Осмонкулов Ж. А., 2008. Бардык укуктар корголгон

Ушундай, алакан отундай орундуу аргументтерден турган эсселерин окуган сайын, жарпың жазылат. Аруулукка, тазалыкка сизди чайынтып, адам болуунун асыл касиеттерине сугарат. Калп айткан менен болобу, Чубактын кунундай чубалган көркөм чыгармаларды көп окудук. Көлөмүндөй көркөм, образдуу болсо гана атаганат. Башынан аягына чыкканча канча убакытты алат. Кайран убакытты алганында кеп жок. Жүрөктөн түнөк алабы? Каармандары эсиңде калабы? Улуу жазуучу Чыкебиз баш болуп: «Оо адамзат, канткенде адам болобуз?» деген суроону коюп, жер каймактагандан ага жооп издеп келе жатабыз. Көрсө жашоо керек турбайбы, жашаганга жараша бүркүттөй шаңшып.

Тан бергеним Жапаралинин ар бир эссеси бирине-бири жуурулушуп, кандайдыр изги кайрыктары менен төп келип, композициясы куюулушуп турат экен. Түркүн тагдыр ансамбили толкундантат. Кээде бырс күлүп, кээде шуу үшкүрүп, кээде үмүттөнүп, жашоону сүйүп… А чынында китепте таасын белгилегендей кузгун менен ташбакадай узак жашоонун зарылы кайсы? Өзгөлөр көнүп берсе да, бүркүттөй шаңшып жашоону көздөгөндөр көнүп бербейт. Көз мелжиген бийиктик, өмүр улуулугунун табериги. Адам болуунун кол тийгис изги касиети.

Алтындай адам сапатын, адилдик акыйкатын даңазалап отурат. Колтуктап сизди бир балээнин үстүнөн эмес, бир бакыттын үстүнөн чыгарат. Ошол бакыт көздөн учуп, кызыгып, эсселерин, аңгеме-повесттеринин аягына кантип чыкканыңды сезбей каласың. Суктанасың, кайрадан окугуң келет. Толгонуп жан дүйнөң тынчтык бербейт. Эгерде эсселер супсак жазылганда, өмүр издери өткүндөй өтүп кетмек. А бул өмүр издери, өмүр ирмемдери эгерим эсиңизден кетпес. Каламынын курчтугу, бай фантазиясы, автордук позициясы бек. Жүрөк түпкүрүндө, жүлүнүндө не бир каарман, кейипкерлер ак кептер болуп кала берет, каалгып. Коштошуп кол булгалатып. Улуу орус жазуучусу Василий Шукшиндин кыска сюжеттүү аңгемелерине кимдер суктанбады. Балким кыргыздын Шукшини биздин Жапарали. Тилинин жатыктыгы бир тең, көркөмдүгү бир тең.

Таласка командировкага бармакчы болуп, барбай калганы. Табияттын бороонуна буюкканы… Ток этери бир абзац. Бирок, чоң окуяны даңазалап турат. Бир күлүп да, күйүп да кетесиң. Чеберчилигине, оюндагысын орундуу айткан художниктигине, мастерлигине баракелде. Жолоочулап жолго далай чыккандар бар ов! Бирок, жолоочу Жапаралинин образындай кыт куюлгандай иштелген, ийине жеткен образ жок. Белгисиз таксисттин образындай кульминациясына жеткен образ жок. Бир абзац эссе миң абзац повестке тете, эмнеге? Албетте укмуштай таасир бергенинде. Чымын куюн болуп сызып бараткан таксисттерди көргөн сайын, ошол таксист эске түшөт. Эмнеси болсо да эр экен. Кокус окуп калса бул эссени сөзсүз авторго саламга келчүдөй. Алганын кайрып берчүдөй.

Мыкты образ жасайм деп бирде отко, бирде чокко түшүрүп, кейипкерлерин робот кылып жиберген жазуучуларды да көргөнбүз. Канчалык узак сүрөттөшсө да эсиңде жок, түшүнүксүз. Чебер чечендиктин белгиси ушул таксистти таамай сүрөттөп жатпайбы. Буюккан бороонго карабай, алдын ала эсептешип койгон, кечиккен жолоочу кууп жетип келчүдөй ал жер түбүнө житип баратты. Шаардан чыккан изи бар, бирок кайрылып келген изи жок. Автор ушундай курч чекит коет, бүтүм чыгарат. А окуган адам чекитти билбейт, баш ийбейт. Ошол таксисттин жанында сызып бараткандай абалга келет. Дайыма эсте бир жүрөт. Кечиккен жолоочу менен, күтпөй кеткен таксисттин психологиясы жадыңызда. Ой түбүнө толгонуп жетпейсиз. Эссенин күчү ушунда.

Ушундай кыттай куюлган турмуштук эпизоддорду тартканга уста Жапаралинин эң мыкты эсселери элестүү. Баарыбызга белгилүү болгондой союз ураган күндөн, элибиздин жашоо-шарты оорлоду. Базар экономикасынын кыйынчылыгын сүрөттөп болобу. Жүдөгөн жаштар жумушсуз калды. Көбү Россиялап жер которуп кетишти. Баргандардан жыргагандар чанда. Кээси киши санынан чыкты. Каерде кыргыздардан селсаяк чыкчу эле. Кудай кылса кубарыңдын куу чокусу демекчи, селсаяк, тентимиштер азыр сейрекпи?!Мына ушундай бир кыргыз селсаягын автор жеткиликтүү сүрөттөйт. Ал Россияда эмес эле, Шиберде жүргөндөй кордукту көрөт. Ичип да кетет. Акыры кул болуп орус көпөстүн колуна түшөт. Адам сыягынан чыга баштайт. Оо, бир күнү түшүнө аркайган Алатоосу кирет. Түшүнөн чоочуп ойгонот, Аткулак терип ойногон балалыгы эт жүрөгүн эзгилеп, кусалык жейт. Мына ушул түшүнөн кийин жигит эсине келет, башын бийик көтөрөт. «Ушу кебетем менен кантип тууган жериме барам?» деп арына келет, намысы ойгонот. Ичкенин таштайт, бой аягына карайт. Жакшы иштеп кожоюнуна дагы жагат. Ал да оңоло баштаган азаматка мурдагыдай кыр көрсөтпөй калат. Акыры азабы түгөнүп тууган жерине сапар алат. Мына ошол тууган жерге бараткандагы ички дүйнөсүн жазуучу жандуу сүрөттөйт. Сиздин да көзүңүздөн жаш мөлт дейт. Киши санынан чыккан, четте тентип жүрүшкөн нечендер кайра кайрылып туурун тапсачы деген муң муун-жүүнүңүздү аралап өтөт. Ошондо толкунданган ошол жигит минтип агынан жарылып жатпайбы: «Кыргыз бу дүйнөгө тоо болуп келип, тоо болуп кетерин түшүндүм» дейт. Ак чокулуу Алатоону карап турбаса кыргыздын руху түгөнөөрүн түшүндүм» дейт. Бул үч ооз сөздө не жеген тереңдик, теңирчилик жатат. Теңир тоо касиети дем, күч берип кайрадан ал туулду, арууланды. Көрсө адам болуунун изги касиети тоолордон башталат турбайбы. Ал ташбакадай жашоону каалабады, бүркүттөй шамал жиреп, тууган тууруна туу болуп желбиреп баратты.

Бул китепте ата-журт, табигат, сүйүү, өмүр, жашоо жана туулган жер касиети бүткүл мазмунуна сыйдырылган десем жаңылышпасмын. Чынында ушундай сулуу жерди жердеген кыргыз элине сыймыктанасың.

Нефти, газы ташкындап жаткан, байлыгына манчыркаган Араб өлкөлөрүнүн арманы балким ат көтөргүс. Ал байлыктар сатылат, азаят…А, Каракулжанын кулжасы, аркары, улары, аралаган камандары кенен-кесир жашаган чер токою, бадалы не деген дүйнө, не деген байлык? Ата-бабалар келген эмеспи тууган жердин чырпыгын сындыртпай көздүн карегиндей сактап, бах! Айланайын атыр жыттуу Алатоонун куму да алтын, шамалы да алтын, бүрү да алтын, бүлдүркөнү да алтын. Гүлү да алтын! Бир литр мунайзатынан бир литр тоо суусу кымбат. Бир тамчы мөлтүр суунун мүрөктөн айрымасы болбос. Шаркыраган сууга бай тоолуктардын турмуш-жашоо ситуациялары сиютага айланып кетет. Ошол сулуулук, ошол кооздук кимдин болбосун ышкысын козгоп, атаңдын көрү, «багым» жок дегизбейт. Тоолуктарда тоодой бакыт бар экенин эскертет. Автор тоолуктардын жашоо стихиясын тоолуктардай марттык менен көз алдыга тартып олтурат. Ырас эле ырыстуу элдин энчиси тоолор. Эгерде тоолор болбосо кыргыздар бүркүттөй жашоонун маңызынан четте калышмак. Тууган жер пейзажын, картинасын, эскиз, этюддарын жазуучу «өнөр алды-кызыл тилдин» керемети менен тартат. Сөздүн атасын айтканда таланттуу жазуучуЖапарали Осмонкулов чоң талант. Чоң, чоң томдорду жазгандар «көлөмүнө» көкүрөк кагып терең жаңылышат. Аз жаз, саз жаз, Жапараличе жаңылык ач! Автордун чеберчилиги ушул чоң окуяны бир абзацка батырат.

Жазуучу Жапарали Осмонкуловдун «Өмүрдүн көз ирмемдери» китеби негизинен эссе экскиздеринен, этюд, эпизоддордон, ошондой эле аңгеме, повесттен турат. Эссе экскиздеринин маңызы эмнеде? Наристе балалык менен сексендеги карыянын жашоого болгон соолгус сүйүүсу кара сөз ырына салыныптыр. Автордун диапазону өзү өсүп чоңойгон Каракулжанын бийик чокуларындай чексиз, окуган сайын ар бир эссесинин, же аңгемесинин, повестинин ой кыры ачылып берет. Бул чыгармалары барып келип эле теңирчиликтин символу сыяктанат. Мүмкүн турмуштан жолу болбой жүргөндөр мына ушул китепти барактаса адамдык ариет изине түшөр беле? Сөзсүз түшмөк.

«Өмүрдүн көз ирмемдери» кылымдын көз ирмемдери десек болот. XX кылымдын не бир тарыхый, кандуу окуялары эстен кетеби. «Канкор желдет» повестинде тээ отузунчу жылдардагы репрессиянын курмандыктары сүрөттөлөт. Кыскасы, ал кыямат кайым төбө чачыңызды тик тургузат. Атаганат, абийирден ашкан сот жок турбайбы. Мына ошол жерде кан кечип, желдеттик милдетин аткаруу менен, адамдык милдетин айкалыштыра билген Павел Степановичтин эркинин ийилбегенин айт. Аны абийир гана сактайт. Аны менен бирге иштешкен айрым канкор желдеттер өз жандарын өздөрү кыйышат. Павел Степановичти кандай күч сактады.

Теңирчилик деген эмне? Менимче ишеним. Биз кыргыздар теңирге ишенип келдик. Теңирчиликтин түбөлүктүүлүгү ушул, ак менен караны адал менен арамды жиликтеп берет. Билбейт, көрбөйт деп «көр көкүрөктүүлөр» көп учурда терең жаңылышат. А теңир баарын алаканга салгандай көрүп турат. Ошондуктан элибиз эбактан теңирге табынып, сыйынып келди. А Павел агабыз теңирчиликтин аянын бала кезде түшүндө көрүп жүрбөйбү. Түшүндө ал ажайып Алатоо курчаган, кыргыздын бермети Ысыккөлдүн жээгинде аккуудай сулуу чүрөгүнө жолугат. Экөө көл жээгинде наристелик сезим менен куушуп ойноп, чабак урушат. Мына ушул түш канкор желдеттин эсинен чыкпайт. Ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңсе да, ал жеңилип бергиси келбейт. Мына ошол көл чүрөгү Павелди жамандыктан ыраактатты, бөлдү. Мына ушул мисалдан улам сүйүүдөн өткөн адамды аруулантар касиеттин жоктугуна ынанасыз. А балким азыр ал көл жээгинде….

Кандуу желдеттин образына токтолсок бирде аяныч, бирде ажайып түш аяны эки жээкте кошулбай жүрүп отурат. Өмүрдүн оор жээгинде жашаган ал жыргал жээгин эңсеп келет. Бул повесттин оптимисттик кульминациясы ушундай. Анын канкор желдет экенине таарынгыбыз келбейт. Анткени ал жакшы адамга чаң жукпайт дегендей жакшы адам. Образ өтө татаал, ошондой эле жөнөкөй.

Репрессиянын курмандыктары тууралуу албетте бир топ чыгармалар жазылды. Союздук масштабды алганда бир катар жазуучулар бул темадан кыя өтпөдү. Бирок, бул повесть көтөргөн көркөмдүүлүгү менен көрүнүктүү орунда турат. Жазуучунун чоң теманын үстүндө иштөө стили бышып, небак жетилгени белгилүү болуп чыга келет.

Албетте автор менен макул болбогон жайым бар. «Комиссардын жез тумшугу» көлөмдүү чыгармасын болумуш деп коюптур. Макул болбогонум, бул чыгармадан мен апыртууну, божомолду байкабадым. Бул эң мыкты аңгеме. Киши кийик тууралуу тээ байыртадан угуп келгенбиз. Автор киши кийик баянын төп сүрөттөйт. Табият менен таттуу мамиледе болуу зарылдыгын туюндурат. Киши кийик менен комиссардын изги мамилесин элестүү сүрөттөйт.

Ушундай кыска чыгармалардын ансамблин окуп, жүрөк түпкүрүнөн тыңшап азыр кыска чыгармалардын арааны жүрүп турганына ишенесиз. Кыска деп айтуунун зарылдыгы жок. Калганын окурман улантат, толкундайт. Демек, кыска жазып, узак Рух романсын тартуулаган талантына бали!

Ошентип бул жакшы китеп тууралуу окурмандык гана баамымды айттым. Көрүнүктүү сынчылардын сынына түшө турган чыгармалары даяр. Эң башкы позициясы жүлүңдү аралап, сизди бийик адам болууга аргасыз кылат. Китеп мына ушундай бийик пафосу менен жанга кубат.

Бул «Өмүрдүн көз ирмемдери» - кылымдын көз ирмемдери. Идеологиялык курал катары адабияттын да, маданияттын да жашай бермеги зарыл. Өкүнгөнүм, болгону миң нускада чыкканы. Жакшы чыгармаларга суусап турган кыргыз элинин булуң-буйткасына жетпей жатпайбы.

Жазуучунун эрдиги, бул китебин өз каржысы менен чыгарды. Менин айтайын дегеним жаштардын тээ илгертен, ток этери-союздук мезгилден бери эгерим жол кенен ачылбады. Качанкыга чейин аксакал деп сый-урматты, атак-даңкты, айталык көрсөтүлгөн талапкерлерди «ала колдоп»тандайбыз?! Жапарали Осмонкуловдун жарык көрүүгө даяр, повест, романдары турат. Анткени чыгармачылык кенчинин чети оюлалек… Керемет эсселеринин бу абройлуу Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыкка көрсөтүлүп жатканынын өзү сыймык. Каракылды как жарган калыстар мына ушул жагына көңүл бурушса эң жакшы болор эле. Тобокел деп тоону ашып кетсе деген тилек-бу китептин миңдеген окурмандарынын ак эткенден так эткен тилеги!

«Эркинтоо», 18-май, 2004-жыл

Гүлбарчын Якубова
Кыргыз интеллигенциясы кыргызча ойлонбой

калыптыр, биздин трагедия мына ушунда…
Жазуучу Жапарали Осмонкулов Ош облусунун Каракулжа районуна караштуу Сарыкамыш айылында туулган. 1981-жылы Ош педагогикалык институтунун филология факультетин бүтүргөн. Тырмак алды чыгармасы 1986-жылы «Кыргызстан пионери» гезитине жарыяланган. 1993-жылы «Күн кызарып батканда» деген ат менен биринчи китеби басылып чыгып, Кыргыз Республикасынын Жаштар сыйлыгына татыган. Балдарга арналган чыгармалары үчүн Тоголок Молдо атындагы адабий сыйлыктын ээси болгон. Көп жылдар республикалык гезит-журналдарда редактор, редактордун орун басары кызматтарын аркалап, акыркы мезгилдерде «Эркин Тоо» гезитинде орун басар болуп иштеген. Учурда «Эл дүйнөсү» тарыхый-этнографиялык, адабий-көркөм журналдын башкы редактору болуп эмгектенүүдө. Редакцияга баш багып калган экен, учурдагы көйгөйлүү маселелерден кеп салып берүүсүн сурап, маекке тартканбыз.

— Жапарали Адашканович, улуттук тил жана кыргыздардын көчмөн дүйнөсүнүн бийиктиги жөнүндө ой бөлүшсөңүз?

— Кыргыз тили боюнча айтканда 1990-жылдарга караганда бир топ жанданып калды. Кыргызча көрнөк-жарнактар пайда болду. Азыркы биздин, мамлекеттин жүргүзгөн саясатка ылайык бул көрнөк-жарнактарды кыргызчалап коюу өтө эле жетишсиз. Биз мамлекеттик тилге өтөбүз деп жатабыз. Мамлекеттик тилге-өтүүбүз үчүн биз Россиядан же Кытайдан же ушуга окшогон дагы бир башка бир мамлекеттен сурашыбыз керек эмес. Учурда каныбызга сиңип калган орус тили дале биринчи кезекте. Т. Сыдыкбековдун заманында азыркыга караганда башкачараак болчу. Ал кездерде аксакалдарыбыз бир топ нукура сөздөр менен сүйлөшчү. Азыр аксакалдар андай сүйлөшпөйт. Биз нукура кыргызча сүйлөй албай калдык. Ырас, тилди жандантууга аракеттер көрүлүүдө. Бирок солгун. Кыргыздар өздөрү сүйлөбөсө, кыргызча китеп, гезит-журналдарды окубаса, анда кыргыз тили өнүгөт деп айта албайм. Тил боюнча биздин мамлекетте чоң саясат жүргүзүлүшү керек. Аны мамлекет башындагы эрлер аткарышы керек. Кыргыз боло албай жатабыз. Кыргыздарга айтаар элем, кыргыз болгула деп. Кыргыз эл болуп жүрөбүз, бирок кыргыз улуту боло албай жатабыз. Ошон үчүн да улуттук идеология керек.

Кыргыздардагы бийиктик, улуулук дүйнөдөгү элдерде өтө сейрек кездешет. Бизге 1990-жылдардан баштап түрктөр келе баштаган. Алар биздин адамгерчилик, мейман достугубузга өзгөчө баа беришкен. Балабызга бербей мейманга деп каткан сандыктагы болгон жакшы нерсени бөтөн, бөлөк адамга берген салт бул дүйнөдө жок экен. Мен башымдан өткөн бир окуяны айтып берейинби. Америкадан келген америкалыкты мен аябай сыйлаган элем. Бир күнү мени ошол америкалык чайга чакырып калды. Үйдөн бир чыны чай ичпей, мени америкалык чайга чакырып жатат деп барыптырмын. Үч саат сүйлөшүп отургандан кийин кофе заказ берди. Аягында ошол кофенин да акчасын өзүмө төлөтүп жатпайбы. Көрсө алардын дүйнөсү менен биздин дүйнөбүз таптакыр башка турбайбы. Адамгерчилик бизде бийик экен. Алар техниканын адамдары болуп калган. А техника таптакыр башка нерсе. Интернетти алалычы, жакшы дейбиз го, бирок адамдын акыл-сезимине, ойлоо жөндөмдүүлүгүнө абдан эле терс таасир берет. Калькулятор чыкты эле базарга барсаң 1 дептер алсаң 15 сомго, 2 дептер алсаң 9 сомго, 9 менен 15 ти кошо албай, калькулятор берчи деп сурашат. Адамдын ойлоо жөндөмдүүлүгүн тушап жатат. Албетте компьютердин жакшы жагы да бар, бирок ошончолук терс жагы да бар. Анын медициналык, руханий, материалдык зыяндарын айтпаганда. Ал эми биздин кыргыздын шаарда өскөн жакшынакай балдар-кыздары жайлоого барганда кадимкидей жүдөп калышат. Көрөңгөнүн баардыгы, маданияттын, адабияттын башаты айылда. Мен ойлойм үрп-адат, салт, ыйман баары айылда жатат. Айылды көтөрбөсөк биз мамлекетти көтөрө албайбыз. Анткени баардык улуттук баалуулуктар айылда.

— Балдарга арнаган чыгармаларыңыз кийинки учурда 2-3 китеп болуп чыкты. Тоголок Молдо атындагы балдар сыйлыгын алдыңыз, балдардын келечеги жөнүндө кеп салып берсеңиз?

— Келечек балдардыкы дейт. Биз балдарыбызды улуттук көрөңгөбүзгө тарбиялашыбыз керек. Ошол улуттук каада-салтты жайылтуу, биздин көөнөрбөс байлыгыбыз болгон Манасты, балдарыбыздын сезимине жеткирүүнүн өзү, жайылтуунун өзү саясат болуп эсептелет. Бизге азыр ошондой саясат керек. Пикетке, митингге чыкпаса эле мен саясаттан алысмын дешет экен. Саясатка жеткиликтүү түшүнүү керек. Бакчадагы тарбия берүүчү ага-эжелер да саясатташып кеткен. Ачык эле айтып калышты, туулган күнүмө килем алып бересиң, мобул майрамга мобуну алып келесиң деп. Саясат бизде бала бакчадан бузулуп атпайбы?Балдардын келечегин мен да, сен да, ал да көрө албай жатабыз. Эртеңки күнгө ишенүү кыйын болуп турат. А балдар адабияты жок болуп баратат. Балдар адабиятын колго алган бизде акын-жазуучулардын катары суюлду. Балдардын келечеги жөнүндө бирдеме деш кыйын болуп калды.

— Жазуучулар бүгүнкү күндүн шартында кандай жашоо кечирүүдө?

— Азыркы жазуучулардын жашоосуна мышык ыйлайт. Мурдагыдай мамлекет тарабынан жардам, жеңилдик дегендер жок. Үй-жай мындай турсун, жазган китебиңди өзүң чыгарасың. Мен 4 китеп чыгардым. Анын баардыгы өзүмдүн каражатым менен чыкты. Китептин эң машакаты жазуу экен, андан кийин басып чыгаруу, анан сатуу. Сатуу бул тозоктун отунда күйгөндөй эле нерсе. Мисалы, депутатка, министрге, чоң бизнесменге барып: «Мобул балдар үчүн жазылган китеп, алып коюңуз»- десем мен сыйлаган ошол депутат, ошол бизнесмен, ошол министр «биз азыр кыргызча окубай калдык. Англисче үйрөнүп атабыз» дейт. Биздин маданиятыбыз учурда өтө төмөндөп кетти. Баардыгы деп айта албайм го, бирок көпчүлүк жазуучулар ушундай абалда. Колунда байлыгы бар, эл башкарган жакшы киши кыргызча окубай калдык го деп айтып жатса, анда кыргыз тилинде жазган акын-жазуучулардын жашоосу кандай болмок эле. Кыргызды-кыргыз басынтып атат да. Анан өзүңдүн чыгарган китебиңди сатпасаң дагы болбойт. Жазуучуларга кичине жылуу сөз айтып, колдоп койгондун ордуна, жакшы болсоң сен өзүңдүн китебиңди сатат белең дегендер да жок эмес. Базар экономикасынын шарты бизди да өз китебибизди өзүбүз сатууга мажбурлап жатса, кантели?

-Бул «Эл дүйнөсү» тарыхый-этнографиялык, адабий-көркөм журнал Кыргызстанда чоң журнал болуп эсептелет. 1995-жылы негизделген. Ар кандай шарттар менен бир топ убакыттарга чейин бул журнал чыкпай калган. Эми чыгып жатат. Республиканын баардык бурчтарына таратууга аракеттер көрүлүүдө.

Момундай суроо өзүнөн өзү туулат. Эмне себептен адабий сын менен окурмандар чөйрөсү Жапарали Осмонкуловдун курбалдаш-каламдаштарынын башка бирөөсүнө эмес, анын өзүнө, сөз өнөрү жаатында жараткан саамалыктарына айрыкча ынтызарлык менен назар таштап, анын чыгармачылыгы, изденүүлөрү туурасында сөз учугун чубап ийди?! Бул эмне кокустукбу же анын көркөм өнөрканасында адабий сынга предмет болуп берүүгө жарамдуу реалдуу мүмкүнчүлүктөрдүн натыйжасыбы? Мына ушул маселе көркөм адабияттын өнүгүү агымына, учурдагы абалына кайдыгер карай албаган ар бир окурмандын ынтызарлык ышкысына от коюп, кызыгуусун ойготоруна, ага өз алдынча жооп издешке түрткү берерине шек жок. Биз да ошондой максаттардан улам Ж. Осмонкуловдун чыгармачылык өнөрканасындагы өзгөчөлүктөрдү, анын буга чейин жараткан көркөм тажрыйбаларынын негизинде караштырып көрүү жана ага өз мамилебизди билдирүү ниетин коюп олтурганыбызды жашыргыбыз келбейт. Экинчи жагынан, бул макаладагы айрым байкоолор менен көз караштар прозачынын калемгерлик бейнесин тартууга жасалган алгачкы штрихтердин милдетин да аткармак.

Ж. Осмонкуловдун көркөм сөз өнөрүнө болгон курамы айылдык мектепте окуп жүргөн мезгилинде эле ойгонуп, андан кийин жогорку окуу жайында билим алып жаткан учурунда, жоокерчилик милдет өтөгөн чагында тынчтык бербей делөөрүтүп жүрсө да ал адабият босогосун көпчүлүк жаш калемгерлердей эле аңгеме жазуу менен баштаган экен. Бул анын окуу жайын бүтүрүп элет жериндеги орто мектепте мугалимчилик кылган мезгилине таандык.

Арийне, ким кандай чыгармачылык тагдырга, коомдук-маданий абройго ээ болбосун ошол калемгердин бир кездеги адабий чөйрөдөгү алгачкы кадамдары, көркөм машыгуулары, андан алган таасирлери, эмоционалдык-психологиялык абалы, авторго жасалган реакциялар, мамилелер анын көкүрөгүнүн тереңинде өчүрүлгүс болуп сакталып калат эмеспи.

Анын сыңарындай Ж. Осмонкуловдун чыгармачылык чыйырынын башталышы, өзүн өзү прозачы катарында калыптандырууга жасаган далалаттар, андагы ички жана сырткы факторлордун ролу, автор туш болгон моралдык-психологиялык кырдаалдар калемгердин азыркы жараткандарына ыба караган ар бир окурманды кызыктырарына ишенип койсок болот. Бул жагынан анын прозалык тунгуч саамалыктары, сүрөткерлик жана граждандык кредосунун пайда болушуна, өнүгүшүнө тигил же бул даражада кол кабыш кылган өбөлгөлөр туурасында чын дилден баяндалган, көркөмдүк жагынан бир топ чыйрак иштелген баяндар, эскерүү мотивдеги эсселер анын «Өмүрдүн көз ирмемдери» аттуу жыйнагында бир кыйла. Ошолордун айрымдарына кайрылып, автордун өзүнө сөз бергенибиз оң болуп турат.

«Айылдык мектепте иштейм. Союз убагында гезит-журналдын мээсин чакчубуз. Политинформация деген балээси такай өтчү. Айылдык мектепте не, үч-төрт жармач сабактан кийин башталчу талаш. Мектептин алдындагы отургучта эки завуч, мен, анан англис тили мугалими болуп дүйнөдө болуп жаткан жаңылыктардын тегерегинде кеп башталат. Басма сөз бетиндеги бажырайган тамгалар калбай талашка түшөт. Эч ким четте калчу эмес. Баарыбыз кызуу талашчубуз.

Ошондой күндөрдүн бир күнүндө почтону ача салсам республикалык гезитте менин аңгемем жүрөт. Сүйүнүп кеттим. Эми менин аңгемемдин тегерегинде кызуу талкуу жүрүп, сын-пикир, жаман-жакшы ойлор айтылат го деп күтүп калдым. Бирок караң калгырлар, ошо күнү бири да «лам» деп ооз ачпай коюшпадыбы, ооздоруна талкан толтуруп алышкансып. Мактанып атат дебесин деп өзүм дагы «аңгемем чыгыптыр» деп сөз баштай албадым. Партиянын күчү ушунда эле, идеологиянын туу чокусу болгон республикалык гезит-журналдарга сөзсүз жазылчубуз. Балким, ал күнү почтону албай калышкандар деп да шексиндим. Эртеси күттүм, кийинки күндөрү… Үмүтүм зор болчу чыгармам жөнүндө бирдеме айтышаар деген. Тескеринче, көрмөксөн, билмексен болуп коюшту. Көралбастыктан бирге иштеген кесиптештерим көңүл улаганга жарашкан жок. Капырай де чогулушу чогулабыз, бирок бирөөсү бирдеме деп ооз ачып койсо не? Ачпайт. Талаш токтогон. Көр тириликти айтып мыңкылдап күн кечкиртебиз. Ошентсе деле бирөө баштайт го дейм, үмүтүм өчпөйт… Жок. Баары эле ооздоруна кум куюп алгансып тымпыйышат. Жыйынтыгы нөл. Ана сөз баштайт, мына сөз баштайт, менен жүрүп аптадан апта алмашты… Баары дудук!»

Ырасын айтканыбыз жөн, автордун эсселеринин биринен алынган бул чакан фрагмент калемгердин жеке турмушундагы, чыгармачылыгынын башталышындагы кездешкен окуяларды эмоционалдык маанайда баяндаган, өткөн чактын өкүткө толгон сезимин жөн жай сүрөттөгөн катардагы эпизоддордун бири эмес. Мында өткөн доордун кашкайган реалдуулугу, болгондо да кыргыз турмушунун сөөгүнө сиңген нравалык «баалуулуктардын» көрүнүшү, коомчулугунун жандуу картинасы жатат. Кайдыгерлик менен ичи тардыкка тырмагына чейин сугарылган элет инттелигенциясынын өкүлдөрүнүн образы, жашоо принциби, гражданчыл позициясы жасалмаланбастан чагылдырууга алынган деп айтсак апырткандык болбос. Ошондуктан жаш жазуучуга ишенбеске аргаң калбайт. Ал эми окурмандардын чыныгы ишенимине ээ болгон калемгерлер бүгүнкү күндө сейрек эмеспи. Жогорудагы мисалга тартылган үзүндүнү тематикалык-идеалык жана проблемалык жагынан табигый улантып турган эсселер бир топ. Маселен, калемгерлердин ошол маалдагы алгачкы адабий машыгуулары чыгармачыл чөйрө тарабынан кандай кабыл алынып, кантип бааланганын элестүү жана сарамжалдуу чагылдырган дагы бир чыгармасына кайрылып көрсөк кантет.

«Жаңыдан жазып жүргөн кезим. Райондук гезиттин редакторуна балдар үчүн жазылган эки аңгемемди алып келдим. Айта жүргөн сөзүн менден да аябады.

— Аңгеме жакшы жазылган. Тили ширин. Бирок анда сүрөттөлгөндөй тамыңа жакын дөңдөгү мырза теректерге чыйырчык эмес, чымчык уялабайт. Чыйырчыктын мукам үнүнө маашырланганың турмушка коошпой турат. Жок кыл-деди. Айтса эп экен да. Андай дедим, мындай дедим. Көгөрүп туруп алды. Жадаганда:

— Эмне, анда Айтматов Акбара менен жатып-туруп жазды дейсизби? – десем көздөрү алайып отуруп калды.

Кийинки жума иш менен барып облустук гезитке кире калдым. Орто бойлуу, ак саргыл Ризван деген кызматкер кызы окуп көрүп эле.

– Кыргызстанда учтуу тоолор болобу?Андайдан кабарым жок экен, -деди кайдыгер.

– Учтуу тоолор бар экенин сен билбесең мен билем. Мен ошол тоолордун арасында жашайм. Аскасын ак мөңгү каптап, көзгө ажайып көрүнгөн учтуу тоолор бизде болбосо кайда болмок эле, -десем ынанбады.

— Учту тоолорду жок кылып кел, -деп көшөрүп туруп алды.

Ушундай учурда адамдын шагы биротоло сынып, жазгандан көңүлү көк таштай калышы керек эле, тескеринче, мен кайра чыйралдым»…

Туура. Мындай учурларда чыгармачыл кишиге чыйралбагандан башка ылаажы барбы?! Келтирилген фактылар кашкайта тастыктап тургандай элет интеллигенциясынын өкүлдөрүнүн биринен болгон мектеп мугалимдери, райондук жана областтык масштабдагы газеталардын бакандай кызматкерлеринин образдары, алардын чыгармачыл өнөргө көзкарашы, мамилеси кыргыз турмушунун типтүү көрүнүштөрүнөн болуп саналат. Алардын кимиси болбосун, мейли ал педагогбу же редакция кызматкериби, анын редактору болобу, бул көрүнүштүн өнүп чыккан кыртышы жалпы, тамыры бир. Ошол себептен автордун каармандары чыныгы көркөм чыгармачылыктын табияты, анын наркы, өзгөчөлүктөрү жөнүндөгү түшүнүк-элестери бирдей жана маданий камылгасы мажирөө, өз алдынча ой жүгүртүүгө жөндөмү жок, азыркы шарттын тубаса типтери болуп чыгат. Бул өз кезинде прозачынын чынчылдыгын, аны негизги эстетикалык принцип катарында бекем кармоого умтулганын да көрсөтөт. Мындай элеттик чөйрө өзүнүн көкүрөгүндө тынчтык бербеген алоолонгон адабий кумарынын сыртка ойдогудай тебилип чыгышына, идеяларынын, көз караштарынын материалдашуусуна зарыл болгон реалдуу мүмкүнчүлүктөрдү түзүп бере албагандыгына көзу жеткен Ж. Осмонкулов мугалимчилик кылууну таштап, республикалык масштабдагы басма сөз каражаттарынын редакцияларында кызмат өтөөгө өтөт. Чыгармачыл атмосферанын таасир күчү оңойбу, көп өтпөй эле анын оригиналдуу мүнөздө иштелген адабий туундулары ар түрдүү басылмаларда дембе-дем жарыяланат, атыгүл аңгемелер топтомдору да жарыкка чыгат, аларды адабий коомчулукка резонанс туудурууга жарай баштайт. Атыгүл, ал чыгармалары Ж. Осмонкуловду Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгынын лауреаты, Тоголок Молдо атындагы адабий байгенин ээси кылып тынат.

Ж. Осмонкуловдун чыгармачылык жүзүн аныктап, сүрөткерлик доошун, образ жаратуудагы, мүнөз түзүүдөгү жана сөз менен иштөөдөгү оригиналдуулугу менен индивидуалдуулугун ишенимдүү ачып берүүчү көптөгөн сапат-белгилер бар. Эгерде аларды өзүнчө топтоштуруп, жалпылаштырып карай турган болсок, анда төмөндөгүдөй бөтөнчөлүктөрдөн куралган чыгармачыл стихиянын картинасын көрөбүз.

Биринчиден, Ж. Осмонкулов далай убактан бери көркөм процесстин орошон кыймылында өзүнүн эстетикалык чабытын жетишерлик көрсөтүүгө мүмкүнчүлүгү болбой, мурдагы жеңип алган чектерди татыктуу бекемдей албай, өнүмдүү салттарды улантпай, кыйладан бери жабыркап келе жаткан «эң кичинелердин жанрынын» денесине кан жүгүртүү, жандандыруу машакаттын моюбай тартып келет. Демек, ал азыркы кыргыз балдар адабиятынын өкүлү катарында каралышка толук укугу бар.

Ырас, бөбөктөр адабияты оңбогондой татаал, ары жоопкерчиликтүү жана спецификалуу, айрыкча шык-жөндөмдү, чыгармачыл мамилени талап кыла турган тармактардын бири экендиги талашсыз. Ошол себептен эң кичинелердин көркөм чарбагына тажрыйбасы арткан, адабий кадыр-барк күткөн калемгерлердин бардыгы эле батынып бара албайт. Кенжелердин адабиятын жаратыш үчүн өзүнчө таза сезим, бөтөнчөлүктүү жөндөм, илбериңки баамчылдык жана сүрөткерлик чеберчилик талап кылынат. Анткени балдарга арналган чыгарма алардын социалдык-граждандык, интеллектуалдык жактан өнүгүшүнө туура багыт берип, моралдык-психологиялык жактан калыптанышына моюбай кызмат өтүшү, оптимизмин, жаркын эмоцияларын курчутушу, чоң турмушту таанууга, ага өз мамилесин иштеп чыгуусуна көмөктөшүүсү абзел. Балдар жазуучусунун милдети эң кичинелердин психологиясына максималдуу жакындоо далалаты менен гана чектелбейт. Калемгер алардын ой-сезимин, жан-дүйнөсүн жаркын, прогрессивдүү идеялар менен каныктырууга жана көркөм-эстетикалык деңгээлин толуктоого да жоопкер. Балдарга арналган чыгармалардын мазмунунун негизин «эмне үчүн?» деген суроо түзөрүн эстен чыгарбоо жөндүү. Ал эми сүрөткер дал ушул соболго көркөм-эстетикалык жагынан, социалдык турмушту реалдуу көрсөтүү жагы менен ишенимдүү жооп берүүсү зарыл.

Ж. Осмонкулов мына ушундай спецификалык талаптар менен бөтөнчөлүктөрдү жетишерлик билет жана чыгармачылыктын бул формасынын жоопкерчилигин айкын ажырата алат деп айтсак жарашат. Анын балдар дүйнөсүнө, психологиясына, образына айрыкча кызыгып калганынын дагы бир себеби калемгердин жогорку окуу жайын бүтүргөндөн соң кыйла жылдар бою өзүнүн районундагы мектептерде мугалимчилик кылганы да түрткү болгон сыяктуу. Табиятынан айлана чөйрөдөгү көрүнүштөр менен тиричиликтеги кубулуштарга жөн салды карай албаган сезимтал прозачы жаш жеткинчектердин атмосферасына, өзүнчөлүктүү дүйнөсүнө дайыма сергек баам салып, алар жөнүндө ой машакатын баштан кечирип анысын чыгармачылык электен өткөрүп жүргөнүн «Күн кызарып батканда» жыйнагына киргизилген жоон топ ангемелери «Төгө бер, жамгыр!», «Көктөмдө келген кубаныч» аттуу жыйнактарына киргизилген адабий туундулары ишенимдүү күбө катарында өтүп берет.

Чынын айтыш керек, жазуучунун балдарга арнап жазган алгачкы аңгемелеринин бардыгынын эле адабий-көркөмдүк жактан иштелиши, образдардын берилиши, дидактикалык принциптердин колдонулушу дайыма эле көңүлдөгүдөй чыга берген эмес. Мунун жөндүү себептери бар экендигине калет жок. Анткени автордун чыгармачылык жактан али толук кандуу такшалбагандыгы, тажрыйбасыздыгы, балдар жанрынын спецификалуу мүмкүнчүлүктөрүн али ойдогудай өздөштүрө электиги, чеберчиликтеги сабактарын үйрөнбөгөндүгү менен түшүндүрүлөт. Бирок ошондой болгону менен анын адепки «Досчул бала», «Чыйырчык», «Уялуу булак», «Кыз булак» аттуу аңгемелеринде жаш жазуучунун келечегине үмүт байлаган жакшынакай сапаттар ачык көрүнө баштаган. Бул чыгармалар автордук сюжет куруу, автордук ойдун ачыктыгы, коюлган проблемалардын социалдуулугу, жеткиликтүү тилде баяндалганы, каармандарынын элестүүлүгү жана конкреттүүлүгү менен эсте калат.

Анын соңку кезде жарык көргөн жыйнактарындагы орун алган чакан аңгемелер калемгердин бул жанрдын үстүндө ошол күүдөн жазбай кызуу иштеп жаткандыгын айгинелейт. Мында автор ириде миниатюралуу стилистика жагынан өзгөчөлүктүү түзүлгөн көркөм текстерди жаратуу жагынан изденүү аракеттерин көрүп жатканына ынанабыз. Айрыкча бир өңчөй тыбыштардан башталган сөздөрдөн куралган сүйлөмдөр менен жазылган кыска чыгармалар жаш жеткинчектердин чыгармачылык фантазиясын ойготоруна, анын сезимине адабий-эстетикалык таасир берерине ишенип койсо болот.

Жазуучунун адабий жомок жаратуу жагындагы изденүү аракеттери колдоого арзыйт. Анткени аларда бөбөктөр адабиятынын жанрдык алкагын кеңитүү, образдык системасын байытуу, көркөмдүк таасирдүүлүгүн арттырууга жасалган демилгелер орун алган. Буга айрыкча анын соңку «Көктөмдө келген кубаныч» аттуу китепчесине кирген «Кулак», «Ким күчтүү?», «Мекен деген эмне?», «Коен менен кирпи», «Ай кармаган бака», «Эринчээк конок», деген чыгармалары күбө. Автордун мындай мүнөздөгү адабий туундулары буга чейинки адабият тарыхындагы туруктуу көрүнүшкө айланып калган салттуулукка кирбейт б. а. ал адабий жомокторун элдик оозеки чыгармачылыкта орун алып келген туруктуу сюжеттерди, образдарды жана мотивдерди механикалык түрдө колдонуудан, көркөм вариациялоодон өз боюн оолак кармайт. Анын чыгармаларында автордун көөдөнүндө уялган идеялар менен көркөм фантазиянын чөйчөгүндө бышырылган образдар, персонаждар ширелише шөкөттөлүп чыга келет. Ал эми аллегориялык каармандар бөбөктөрдүн жан дүйнөсүн байытуучу каражатынын, аңгемедеги дидактикалык маанайдын таасирдүүлүгүнүн артылышына көмөк көрсөтөт.

Бирок, анын адабий жомокторунун бардыгы эле телегейи текши чыга бербегендигин, айрым учурда карандай насаат айтуучулук, сюжетти бир өңчөй түзүү жана чечмелөө орун алып, көркөмдүк жагынан да аксап калгандыгын адилеттик үчүн айта кетүү керек. Канткен күндө да Ж. Осмонкуловдун чыгармачылык изденүүлөрү менен андагы натыйжалар балдар адабиятынын алгалоо кыймылына кол кабыш этүүгө жарамдуу фактыга, анын бул багыттагы мүмкүнчүлүктөрү алдыда деген ойго түртпөй койбойт.

Экинчиден, кыргыз аңгемесинин он-он беш жыл аралыгында жандуу адабий процесске тийгизген таасири мурдагы этаптардагыдай болбой, окурмандар арасында эң окумдуу, адам тагдырын сүрөттөөдө, психологиялык талдоолорго ийкемдүү жанр сымалында кадыр-барк күтө албай калгандыгы жашыруун эмес эле. Бирок ошондой болгону менен улуттук адабиятыбыздагы эпикалык кенже жанр өз мүмкүнчүлүгүнө, чама-чаркына жараша аракеттерди көрүп жаткан. Мындай машакаттуу иш ириде адабиятка жаңыдан аралашып жаткан жаш калемгердин энчисинде калган жайы бар. Аңгеме жанрынын ички жана тышкы турмушундагы оош-кыйыштары идеялык-тематикалык изденүүлөрү, образдык-эмоционалдык кубатындагы өз алдынчалыктар, поэтикалык арсеналындагы жеке аракеттер менен натыйжалары жөнүндө сөз жүргөндө Ж. Осмонкуловдун чыгармачылыгынан кыйгап өтүү мүмкүн эмес. Ал деле башка калемгерчилеп өзүнүн чоң адабиятка жасалган алгачкы кадамдарын дал ушул жанрдан баштаган. Кыска убакыттын ичинде ал өз стихиясын эпикалык чыгармачылыктын дал ушул кенже жанрынан тапты, анын турмушту, адам тагдырларын көркөм изилдөөдөгү жана жалпылоодогу мүмкүнчүлүктөрүн, автордук идеяны таасирдүү чагылтуу, моралдык-этикалык, социалдык жана психологиялык проблемаларды коюу жана чечүүдөгү, таамай жана элестүү көрсөтүүдөгү ийкемдүүлүгүн эртелеп түшүндү. Натыйжада бул жанр автордун көөдөн куйкалаган идеяларын, жан дүйнөсүнө тынчтык бербеген коомдук-социалдык, нравалар жөнүндөгү көз караштарын ишенимдүү чагылтышына кол кабыш кылган жанрлардын бири болуп калды.

Көтөрүңкү пафостогу мындай пикирлерди кесе айтышка анын алгачкы аңгемелер жыйнагы болгон «Күн кызарып батканда»/1993/аттуу китебинен орун алган бир катар чыгармалары негиз болуп берет. Маселен, «Жар», «Учук», «Күнөөсүз күнөөлүү», «Бир кулач жип», «Кылмышка тете жаза», «Васька», жана «Айлангөчөк» аттуу аңгемелери кадыресе профессионалдык деңгээлде иштелген, чынчыл прозанын көрүнүштөрү катарында кабыл алынат. Демек, Ж. Осмонкулов чыгарма жаратуунун техникасын гана эмес, барыдан мурда турмуш көрүнүштөрүн өз позициясынан туруп баалап, коомдогу социалдык жана этикалык маселелерди өзү сүрөттөөгө алган кейипкерлердин тагдыры менен тыгыз байланышта, учурдун орчун мааниге ээ этикалык проблемаларын окурмандардын алдында жасап-түзөбөстөн жая салат. Бул сапат анын калеминдиги өнөгөлүү жана келечектүү көрүнүштөрдү пайда кылат.

Жазуучу жасалма жана ойдон чыгарылган сюжеттерге, жалган мүнөз түзүүгө, өзү көзү жетпеген, шексине караган маселелерге ашкере азгырылбайт. Турмуш кандай жөнөкөй жана ошол эле маалда татаал болсо аны ошол калыбынан жазабастан, аны сүрөткердик өздүк призмадан өткөрөт. Ошол себептен реалисттик катаалдык анын бир катар аңгемелерине таандык келген касиеттерден. Жогоруда аталган аңгемелеринин ичинен жан дүйнөңдү козгоп, ойлонууга чакырган «Учук», «Кылмышка тете жаза» жана «Васька» аттуу чыгармаларын өзгөчө бөлүп көрсөтүү керек. Бул аңгемелер бир чындыктын үч башка кыры, үч башка өңүттөн чагылдырган картинасы, өзөктүү бир проблемага түйүндөштүрүлгөн үч башка адам тагдырынын көркөм картинасы катарында кабыл алынышы керек. Анткени, анда бүгүнкү күндүн жандуу турмушу, бири-бирине ички жагынан байланышкан адам өмүрлөрү, каармандардын түрдүү мүнөздөрү чагылдырылган. Ошентип, аларды өз өзүнчө жекелештирип карабай бир тегиздикке коюп, бир ракустан байкоо жүргүзгөнүбүздө алардын оригиналдуулук жана сүрөткердин жекечелиги көзгө даана тартылат.

Эгерде «Учук» аңгемесинде кары адамдын, эненин куру намыс үчүн элет жеринде демейки айтыла жүрчү ар кандай ушак-айыңдан чочулаган уул-келининин кыстоосу менен калаа жеринде аргасыздан туруп калышы, анын бара-бара адам, карыя катарында эмес, катардагы үй буюмуна айлынышы, дал ошол күндөрдө баш каармандын жеке толгонуулары, ой-үмүтү, тилеги менен санаркоолугу чагылтылып, моралдык жана психологиялык жактан деградацияга учураган кийинки муундун өкүлдөрүн, өзүнүн урпактарынын ким экендигин таанып, алардын моралдык принциптерине, жашоо образына протест жасаганы билгичтик менен баяндалса, ал эми «Кылмышка тете жаза» жана «Васька» жогорудагы аңегеменин идеялык-тематикалык багытын табигый түрдө улантат, логикалык мазмунун чыңайт, социалдык өзөгүн бышыктайт.

Карыя Лопухов /«Кылмышка тете жаза»/да жогорудагы чыгарманын башкы каарманы сыяктуу эле социалдык чөйрөнүн, коомдук турмуштун мазмунун аныктап турган кайдыгерликтин жана эгоизмдин курмандыгы. Кастарлап карап, бапестеп бага турган үй-бүлөсү болбогондуктан каралаша турган агайин туугандан караманча куру алакан калган бул персонаж үчүн бул жарыкчылыктагы жападан жалгыз аздектеген бир мүдөө бар. Ал пенсия алган күнү чери жазылганча ичүү. Бирок бул жөнжай окуя сымалында чагылдырылбайт. Ал каарман кадыресе тиричиликте боло жүрчү майда-барат таарынычтарын, кошуналары менен айрым пикир келишпестиктерин ошол күнү сааты чыккандыктан такташкысы, чечкиси келет. Коңшу-колоңдору анын мындай жаңжалдарынан жадагандыктан милиция кызматкерлерине далай жолу салып беришет, бирок алардын кайдыгерлигинен жана жоопкерсиздигинен Лопухов көп этпей кайра боштондукта. Жанаша жашагандардын кылыгы жанына баткандыктан алардын ортосундагы конфликт улам өөрчүй берет. Натыйжада чыгарма башкы каармандын трагедиясы менен аяктайт.

Анна Михайловна да карыган кезде /«Васька»/ күйөөсүнөн ажырап, жалгыз уулунан кайрым болбой калаанын чок ортосундагы төрт бөлмөлүү үйдө Васька деген ити менен өмүрүнүн калган күндөрүн бирге кечирет. Адамдан иттин кадыр-баркын жогору коюп барктаган башкы каарман жабышкан кеселге алдырып төшөк тартып жатып калганда ачка калган сүйүктүү итинин жемине айланат. Аңгемелердин кыскача мазмуну мына ушундай.

Байкалып турбайбы, Ж. Осмонкуловдун аңгемелеринде жеке адамдын турмуштук драмасы менен трагедиясы биринчи планга алынып чыгарылган. Прозачы катарында ал адам турмушунда жана тагдырында кездеше жүрчү мындай кырдаалдардын жыйынтыгын эмес, анын келип чыгыш себептеринин, социалдык жана нравалык-психологиялык тамырларын ачып бергиси келет. Ал эми чыгарманын өзөгүн түзгөн сюжеттик окуялар менен эпизоддор дал ошол автордун максатын көңүлдөгүдөй ишке ашышына элпек кызмат кылат. Бул калемгердин сүрөткерлик өнөрүн көрүүгө, талдоого жана замандаштарын ойлонууга чакыра турган идеяларды ортого тартынбастан таштоо жөндөмдүүлүгүнө ээ экендигин ырастай алат.

Арийне, жаш жазуучу өзүнүн адепки аңгемелеринде эле каармандарынын дилинде уялаган аялуу сезимдерди же чамгарактап ээ-жаа бербеген маанайды, каармандардын мүнөзү аныктап турчу башкы касиеттер менен белгилерди чагылдурууга келгенде бир өңчөй көркөм ыкмалар менен сюжеттик окуяларды бир типте куруу жалпы чыгармачылык максатты көңүлдөгүдөй ашырууга тоскоолдук кылаарын, баяндоонун шаблондук жолуна жетелерин ачык ажырат. Ошондуктан ал ар бир аңгемесине, каармандарына, деталдарга жекече мамиле жасоого аракет жасайт. Ал эми мунун өзү жакшы маанидеги изденүүнүн башталышын айгинелеген көрүнүштөрдөн эле. Муну фактылар менен иллюстрациялаш үчүн дагы деле жогоруда сөз болуп жаткан чыгармалардын өзүнө кайрылганыбыз жөн.

«Учук» аңгемесинде окуя автор тарабынан мындайча башталат: «Алгачкы күндөрдө шаар бу кемпирди өзүнө арбап алган. Айылдан шаарга ой-боюна коюшпай уулу менен келини алып келишкенде: «Эне сүтүн актайлы, кызмат кылалы, урматтайлы, сыйлайлы!»-дешкен ак ниеттери менен. Кызыгы кийин болду». Болгондо да эне көп өтпөй өлүү дүйнөгө тирелип турган үндүн интерьерин байытып, көркүнө көрк кошуп турган жандуу буюмга айландырылды. Мээрим менен жылуулуктан ат чабым алыс турган бул үйдө ал артыкбаш экенин, атыгүл черин жазып кобурашып чай ичүүгө мүмкүн эместигин, бирок өзү оору менен ачкачылыктан запкы тартса да анын энелик жүрөгүнүн ыйыктыгы ушунда белем, дагы да болсо уул-келинин жамандыкка кыя койбойт. Өзү кыялында түзүп алган иллюзордуу турмуш менен жашаганга б. а. берекеси төгүлгөн үй-бүлөнү, небересин күсөп, анын кызыгына маашырланып, колунан жетелеп өзүнүн өмүрүнүн көп мезгилдери өткөн айылына барып тели-теңтуш, коңшу менен бапырашкысы келет, оюнда. Бирок турмуш дегениң жалаң ой-кыялдан түзүлбөгөн балээ эмеспи. Уул-келининин адамдык наркын, моралдык кебете-кешпирин эми гана айра тааныган кемпирдин таяна турган, ишенген бир гана үмүтү бар. Ал кыйладан бери көөдөнүндө бекем сакталып жүргөн Наки аттуу чалдын элеси. Сагыныч менен кусалык дилин таарыган кемпирди Наки чалдын ооруканага атайы издеп келишин баяндаган финалдык эпизод автор койгон рухий тазалык жана бийиктик проблемасына чекит коет. Окуп көрөлү:

«-Келген экен, байкуш!» — байбиче өзүнчө шыпшынды. Алыскы сапарга даярданды чоң эне. Чачын өрүп, палатадагылар, врач кыз менен жылуу коштошту. Көп жылдардан бери ачылбаган көңүлү, эми чындап ачылды. Жылуу мамилеге семирди. Өз ыктыяры менен кетип баратты. Кол булгап узатышты ооруканадагылар. Чал, кемпир кеткенден кийин уулу жалгыз келди.

– Алып кетти, -дешти ооруканадагылар.

– Ким?-нес болуп катты баласы.

– Бир абышка…

– Ыя?!..

– Бир абышка дейбиз…

– Аа… Наки чал го?!..

Баласы балакайынан атасындай кам көрүп, жакшы көргөн, кийин эс тартып чонойгондо апасынан кызганган жыртак чалды баратып, аргасыздан эсине салды…»

Эне менен баланын ортосундагы мамилени, байланышты жана айрымачылыкты, адамдык насилин, моралдык дүйнөсүн даража-деңгээлин аныктап берүүчү бул ички контрастка эгедер эпизод, автордук баян дал ушул жерден чорт үзүлөт. Бул болсо барып-келип калемгердин аңгеме жанрынын табиятын, мүмкүнчүлүктөрүн, көркөм-эстетикалык функцияларын жетиштүү өздөштүрүп калганын гана эмес, ошондой эле анын сүрөткер катарында калыптануу жолунда экендигин ырастай алат.

Ж. Осмонкуловдун 2002-жылы чыккан «Өмүрдүн көз ирмемдери» аттуу эсселерден, повесть менен аңгемелерден турган китеби анын жазуучулук жолундагы ийги көрүнүштөрдү өз кучагына камтыган жаңы тепкич сымалында бааланышка укугу бар. Минтип айтып жатканыбыздын себеби, бул жыйнакта автордун прозабыздын жанрдык алкагын кеңейтүү, стилдик көп түрдүүлүккө тайманбай умтулуу, көркөм чагылтуунун жаңыча ыкмаларын издештирүү сыяктуу касиет-белгилер анын өнөрканасында туруктуу мүнөз күтө баштаганын көрсөткөн кубулуштарга бетме-бет келбей койбойт. Муну ириде автордун эссе жанрынын үстүндө ийгиликтүү кадамдарды жасап, жанрдын коомдук жана адабий-эстетикалык баркын илгерилетүүдөгү демилгелерин айгинелегенге жарамдуу чыгармаларынан жолуктура алабыз. Демек, бул көрүнүштү Ж. Осмонкуловдун көркөм өнөрканасынын оригиналдуулугун, сүрөткерлик бөтөнчөлүгүнүн бир маанилүү жагын тастыктаган үчүнчү жагдай, сапат сымалында карашыбыз абзел.

Ырас, Ж. Осмонкуловго чейин эле кыргыз прозасы эссе жанрынан жайдак калган эмес эле. Эпикалык чыгармачылыктын аңгеме, повесть жана роман өңдүү формалык түрлөрү жеткен бийиктикке жетип, окурмандар чөйрөсүндө ат көтөргүс аброй издеп таппаса да, көркөм процесстин өнүгүшүнө алдыңкы чектерин аныктаган олуттуу эстетикалык күчкө айлана албаса да ал өзүнчө жанрдык форма катарында чамачаркына жараша күн кечирип жаткан. Ал уруулаш, тектеш жанрлар сыяктуу тарыхый өнүгүүнүн баскычтарынан басып өткөн жок, изденүүлөрдүн узак жана машакаттуу түйшүгүн башынан өткөрбөдү. Демек башкаларга салыштырмалуу эссе улуттук көркөм практикабыздын аңызында жаңыдан тамыр жайып, бүчүр байлоо абалында турган жанрдык формалардын бири. Анын көркөм турмушунда орошон кыймылына аралаша баштаганына көп убакыт да өтө элек, андагы ийгиликтер менен мүчүлүштүктөр тек гана К. Жусупов, Р. Рыскулов жана А. Жакшылыковдун айрым-айрым аракеттеринин деңгээли менен аныкталып жана бааланып келе жаткандыгынын себеби ушунда. Чынын айтыш керек, сүрөткерден өзгөчө даярдыкты, чеберчиликти талап кылган бул жанр андан ары өнүктүрүлүшкө муктаж, анын адабий-эстетикалык аброюн бийиктетүүдөн чарчабаган жаш, жаңычыл күчтөрдүн демилгелерине зарылып турат. Менимче, Ж. Осмонкуловдун бул жанрдын айдыңына тартынбастан кадам ташташы, өзүнүн чыгармачылык мүмкүнчүлүктөрүн дал ушул жанрда сынап көрүүгө аракеттениши, анын азыркы учурдагы натыйжалары эссесинин келечегине үмүттүү кароого мажбурлайт.

«Өмүрдүн көз ирмемдери» Ж. Осмонкуловдун сүрөткерлигинин калыптанышын, көркөм чеберчиликке, профессионализмге ээ болуп калганын тастыктаган жыйнак деп айтууга болот. Эгерде ал мурун ар кандай мазмунда жазылган, ийгилиги менен кемчилиги жанаша жашаган, оош-кыйыштары жетишерлик, майда тематикага, коомдук мааниси өтө олуттуу болбогон проблемаларга урунду болуп, анын тартылуу күчүнөн такыр бошоно албай жүргөн болсо, бул саам ал мындай көрүнүштөрдөн кадимкидей арылып калганына күбө болобуз. Буга анын жыйнакка кирген сыртынан караганда ар кандай тематикага арналгансыган өз алдынча иштелген чакан эсселер сымалында кабыл алынган, бирок тереңирээк баам таштап, ой токтотуп караган, өз алдынча ойлонууга жөндөмдүү окурмандын алдында өзүнчө өзөктүү бир проблемага баш ийдирилген, бир-бири менен чебер куралыштырылган чыгармалар жакшынакай мисал болуп берет.

Адам канткенде адам болот, ал кандай кырдаалда өзүнүн табият берген улуулугун, наркын жана бийиктигин булгабай сактап калат-бул философиялык, нравалык-этикалык проблема жыйнакка кирген бардык эсселердин мазмунун аралап өткөн кызыл сызык сымал таасир калтырат. Жазуучу буга ынанымдуу жооп издешти, окурманды олуттуу ойго салышты реалдуу турмуштан алысыраак турган абстрактуу мааниге ээ окуялардан, кейипкерлерден издеп убара болбойт. Ал бул проблеманы кечээки жана бүгүнкү күндүн чындыгынан, айлана-чөйрөбүздө кадам сайын кездешкен социалдык дүйнөдөн, ыбырсыган көр тиричиликтен, замандаштарыбыздын кулк-мүнөзүнөн табат. Чыгармалардын реализминин күчү окурманды комуздун чыңалта толгогон кылындай абалга жеткирет. Бул болсо эсселердин жалпы көркөм-эстетикалык пафосун курчутуп гана тим болбойт, автордун замандаштар алдындагы, чыгармачылыктагы граждандык позициясынын ачык чагылышын шарттайт.

«Шаардан чарчаганымды сезем…Бала ар качан ата конушунда, эне кучагында жүрүүнү самаганы менен түбүң түшкүр куу дүйнө найза. Найза дегеним ар ким өз ырыскысын таап жеп, өмүр улаганы кетишет тура. Ошон үчүн ата-энең турган жер бейиш көрүнөт…», «Кыргыз бу дүйнөгө тоо болуп келип, тоо болуп кетет. Ак чокулуу Алатоосун карап турбаса курсагы ачат, кусага батат, руху бөксөрөт…», «Ойлогон кишиге табигатка ашыкбаш жаралган эчтеме жоктой. Бири жаратып, экинчисин талкалоочу күчкө эгедир кылып, ашып баратса өөнөп, жетпей калса теңдеп, бирин-бири толуктап турган рухтун күчү, Кызыл Жардын чыдамкайлыгын, киндик кан тамган жердин улуулугун аздектебей кое албайт экенсиң. Кызыл Жар чыт курсак кезден балык уулап, көгүчкөн кармаган, мал жайып, балалык өткөн күндөр үчүн гана ыйык эмес. Анын касиети тилсиз жоого түктүү төшүн тосуп, сарыкамыштык урпактардын тукумун кырсыктатпай, өмүрүнө өмүр улап келатканында…», «Элдигибиз, тарыхыбыз, мамлекеттүүлүгүбүз жер тагдыры менен өлчөнүп жаткан XXI кылымда мындай жорукту ким көрүптүр? Бүгүн жер сураган киши дагы бир күнү башкасын сурабайт, же бүгүн жерин саткан киши эртең дагы башкасын сатпайт деп ким кепил боло алат. Эч ким?»

Бул жазуучунун ар кайсы эсселеринен алынган үзүндүлөр, Ж. Осмонкуловдун Мекен жөнүндөгү айрым гана көз караштары. Мына ушундай кыска фрагменттер ар бир майда кум эбегейсиз жана кайталангыс Сахаранын образын жаратканга кызмат кылгандай эле Ата Мекенибиздин ажайып образын түзүүго кол кабыш этет. Мекен жана сен-мен, бүгүнкү жана эртеңки тагдыры, келечек муундардын алдындагы жоопкерчилик, тарых алдындагы милдет сыяктуу социалдык жана нравалык маанидеги маселелер акырындап философиялык маанайга жана мазмунга көтөрүлүп чыгат.

Жазуучу катарында Ж. Осмонкулов өзү сүрөттөөгө алган турмуштук эпизоддор менен кырдаалдарды жасап-түзөбөй, аларга чыгармачыл фантазиянын оргуган кыймылынан пайда боло калчу ашыкча боекторду сүртпөйт. Кандай көрсө, кандай кабыл алса ошол турпатынан бузбай баяндайт, бирок жыйынтыктоочу автордук ойду таасирдүү чыгарууга уста. Анын эсселеринин басымдуусу ушундай сымбатта жазылган. Маселен төмөнкү чыгармаларга баам салып көрөлү: «Боом капчыгайынан автобус ала салып кетиптир. Ый, чуру-чуу. Кырсык чалган жерге жаңы эле келген бирөө арыраакта өзгөчө бушайман жеген чүкөдөй кемпирге кайрылат.

– Энеке, автобустун ичинде адамдар жок бекен?-деп

– Кудай жалгап адамдар жок экен. Солдаттар эле бар экен…-деп жатпайбы курган кемпир көпчүлүккө маанилүү карап».

Трагедиялык кырдаалдагы драмалык абалда өтө кыска жана эффективдүү баяндаган, ашыкча эмоцияларга, баяндарга азгырылбаган автордун бул көркөм тексти бир жагынан аргасыздан кайгылуу маанайдагы жылмаюуну жаратса, экинчи жагынан адамдардын нравалык жүзүн, психологиялык турмуш-турпатын көз алдыга элестүү тартат.

«Көл жээгинде кактанып жатабыз. Күн ысык. Эл көп. Аңгыча жаныбыздагы топ балдарга өздөрү курактуу бала келип кошулду. Атасы адамдардан окчунураак чечинди. Бателе тил табыша калган балдар жайкы ысыкта көл жээктеп шапар тебишти. Кубалашып ойношту. Көлдө сүзүштү. Чарчаштыбы, ысык кумга жата кеткен балдардан жаңы келип кошулганы сурап атпайбы:

– Силер кайдан келдиңер?-деп

– Оштон… дешти тигилер эчтемеден бейкапар.

– Ии… баланын көңүлү чөккөндөй ырааңы бузулуп кетти. -Мен силерди Таластан го дегем. Бакай-Атадан болсоңор жакшы болот эле, -деди оюн ачык билдирип.

Бирок тиги балдар атанын балага берген тетири тарбиясын сезиштиби, сезишпедиби билбейм, жооп кайтарбастан жарыша көлдү көздөй чуркашты».

Бүгүнкү күндө коомубузда чырмооктой чырмалган трайбализм, өксүк тарбия-таалим жана анын кесепети жөнүндө узун сабак акыл айтып олтурбаган автор тек гана турмуш көрүнүштөрүнүн бир элеси менен конкреттүү келген турмуш чындыгын алдыңа таштап коет. Ж. Осмонкулов өткөн учурдун көйгөйлүү жагдайларына көз карашын билдиреби, тарых, маданият, адабият проблемалары жөнүндө сөз козгойбу, замандаштарынын пейилдеринин бузулушу тууралуу баяндайбы, ал кандай гана шартта болбосун өзүнүн практикасына, тегерегинде орун алып жаткан көрүнүштөргө таянат. Ошол себептен автордун эмоциясы көбүрүп-жабырып чыкпайт, автор катары аларга салкын кандуулук, токтоолук менен караганга, реалдуу баа бергенге далаалат жасайт. Лирикалык сезимдер, эпикалык арым зарыл болгон публицистикалык шаани менен каныктырылгандыктан анын эсселери таттуу окулат. Дегинкисинде, эссе жанрынын айдыңындагы анын жаратмандыгы жана натыйжалары Ж. Осмонкуловдун келечегине ишенимдүү кароого негиз берет.

Ж. Осмонкуловдун ушу күнгө чейинки чыгармачылыгына көз салып олтуруп ал кыска, көлөмү жагынан чакан келген жанрлардын стихиясын жетик өздөштүрүп алганын, эпикалык кеңири полотнолорду түзүүгө даярдык көрүүнүн үстүндө экендигин, бул багытта ал жападан жалгыз «Кандуу желдет» аттуу повестин жарыялагандыгын белгилеп коюшубуз жөн. Адабий туундунун тематикасы, образдар системасы биздин проза үчүн чоочун. Себеби коммунистик система жашап турган тээ 30-жылдардагы репрессиянын аткаруучулары али кара сөз чарбасында көркөм планда иштетүүгө алынбаган, алардын пейили-кую ойдогудай чагылдырылбаган. Айтор, бул повесть азыркы прозабыздын чегин кеңейтүүгө ташталган кадамдардын катарында турат деп белгилегенибиз абзел. Доордун катаалдыгын, карама-каршылыгын жана ошого жараша повесттин башкы каарманы П. С. Букреевдин мүнөзүн чын пейилден көркөм иликтөөгө алган бул чыгарма Жапарали Осмонкуловдун прозачылык арымынын артып баратканын айныбай ырастаган көрүнүштөрдүн бири болуп кала берерине шек кылбай койсо деле болот.