө накта жаратман инсандардын «Кең пейилдүү, ачык колдуу бечаралардын» (Алыкул) жүрөгү сыздайт, жүлүнү зыркырайт, көөнү зилдейт, алардын ичкени – ирим, жегени – желим. Мындай заманда ата уулумун деп эсептеген ар бир сүрөткер, ар бир илимпоз-гуманист болгон чыгармачылык күч-кубатын элдин көзүн ачууга, сооротуу үчүн эмес, анын өзү-өзү алдоосун, руханий акыл-эсин, аң-сезимин, иман-жанын ойготууга, рух дүйнөсүн тазартууга, анын дилин биримдикке, ынтымакка багыттоого, барууга, жакшылыкка, идеалга, өз ара каралашууга чакырууга милдеткер. Атап айтканда, биз кимбиз, кандай элбиз, рухий менталитетибиз, каада-салт, кулк мүнөз, психологиялык өзгөчөлүктөрүбүз эмнеде, кайда баратабыз, максатыбыз, идеалыбыз эмне, көздөгөн, көксөгөн жээкке жетебизби акыры, кайыкта калакчыларыбыз барбы? Мына ушул соболдордун, маселелердин тегерегинде толготуп, толгоно толгоо тартышыбыз, алгылыктуу, жөндүү жооп издеп табышыбыз абзел, элди ушуга тартышыбыз, биргелешип барышыбыз абзел.
Кыскасы, биздин сөз предметибиз – инсанат философиясы, рух философиясы. А бул идея – улуу эпосубуз «Манастын» философиясы эмеспи. Чындыгында эле оңдогон кылымдардын кандуу тарыхына күбө боло келген рухий ааламы чексиз, ченемсиз «Манас» дастаны кыргыз калкынын ички-тышкы биримдигин, ынтымагын, башка элдер менен боордош, кызматташ, теңтайлаш жашоо идеалын бийик даңктап, биринчи орунга койгондугу төгүнбү?
Дал ошондой өлбөс-өчпөс философиясы, эстетикасы менен ал жалпы адамзаттын көркөм өнүгүү тарыхында түптөлгөн түбөлүктүү мурастар-эстеликтер казнасына-кенчине алп дарыядай агылып барып кирбедиби. Ошол үчүн БУУнун, ЮНЕСКОсунун чечими боюнча 1995-жыл эл аралык «Манас» жылы аталып, анын 1000 жылдык торколуу тою – дүйнөлүк мааракеси өткөрүлгөнү турат. Биздин улуттук, граждандык милдет эл маарекеде Ала Тоодой эт, Ысык-Көлдөй чык даярдап, былчылдата май чайнап эмес, элибиздин рухий менталитетин, анын учугу узун тарыхын, жакшы жышанаалуу келечегин жер жүзүнө даңктап, жер жүзүнө даңазалоо. Бул парзды Президенттен, Өкмөттөн баштап, карапайым кыргызга чейин бир да гражданын унутпаганы дурус.
Сөзүбүздү пессимисттик, үмүтсүздүк маанайда, ыйлактагандай нотада баштаганыбызга карабастан, биз кыргыз элинин, кыргыз улутунун келечеги кеңдигине бекем ишенебиз. Эртедир-кечтир биздин үйлөрдө, жергебизде шаңдуу, шарапаттуу майрамдар болоруна да терең ишенебиз. Ошон үчүн бүгүнкүдөй кыйын шартта жаңыдан көз жарып, жарыкчылыкка келген «Эл дүйнөсү» аттуу перизентибиздин – журналыбыздын 1-санын сиздерге тартуу кылып отурабыз. Тушоосун Көкө Теңир өзү колдогон, периштелүү – чилтендүү айкөл Манас, алп Манас алгачкескен ымыркайыбыздын тагдыр жолу тайгалак чыкпаса экен. Жаратканым жар болсо экен деп тилейбиз. Ылайым кайыгыбызга калакчан – күйөрмандар, авторлор, окурмандар отурушун каалайбыз.
Ылайым эле ошондой болсо экен!. .
«Эл дүйнөсү» журналы, 1995-жыл
Рамис Рыскулов,
Алыкул Осмонов атындагы сыйлыктын ээси.
Достарыңызбен бөлісу: |