Основная образовательная программа основного общего образования

Интервью с поэтом—участником Великой Отечест­венной войны. Героизм, патриотизм, самоотвержен­ность, трудности и радости грозных лет войны в стихо­творениях поэтов—участников войны: А. Ахматовой, К. Симонова, А. Твардовского, А. Суркова, Н. Тихонова и др. Ритмы и образы военной лирики.

Теория литературы. Публицистика. Интервью как жанр публицистики (начальные представления).

Федор Александрович Абрамов. Краткий рассказ о писателе. «О чем плачут лошади». Эстетические и нравственно-экологические проблемы, поднятые в рас­сказе.

Теория литературы. Литературные традиции.

Стихотворения о Родине, родной природе, собствен­ном восприятии окружающего (В. Брюсов, Ф. Сологуб, С. Есенин, Н. Заболоцкий, Н. Рубцов). Человек ип ри­рода. Выражение душевных настроений, состояний чело­века через описание картин природы. Общее индивидуальное в восприятии родной природы русскими поэтами.

Теория литературы. Лирический герой (разви­тие понятия).

Теория литературы. Публицистика (развитие представлений). Мемуары как публицистический жанр (начальные представления).

Возвращение к истокам, основам жизни. Осмысле­ние зрелости собственного возраста, зрелости обще­ства, дружеского расположения к окружающим людям разных национальностей. Особенности художественной образности дагестанского поэта.

Теория литературы. Особенности жанра хокку (хайку).

Фантастические рассказы Рея Брэдбери как выражение стремления уберечь людей от зла и опасности на Земле. Мечта о чудесной победе добра.

В мире русской народной песни (лирические, исто­рические песни). Отражение жизни народа в народной песне: «В темном лесе», «Уж ты ночка, ноченька тем­ная...», «Вдоль по улице метелица метет...», «Пуга­чев в темнице», «Пугачев казнен».

Теория литературы. Народная песня, частушка (развитие представлений). Предание (развитие пред­ставлений).

Из «Жития Александра Невского». Защита русских земель от нашествий и набегов врагов. Бранные под­виги Александра Невского и его духовный подвиг само­пожертвования.

Художественные особенности воинской повести и жития.

«Шемякин суд». Изображение действительных и вымышленных событий — главное новшество литерату­ры XVII века. Новые литературные герои — крестьянские и купеческие сыновья. Сатира на судебные порядки, ко­мические ситуации с двумя плутами.

«Шемякин суд» — «кривосуд» (Шемяка «посулы лю­бил, потому так он и судил»). Особенности поэтики бы­товой сатирической повести.

Теория литературы. Летопись. Древнерусская повесть (развитие представлений). Житие как жанр литературы (начальные представления). Сатирическая по­весть как жанр древнерусской литературы (начальные представления).

Из русской литературы XVIII века

Денис Иванович Фонвизин. Слово о писателе.

«Недоросль» (сцены). Сатирическая направленность комедии. Проблема воспитания истинного гражданина.

Теория литературы. Понятие о классицизме. Основные правила классицизма в драматическом про­изведении.

Теория литературы. Басня. Мораль. Аллегория (развитие представлений).

Теория литературы. Дума (начальное пред­ставление).

Роман «Капитанская дочка». Гринев — жизненный путь героя, формирование характера («Береги честь смолоду»). Маша Миронова — нравственная красота ге­роини. Швабрин — антигерой. Значение образа Савельича в романе. Особенности композиции. Гуманизм и историзм Пушкина. Историческая правда и художест­венный вымысел в романе. Фольклорные мотивы в ро­мане. Различие авторской позиции в «Капитанской доч­ке» и «Истории Пугачева».

Теория литературы. Историзм художественной литературы (начальные представления). Роман (началь­ные представления). Реализм (начальные представ­ления).

«Пиковая дама». Место повести в контексте творче­ства Пушкина. Проблема «человек и судьба» в идейном содержании произведения. Соотношение случайного и закономерного. Смысл названия повести и эпиграфа к ней. Композиция повести: система предсказаний, наме­ков и символических соответствий. Функции эпиграфов. Система образов-персонажей, сочетание в них реаль­ного и символического планов, значение образа Петер­бурга. Идейно-композиционная функция фантастики. Мотив карт и карточной игры, символика чисел. Эпилог, его место в философской концепции повести.

Михаил Юрьевич Лермонтов. Краткий рассказ о писателе, отношение к историческим темам и воплоще­ние этих тем в его творчестве. «Мцыри». Поэма о вольнолюбивом юноше, вырван­ном из родной среды и воспитанном в чуждом ему об­ществе. Свободный, мятежный, сильный дух героя. Мцыри как романтический герой. Образ монастыря и образы природы, их роль в произведении. Романтиче­ски-условный историзм поэмы.

Теория литературы. Поэма (развитие пред­ставлений). Романтический герой (начальные представ­ления), романтическая поэма (начальные представле­ния).

Теория литературы. Комедия (развитие пред­ставлений). Сатира и юмор (развитие представлений). «Шинель». Образ «маленького человека» в литерату­ре. Потеря Акакием Акакиевичем Башмачкиным лица (одиночество, косноязычие). Шинель как последняя на­дежда согреться в холодном мире. Тщетность этой меч­ты. Петербург как символ вечного адского холода. Не­злобивость мелкого чиновника, обладающего духовной силой и противостоящего бездушию общества. Роль фантастики в художественном произведении.

Теория литературы. Рассказ (развитие пред­ставлений). Художественная деталь (развитие пред­ставлений).

Теория литературы. Художественная деталь. Антитеза (развитие представлений). Композиция (раз­витие представлений). Роль антитезы в композиции произведений.

Теория литературы. Психологизм художест­венной литературы (развитие представлений).

Теория литературы. Сюжет и фабула.

Теория литературы. Драматическая поэма (на­чальные представления).

Журнал «Сатирикон». Тэффи, О. Дымов, А. Авер­ченко. «Всеобщая история, обработанная „Са­тириконом” (отрывки). Сатирическое изображение исторических событий. Приемы и способы создания са­тирического повествования. Смысл иронического пове­ствования о прошлом.

Новаторский характер Василия Теркина — сочетание черт крестьянина и убеждений гражданина, защитника родной страны. Картины жизни воюющего народа. Реа­листическая правда о войне в поэме. Юмор. Язык поэ­мы. Связь фольклора и литературы. Композиция поэмы. Восприятие поэмы читателями-фронтовиками. Оценка поэмы в литературной критике.

Теория литературы. Фольклор и литература (развитие понятия). Авторские отступления как элемент композиции (начальные представления).

Андрей Платонович Платонов. Краткий рассказ о жизни писателя.

«Возвращение». Утверждение доброты, сострада­ния, гуманизма в душах солдат, вернувшихся с войны. Изображение негромкого героизма тружеников тыла. Нравственная проблематика рассказа. Стихи и песни о Великой Отечественной войне 1941—1945 годов

Традиции в изображении боевых подвигов наро­да и военных будней. Героизм воинов, защищающих свою Родину: М. Исаковский. «Катюша», «Враги со­жгли родную хату»; Б. Окуджава. «Песенка о пехоте», «Здесь птицы не поют...»; А. Фатьянов. «Соловьи», Л. Ошанин. «Дороги» и др. Лирические и героические песни в годы Великой Отечественной войны. Их при­зывно-воодушевляющий характер. Выражение в лири­ческой песне сокровенных чувств и переживаний каж­дого солдата. Виктор Петрович Астафьев. Краткий рассказ о пи­сателе.

Теория литературы. Герой-повествователь (раз­витие представлений).

Поэты Русского зарубежья об оставленной ими Ро­дине Н. Оцуп. «Мне трудно без России...» (отрывок); 3. Гиппиус. «Знайте!», «Так и есть»; Дон-Аминадо. «Бабье лето»; И. Бунин. «У птицы есть гнездо...». Об­щее и индивидуальное в произведениях русских поэтов.

Теория литературы. Конфликт как основа сю­жета драматического произведения.

Сонеты — «Кто хвалится родством своим со зна­тью...», «Увы, мой стих не блещет новизной...».

В строгой форме сонетов — живая мысль, подлин­ные горячие чувства. Воспевание поэтом любви и друж­бы. Сюжеты Шекспира — «богатейшая сокровищница лирической поэзии» (В. Г. Белинский).

Теория литературы. Сонет как форма лириче­ской поэзии.

Жан Батист Мольер. Слово о Мольере.

«Мещанин во дворянстве» (обзор с чтением от­дельных сцен). XVII век — эпоха расцвета классицизма в искусстве Франции. Мольер — великий комедиограф эпохи классицизма. «Мещанин во дворянстве» — сатира на дворянство и невежественных буржуа. Особенности классицизма в комедии. Комедийное мастерство Моль­ера. Народные истоки смеха Мольера. Общечеловече­ский смысл комедии.

Теория литературы. Классицизм. Сатира (раз­витие понятий).

Литература и ее роль в духовной жизни человека.

Шедевры родной литературы. Формирование потребности общения с искусством, возникновение и развитие творческой читательской самостоятельности.

Теория литературы. Литература как искусство слова (углубление представлений).
ДРЕВНЕРУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА

Беседа о древнерусской литературе. Самобытный характер древнерусской литературы. Богатство и разнообразие жанров.

Характеристика русской литературы XVIII века.

Гражданский пафос русского классицизма.

Михаил Васильевич Ломоносов. Жизнь и творчество. Ученый, поэт, реформатор русского литературного языка и стиха.

«Вечернее размышление о Божием величестве при случае великого северного сияния», «Ода на день восшествия на Всероссийский престол ея Величества государыни Императрицы Елисаветы Петровны 1747 года». Прославление Родины, мира, науки и просвещения в произведениях Ломоносова.

Теория литературы. Ода как жанр лирической поэзии.

Гавриил Романович Державин. Жизнь и творчество. (Обзор)

«Властителям и судиям». Тема несправедливости сильных мира сего. «Высокий» слог и ораторские, декламационные интонации.

«Памятник». Традиции Горация. Мысль о бессмертии поэта. «Забавный русский слог» Державина и его особенности. Оценка в стихотворении собственного поэтического новаторства.

Александр Николаевич Радищев. Слово о писателе. «Путешествие из Петербурга в Москву». (Обзор.) Широкое изображение российской действительности. Критика

крепостничества. Автор и путешественник. Особенности повествования. Жанр путешествия и его содержательное наполнение. Черты сентиментализма в произведении. Теория литературы. Жанр путешествия.

Повесть «Бедная Лиза», стихотворение «Осень». Сентиментализм. Утверждение общечеловеческих ценностей в повести «Бедная Лиза». Главные герои повести. Внимание писателя к внутреннему миру героини. Новые черты русской литературы.

Беседа об авторах и произведениях, определивших лицо литературы XIX века. Поэзия, проза, драматургия XIX века в русской критике, публицистике, мемуарной литературе.

Жизнь и творчество. Поэма «Корсар». Романтизм поэзии Байрона. Своеобразие «байронического» героя, загадочность мотивов его поступков.

Стихотворения «Деревня», «К Чаадаеву», «К морю», «Пророк», «Анчар», «На холмах Грузии лежит ночная мгла...», «Бесы», «Я вас любил: любовь еще, быть может...», «Я памятник себе воздвиг нерукотворный...», «Пророк», «Два чувства дивно близки нам».

Одухотворенность, чистота, чувство любви. Дружба и друзья в лирике Пушкина. Раздумья о смысле жизни, о поэзии...

Поэма «Цыганы». Герои поэмы. Мир европейский, цивилизованный и мир «естественный» — противоречие, невозможность гармонии. Индивидуалистический характер Алеко. Романтический колорит поэмы.

Онегинская строфа. Структура текста. Россия в романе. Герои романа. Татьяна — нравственный идеал Пушкина. Типическое и индивидуальное в судьбах Ленского и Онегина. Автор как идейно-композиционный и лирический центр романа. Пушкинский роман в зеркале критики (прижизненная критика — В. Г. Белинский, Д. И. Писарев; «органическая» критика — А. А. Григорьев; «почвенники» — Ф. М. Достоевский; философская критика начала XX века; писательские оценки).

Особенности композиции. Печорин — «самый любопытный предмет своих наблюдений» (В. Г. Белинский).

Печорин и Максим Максимыч. Печорин и доктор Вернер. Печорин и Грушницкий. Печорин и Вера. Печорин и Мери. Печорин и «ундина». Повесть «Фаталист» и ее философско-композиционное значение. Споры о романтизме и реализме романа. Поэзия Лермонтова и «Герой нашего времени» в критике В. Г. Белинского.

Основные мотивы лирики. «Смерть Поэта», «Парус», «И скучно и грустно», «Дума», «Поэт», «Родина», «Пророк», «Нет, не тебя так пылко я люблю...», «Нищий», «Расстались мы, но твой портрет», «Нет, я не Байрон», «Молитва», «Расстались мы, но твой портрет…» , «Есть речи - значенье». Пафос вольности, чувство одиночества, тема любви, поэта и поэзии.

«Философ резвый и пиит». «Мой гений», «Пробуждение», «Есть наслаждение и в дикости

лесов...»

А.В.Кольцов.

«Не шуми ты. рожь», «Разлука», «Лес». Одушевленная жизнь природы в стихотворениях Кольцова

«Мой дар убог и голос мой негромок...», «Муза», «Разуверение»

Поэма о величии России. Первоначальный замысел и идея Гоголя. Соотношение с «Божественной комедией» Данте, с плутовским романом, романом-путешествием. Жанровое своеобразие произведения. Причины незавершенности поэмы. Чичиков как антигерой. Эволюция Чичикова и Плюшкина в замысле поэмы. Эволюция образа автора — от сатирика к пророку и проповеднику. Поэма в оценках Белинского. Ответ Гоголя на критику Белинского.

Беседы о Н. А. Некрасове, Ф. И. Тютчеве, А. А. Фете и других поэтах (по выбору учителя и учащихся). Многообразие талантов. Эмоциональное богатство русской поэзии. Обзор с включением ряда произведений.

«Смерть чиновника». Эволюция образа маленького человека в русской литературе XIX века. Чеховское отношение к маленькому человеку. Боль и негодование автора. «Тоска». Тема одиночества человека в многолюдном городе.

Богатство и разнообразие жанров и направлений русской литературы XX века.

Беседа о разнообразии видов и жанров прозаических произведений XX века, о ведущих прозаиках России.

Рассказ «Темные аллеи». Печальная история любви людей из разных социальных слоев. «Поэзия» и «проза» русской усадьбы. Лиризм повествования.

Повесть «Собачье сердце». История создания и судьба повести. Смысл названия. Система образов произведения. Умственная, нравственная, духовная недоразвитость — основа живучести «шариковщины», «швондерства». Поэтика Булгакова-сатирика. Прием гротеска в повести.

Рассказ «Судьба человека». Смысл названия рассказа. Судьба Родины и судьба человека. Композиция рассказа. Образ Андрея Соколова, простого человека, воина и труженика. Автор и рассказчик в произведении. Сказовая манера повествования. Значение картины весенней природы для раскрытия идеи рассказа. Широта типизации.

Общий обзор и изучение одной из монографических тем (по выбору учителя). Поэзия Серебряного века. Многообразие направлений, жанров, видов лирической поэзии. Вершинные явления русской поэзии XX века.

Штрихи к портретам

Александр Александрович Блок. Слово о поэте.

«Ветер принес издалека...», «О, я хочу безумно жить», «Ветер принес издалека», «О, весна без конца и без края», цикл «Родина». Высокие идеалы и предчувствие перемен. Трагедия поэта в «страшном мире». Глубокое, проникновенное чувство Родины. Своеобразие лирических интонаций Блока. Образы и ритмы поэта.

Сергей Александрович Есенин. Слово о поэте.

«Вот уж вечер...», «Гой ты, Русь моя родная...», «Край ты мой заброшенный...», «Разбуди меня завтра рано...», «Шагане ты моя, Шагане», «Не жалею, не зову, не плачу», «Отговорила роща золотая...», «Нивы сжаты, рощи голы». Тема любви в лирике поэта. Народно-песенная основа произведений поэта. Сквозные образы в лирике Есенина. Тема России — главная в есенинской поэзии.

Владимир Владимирович Маяковский. Слово о поэте.

«Послушайте!», «А вы могли бы?», «Люблю», «Стихи о разнице вкусов» и другие стихотворения. Новаторство Маяковского-поэта. Своеобразие стиха, ритма, словотворчества. Маяковский о труде поэта.

Марина Ивановна Цветаева. Слово о поэте. «Идешь, на меня похожий...», «Бабушке», «Мне нравится, что вы больны не мной...», «С большою нежностью — потому...», «Откуда такая нежность?..», «Стихи о Москве», «Стихи к Блоку», «Родина». Стихотворения о поэзии, о любви. Особенности поэтики Цветаевой. Традиции и новаторство в творческих поисках поэта.

Николай Алексеевич Заболоцкий. Слово о поэте.

«Я не ищу гармонии в природе...», «Где-то в поле возле Магадана...», «Можжевеловый куст», «Завещание», «О красоте человеческих лиц». Стихотворения о человеке и природе. Философская глубина обобщений поэта-мыслителя.

Анна Андреевна Ахматова. Слово о поэте.

Стихотворные произведения из книг «Четки», «Белая стая», «Вечер», «Подорожник», «Тростник», «Бег времени» («Не с теми я, кто бросил землю», «Мужество». Трагические интонации в любовной лирике Ахматовой. Стихотворения о любви, о поэте и поэзии. Особенности поэтики ахматовских стихотворений.

Н. Языков. «Пловец» («Нелюдимо наше море...»); В. Соллогуб. «Серенада» («Закинув плащ, с гитарой под рукой...»); Н. Некрасов. «Тройка» («Что ты жадно глядишь на дорогу..»); А. Вертинский. «Доченьки»; Н. Заболоцкий. «В этой роще березовой...»; Б.Ш.Окуджава. «Пожелание друзьям»; В.С.Высоцкий «Песня о друге». Романсы и песни как синтетический жанр, посредством словесного и музыкального искусства выражающий переживания, мысли, настроения человека.

Античная лирика.

(4-й акт). «Гамлет» — «пьеса на все века» (А. Аникст). Общечеловеческое значение героев Шекспира. Образ Гамлета, гуманиста эпохи Возрождения. Одиночество Гамлета в его конфликте с реальным миром «расшатавшегося века». Трагизм любви Гамлета и Офелии. Философская глубина трагедии «Гамлет». Гамлет как вечный образ мировой литературы. Шекспир и русская литература.

Теория литературы. Трагедия как драматический жанр (углубление понятия).

Иоганн Вольфганг Гете. Краткие сведения о жизни и творчестве Гете. Характеристика особенностей эпохи Просвещения.

«Фауст» (обзор с чтением отдельных сцен по выбору учителя, например: «Пролог на небесах», «У городских ворот», «Кабинет Фауста», «Сад», «Ночь. Улица перед домом Гретхен», «Тюрьма», последний монолог Фауста из второй части трагедии).

«Фауст» — философская трагедия эпохи Просвещения. Сюжет и композиция трагедии. Борьба добра и зла в мире как движущая сила его развития, динамики бытия. Противостояние творческой личности Фауста и неверия, духа сомнения Мефистофеля. Поиски Фаустом справедливости и разумного смысла жизни человечества. «Пролог на небесах» — ключ к основной идее трагедии. Смысл противопоставления Фауста и Вагнера, творчества и схоластической рутины. Трагизм любви Фауста и Гретхен.

Итоговый смысл великой трагедии — «Лишь тот достоин жизни и свободы, кто каждый день идет за них на бой». Особенности жанра трагедии «Фауст»: сочетание в ней реальности и элементов условности и фантастики. Фауст как вечный образ мировой литературы. Гете и русская литература.

Теория литературы. Философско-драматическая поэма.

.

Татарский язык

Тел һәм сөйләм. Сөйләмиятнең төрләре (сөйләү, тыңлау, язу, уку). Сөйләмнең төрләре (сөйләмә, язма, диологик сөйләм, монологик сөйләм). Сөйләм төрләре һәм аларның үзенчәлекләре: язма сөйләм, фикерне, хәбәрне, укылган текст эчтәлеген орфография кагыйдәләренә нигезләнеп, грамматик дөрес язу. Диалогик һәм монологик сөйләм күнекмәләрен гамәли үзләштерү, аерым темалар буенча әңгәмә кору.

Кулланылышы ягыннан сөйләм төрләре, аларның үзенчәлекләре: көнкүреш аралашу теле, фәнни аралашу теле, иҗтимагый-сәяси аралашу теле, рәсми аралашу теле.

Сөйләм ситуациясе, аның төп компонентлары: адресат һәм адресант, сөйләм шартлары, шәхси аралашу, рәсми аралашу, алдан әзерләнгән сөйләм, әзерлексез сөйләм үзенчәлекләре. Сөйләм шартларына бәйле тел берәмлекләренең кулланылышы. Сөйләм нормалары: фонетик, лексик, морфологик һәм синтаксик нормалар.

Телнең аралашу чарасы булуы. Телнең төп функцияләре. Туган телнең һәрбер халык тормышында һәм кешене шәхес итеп формалаштырудагы роле.

Кардәш һәм кардәш булмаган телләр. Татарлар яши торган төбәкләр.

Телнең кеше тормышында һәм җәмгыятьтә тоткан урыны.

Фонетика һәм орфоэпия турында гомуми төшенчә. Сөйләм органнары, аларның авазларны ясауда катнашуы. Аваз. Фонема. Татар телендә сузык авазлар, аларның саны. Сузык авазларны төркемләү. Татар телендә сузык авазлар өлкәсендәге үзгәрешләр. Сингармонизм законы, аның төрләре. Татар телендә сузыклар кыскару күренеше. Дифтонглар турында төшенчә. Татар телендә тартык авазлар, аларның саны. Тартык авазларны төркемләү. Тартык авазлар өлкәсендәге үзгәрешләр. Тартык авазларның охшашлануы. Аның төрләре. Татар һәм рус телләрендә сузык авазлар һәм тартык авазлар.

Татар телендә басым. Татар теленең үз сүзләрендә һәм алынма сүзләрдә басым сакланмау очраклары. Интонация белән эшләү.

Әдәби тел нормалары. Орфоэпик нормалар турында төшенчә. Орфоэпик сүзлек.

Фонетик анализ ясау.

Графика

Графика һәм орфография турында гомуми мәгълүмат. Татар алфавиты.

Орфография. Сузык аваз хәрефләренең дөрес язылышы. Тартык аваз хәрефләренең дөрес язылышы. Икешәр аваз кушылмасын белдергән хәрефләрнең дөрес язылышы. ъ һәм ь хәрефләренең дөрес язылышы.

Орфографик сүзлек. Телнең орфографик нормалары.

Сүз төзелеше һәм ясалышы турында гомуми мәгълүмат. Сүзнең мәгънәле кисәкләре. Тамыр һәм кушымча. Тамырдаш сүзләр. Кушымчалар ярдәмендә яңа сүзләр ясалу. Аларның сүз төркемнәрен ясаудагы роле.

Кушымчалар, аларның төрләре: сүз ясагыч кушымчалар, мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар. Тамыр һәм ясалма нигез.

Татар телендә сүз ясалыш ысуллары. Татар телендә тамыр сүзләр. Ясалма сүзләр. Кушма сүзләр, аларның төрләре: саф кушма, тезмә һәм парлы сүзләр.

Татар һәм рус телләрендәге сүз төзелешенең төп аермалы яклары. Этимология турында төшенчә.

Сүзләрне сүз ясалышы һәм төзелеше ягыннан анализлау.

Сүз – телнең төп берәмлеге. Сүзнең лексик мәгънәсе. Бер һәм күп мәгънәле сүзләр. Туры һәм күчерелмә мәгънәләр. Антонимнар. Синонимнар. Паронимнар. Омонимнар һәм аларның төрләре.

Төрки-татар сүзләре һәм алынма сүзләр.

Татар теленең сүзлек составы: искергән сүзләр, тарихи сүзләр һәм неологизмнар, аларның төрләре. Диалекталь лексика, һөнәрчелек лексикасы, терминологик лексика, жаргон сүзләр.

Фразеологик әйтелмәләр, аларны мәгънәсе. Фразеологизмнарның сөйләмдә кулланылыш үзенчәлекләре.

Татар теленең төп сүзлекләре, аларны куллана белү.

Татар теленең төп лексик нормалары. Лексик анализ ясау.

Морфология

Сүз төркемнәренең лексик-грамматик төрләре. Сүз төркемнәренең классификациясе. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте. Мөстәкыйль сүз төркемнәре, ярдәмлек сүз төркемнәре, модаль сүз төркемнәре. Аларның семантик, морфологик һәм синтаксик үзенчәлекләре.

Сүз төркемнәренең ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.

Телнең төп морфологик нормалары.

Морфологик анализ ясау.

Синтаксис

Синтаксис буенча гомуми мәгълүмат. Сүзтезмә һәм җөмлә. Җөмләдә сүзләр бәйләнеше. Тезүле һәм ияртүле бәйләнешләр.

Җөмлә турында төшенчә. Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләр. Җөмләдә сүз тәртибе.

Гади җөмлә төрләре. Җыйнак һәм җәенке гади җөмлә. Тулы һәм ким җөмлә. Сөйләмдә бер составлы җөмләләрнең кулланылыш үзенчәлекләре.

Раслау һәм инкарь җөмлә турында гомуми төшенчә.

Туры һәм кыек сөйләм. Диалог, аның язылышы, тыныш билгеләре.

Кушма җөмлә турында төшенчә. Кушма җөмлә төрләре. Тезмә кушма җөмлә. Теркәгечле һәм теркәгечсез тезмә кушма җөмләләр.

Иярченле кушма җөмлә турында төшенчә. Татар һәм рус телләрендә иярченле кушма җөмләнең төзелеше. Синтетик иярченле кушма җөмлә, аның бәйләүче чаралары, тыныш билгеләре. Аналитик иярченле кушма җөмлә, аның бәйләүче чаралары, тыныш билгеләре.

Иярчен җөмлә һәм аның төрләре. Катлаулы кушма җөмләләр.

Текст синтаксисы турында гомуми төшенчә.

Телнең төп синтаксик нормалары.

Синтаксик анализ ясау.

Язма тел һәм сөйләмә тел төшенчәләре. Сөйләмдә синонимнарны, антонимнар һ.б. тел чараларын дөрес куллану. Әдәби телне, сөйләм культурасын үстерүдә һәм стильне камилләштерүдә синтаксик синонимнарның роле.

Сөйләм культурасы төшенчәсе. Әдәби сөйләмгә куелган таләпләр турында гомуми мәгълүмат. Сөйләмдә лексик чараларның (синонимнар, антонимнар, калькалар, фразеологизмнар, мәкаль һәм әйтемнәр) кулланылыш мөмкинлекләре.

Пунктуация.

Татар телендә тыныш билгеләре. Ия белән хәбәр арасына сызык кую очраклары. Хәл, аныклагыч, эндәш һәм кереш сүзләр янында тыныш билгеләре. Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре.

Диалог, аның язылышы, тыныш билгеләре. Туры сөйләм янында тыныш билгеләре.

Кушма җөмлә янында тыныш билгеләре.

Татар сөйләм әдәбе. Аралашуның төренә бәйле сөйләм әдәбен куллану.

Сүздә, текстта милли-мәдәни мәгънәгә ия берәмлекләрне таба һәм аңлатмалы, этимологик, фразеологик һ.б. сүзлекләр ярдәмендә мәгънәләрен аңлату.
Татарская литература
ӘДӘБИЯТ ПРЕДМЕТЫНЫҢ ЭЧТӘЛЕГЕ

Урта сыйныфларда әдәбият укыту әдәби мирасның иң камил әсәрләре, аерым язучылар иҗаты белән укып танышу һәм аларны өйрәнү, тикшерү–анализлау һәм нәтиҗәләр ясауга, бәяләүгә йөз тота. Укучыларда язучыларның тормышы, иҗаты турында (биографик), әдәбият тарихы, аның төрле этаплары, аерым чорлар әдәбиятының йөзен билгеләгән әсәрләр, язучылар турында өстәмә, әдәби әсәрне, иҗатны тирәнтен анализлау өчен кирәк булган өстәмә теоретик, әдәби әсәрне чор белән бәйләп характерлаучы, чорның сыйфатларын, төп кыйммәтләрен табу өчен кирәкле мәгълүматларның туплануы мөһим.

Урта сыйныфларда татар әдәбиятының аерым чорлары үзара бәйләнешле өйрәнелә башлый, аерым фольклор үрнәкләре, аларга анализ аша поэтик-фәлсәфи йөкләмәне, эчке, субъектив мәгънәне табу күнекмәләре формалаштырыла – болар әдәби иҗатка карата күзаллау булдыруда катнаша. Әдәби үрнәкләр белән танышу эше өч төрдә алып барыла: аерым әдәби әсәрләр уку һәм анализлау, аерым берләре укып фикер алышу, кайберләре сыйныфтан тыш уку өчен тәкъдим ителә. Әмма һәр очракта да алда куелган критерий һәм таләпләр истә тотыла.

Әдәбият тарихы

Әдәбият тарихын өйрәнү халык авыз иҗатыннан башлана.

Халык авыз иҗаты

Халыкның милли, рухи мәдәният хәзинәсе буларак халык авыз иҗаты. Фольклор әсәрләренең үзенчәлекле сыйфатлары, аларда гомумкешелек кыйммәтләренең зур урын тотуы. Халык авыз иҗатында образлар бирелеше. Фольклорда дөнья сурәте: каһарманлык, яхшылык һәм явызлык, яшәеш һәм кеше, кеше һәм табигать хакында күзаллаулар.

Халык иҗатының язма әдәбият үсешенә, әдәби телгә зур йогынты ясавы. Фольклорның төп жанрлары. Әкиятләр, жанрлык сыйфатлары, жанр төрләре. Җыр жанрына хас сыйфатлар. Җырларны төркемләү. Татар халык җырларына хас үзенчәлекләр. Көй һәм сүз. Кыска жанрлар: табышмаклар, мәзәкләр, мәкальләр һәм әйтемнәр. Бәетләр. Риваятьләр һәм легендалар, аларга хас үзенчәлекләр. Мифлар. Мифларның килеп чыгышы хакындагы карашлар. Мифларны төркемләү. Татар халык мифлары. Дастан жанрына хас сыйфатлар.

Халык авыз иҗаты поэтикасы (фантастик яки мифологик сюжет һәм детальләрдәге чынбарлыкка охшату; сурәтләү чаралары буларак кабатлау, каршылык, чиктән тыш арттыру, кечерәйтү, чагыштыру һ.б.). Татар халык авыз иҗатының башка халыклар фольклоры белән аваздашлыгы һәм аермалы яклары.

Әдәбиятның барлыкка килүе, татар әдәбиятының фольклор һәм ислам мифологиясе белән бәйләнешләре. Фольклор жанрларының әдәбиятка күчүе.

Борынгы, урта гасырлар һәм XIX гасыр татар әдәбияты

Борынгы һәм урта гасырлар татар әдәбиятының шәрык әдәбиятына йөз тотып үсү-үзгәрүе, ислам идеологиясенә, фәлсәфәсенә нигезләнүе. Тотрыклы мотивлар: гадел идарәче, мәрхәмәтлелек, игелекле исем–ат, әхлаклылык, камил инсан һ.б. Урта гасырлар әдәбиятында романтик мотивлар. Үгет–нәсыйхәтчелек.

Татарларда мәгърифәтчелек хәрәкәте. Аңлы-белемле, мәгърифәтле шәхес концепциясе, аның бирелеш үзенчәлекләре. Сүз сәнгатендә яңа төр һәм жанрларның аерымлануы. Бу чор әдәбиятында төп тема һәм мотивлар буларак аң-белем, мәгърифәт, әхлак, тәрбия. Татар милләтенең уянырга, үсәргә тиешлеге, хатын-кыз язмышы, алдынгы, бигрәк тә рус мәдәниятенә йөз тоту кебек мәсьәләләрнең көнүзәктә торуы. Әсәрләрдә төп конфликт буларак искелек һәм яңалык көрәше.

XX йөз — ХХI йөз башы татар әдәбияты

ХХ гасыр башында сүз сәнгатенең шәрык һәм рус-Европа әдәби-фәлсәфи, мәдәни казанышларын үзләштерүе. Милләт проблемасының үзәккә куелуы, язучыларның әхлакый, фәлсәфи һәм әдәби–эстетик эзләнүләре, тәҗрибәләр. Яңа тип геройлар мәйданга чыгу.

1920-1930 елларда әдәбиятның каршылыклы үсеше. Традицияләрне дәвам итүче әсәрләр. Яңа тормыш төзү хакында сөйләүче әсәрләр. Бөек Ватан сугышы, аның әдәбиятка тәэсире. Төп тема-проблемалар. Әдип һәм җәмгыять мөнәсәбәте.

ХХ гасырның икенче яртысында татар әдәбиятының милли нигезләргә кайтуы. Шушы чорда яңа жанрларның, тема-мотивлар, әдәби формаларның аваз салуы. Әдәбиятның яңалыкка омтылышы: яңа иҗади агымнарга, жанр формаларына, темаларга мөрәҗәгать итү, әдәби герой мәсьәләсендә эзләнүләр. Азатлык, шәхес иреге, фикер хөрлеге мәсьәләләренең куелышы.

ХХ-ХХI гасыр чигендә татар әдәбиятының тагын бер тапкыр үзгәрүе, яңа дулкын булып күтәрелүе. Совет һәм постсовет заманына тәнкыйди бәя биргән, шәхес һәм җәмгыять каршылыгы ноктасыннан, ил тарихындагы олы этапларның сурәтен тудырган әсәрләр язылу. Психологик башлангычның алга чыгуы аша шәхес тормышы, эчке дөньясының тарихи–иҗтимагый чынбарлыктан өстен булуын раслау.

Дөнья әдәбиятының барышы. Татар, рус һәм чит ил әдәбиятлары арасында күптөрле бәйләнешләр. Мәңгелек темалар һәм образлар.

Укучыга билгеле бер күләмдә белем бирү белән янәшә, аларны ныгыту, күнекмә дәрәҗәсендә беркетү кирәк була. Әдәбият шикелле белемнәр анализлау-тикшерү барышында үзләштерелә торган предмет өчен бу аерата мөһим. Күнекмәләр булдыру эшчәнлеге түбәндәге юнәлешләрдә үстерелә һәм бәяләнә:

- рецептив эшчәнлек: әдәби текстны укый һәм эчтәлеген кабатлап сөйли, аңлата алу, шигъри текстларны яисә чәчмә әсәрдән өзекләрне яттан сөйләү; сайлап алып (яки тәкъдим ителгән) язучының тормыш юлы, иҗаты турында сөйләү; фольклор әсәрләренең жанрын һәм аларга хас үзенчәлекләрне тану, әдәби әсәрнең төрен, жанрын билгеләү һәм фикерне исбатлау.

- репродуктив эшчәнлек: әдәби әсәрнең сюжетын, анда сурәтләнгән вакыйгаларны, характерларны аңлатып бирә, бәяли алу; төрле мәгълүмат чыганаклары (сүзлекләр, белешмәләр, энциклопедияләр, электрон чаралар) белән максатчан эшли белү; вакытлы матбугат материалларына мөрәҗәгать итә алу.

- иҗади эшчәнлек: төрле жанрдагы әдәби әсәрләрне аңлап һәм иҗади, сәнгатьле укый белү; укыганны телдән сурәтләп бирә алу; рольләргә кереп кабатлап бирү; план төзү һәм әсәрләр турында бәяләмә язу, сочинение элементлары белән изложение язу; әдәби әсәрләр буенча һәм тормыштан алган фикер-карашларга, хис-кичерешләргә нигезләнеп сочинение язу.

- эзләнү эшчәнлеге: проблемалы сорауларга мөстәкыйль рәвештә җавап таба белү; әдәби әсәргә, аның өлешләренә, язучы иҗатына карата аңлатмалар, бәя бирү.

- тикшеренү эшчәнлеге: әдәби әсәрне сюжет–композиция, образлар бирелеше, тел–стиль ягыннан анализлау; тулы текстны анализлау; төрле әсәрләрнең проблемаларын яки темаларын чагыштыру, үзенчәлекләрен билгеләү; әсәрләрне үзара чагыштыру, уртак һәм аермалы якларны таба белү; язучыларның иҗатларын, әсәрләрен чагыштырып уртак һәм аермалы якларын аңлата, бәяли белү.

УКЫТУНЫ МАТДИ-ТЕХНИК ҺӘМ

МӘГЪЛҮМАТИ ЯКТАН ТӘЭМИН ИТҮ

Укытуның матди-техник яктан тәэмин ителеше белем бирүнең сыйфаты белән турыдан-туры бәйләнгән һәм түбәндәге яссылыкларда аеруча игътибар үзәгендә булырга тиеш:

• 
  уку-укыту бинасының һәм кабинетларның төзеклеге, эстетик бизәлешнең укучы зәвыген һәм милли үзаңын, этномәдәни күзаллавын үстерерлек булу;
  
• 
  укытучы эшчәнлеген дөрес оештыру, дәрестән тыш, тәрбия чаралары, мәдәни чаралар (язучыларның юбилейларына, күренекле даталарга багышлап кичәләр, язучылар һәм галимнәр белән очрашулар, иҗади-музыкаль кичәләр, спектакльләр кую, әсәрләрне сәхнәләштерү, яшь иҗатчылар, сәнгатьле уку конкурслары) уздыруга зур игътибар бирү;
  
• 
  мәктәп һәм кабинетның заманча җиһазландырылуы, кабинетта рәсем һәм сынлы сәнгать әсәрләренә репродукцияләр, музыкаль әсәрләр; дәресләрдә куллану өчен таратма һәм күрсәтмә әсбаплар, методик һәм мәгълүмати материалларның җитәрлек күләмдә булуы;
  
• 
  дәресләрдә файдалану өчен, китапханәдә тиешле санда китаплар, дәреслекләр, белешмә әдәбият булдыру, халык авыз иҗаты үрнәкләре тупланган җыентыклар, тарихи чыганаклар, сүзлекләр, энциклопедияләр; балалар өчен чыгарыла торган газета һәм журналлар, яңа әдәби китаплар белән даими тәэмин итү;
  
• 
  лингафон кабинет булдыру, укытучыны техник, телевидение һәм Интернет мөмкинлекләренә мөрәҗәгать итү өчен кирәкле чаралар, шул исәптән аудио-һәм видеоәсбаплар, мультимедиа укыту программалары, электрон дәреслекләр һәм ярдәмлекләр, электрон китапханә, укучыларның белемнәрен тикшерү өчен компьютер программалары белән тәэмин итү;
  
• 
  сәләтле укучылар өчен газета-журналларда, фәнни җыентыкларда мәкаләләр бастыру, конкурсларда, тематик-гамәли конференцияләрдә, семинарларда катнашу өчен шартлар тудыру.
  

5 сыйныф

«Шәһәр ни өчен Казан дип аталган» риваяте.

«Зөһрә кыз» легендасы.

«Иске кара урман» җыры.

«Сак–Сок» бәете.

Г.Тукайның «Шүрәле» әкияте.

Г.Тукайның «Пар ат», «Туган җиремә» шигырьләре.

Ф.Әмирханның «Ай өстендә Зөһрә кыз» хикәяте.

М.Гафуриның «Сарыкны кем ашаган?» мәсәле.

Ш.Галиевнең «Һәркем әйтә дөресен» шигыре.

Ф.Яруллинның «Сез иң гүзәл кеше икәнсез» шигыре.

6 сыйныф

«Алып кешеләр», «Җил иясе җил чыгара» мифлары.

К.Насыйриның «Әбүгалисина» повесте.

Г.Ибраһимовның «Алмачуар» хикәясе.

Г.Рәхимнең «Яз әкиятләре» хикәясе.

Дәрдемәнднең «Видагъ» шигыре.

С Рәмиевнең «Уку» шигыре.

Г.Камалның «Беренче театр» комедиясе.