Биологиялық әралуантүрлілікті сақтау

135 
 
 
Қазақстанның  Қызыл  кітабының  жарыққа  шығуы  біздің 
әрқайсымыздың  соншалықты  көркем,  әрі  тамаша  табиғат  әлемін 
сақтаудағы 
жеке-жеке 
жауапкер 
екенімізді 
саналы 
түрде 
ұғынуымызға  түрткі  болады.  Қызыл  кітаптың  беттерін  аша  отырып, 
бізге  жойылып  бара  жатқан  немесе  жойылып  кету  қауіпі  бар 
жануарлар  мен  өсімдіктер  түрлері  тізімінің  өсуіне  себепші  болатын 
жағдайлар мен себептер туралы терең ойлануымыз керек. 
  
Биологиялық  әртүрлілікті  сақтау  мәселесі  бірнеше  ондаған 
жылдардан  бері  тек  мамандар  мен  табиғат  қорғаудың  жекелеген 
ынталы  адамдарының  міндеті  болудан  қалды,  себебі  әр  бір 
биологиялық  түрді  жоғалту  тек  адамгершілік  пен  жалпы  теориялық 
пікірлерге  ғана  емес,  сонымен  қатар  қоғамның  экономикалық 
мүддесіне  де  нұқсан  келтіретініне  адамзат  баласының  толықтай  көзі 
жетті. Бұған 1992 жылы Рио – де – Жанейрода өткен конференцияда 
дүние жүзінің көптеген елдері, оның ішінде Қазақстанда қол қойған, 
биологиялықәртүрліліктуралыКонвенцияныңқабылдануы дәлел. 
  
Қазақстанда  Қызыл  кітап  Үкімет  шешімімен  1978  жылдың 
қаңтарында бекітіліп, осы жылдың аяғында оның омыртқалы жануар-
ларға  арналған  бірінші  бөлімі  жарық  көрді.  Оған  87,  оның  ішінде: 
балықтардың 4, қосмекенділердің 1, бауырмен жорғалаушылардың 8, 
құстардың 43, сүтқоректілердің 31 түрлері енгізілді; олардың барлы-
ғы сирек және жойылып бара жатқан деп екі категорияға бөлінді. Бұл 
кітап  бұрынғы  Кеңестер  Одағы  бойынша  бірінші  басылым  болған-
дықтан тек түрдің аты – жөні және түрге байланысты міндетті мақала 
ғана  емес  сонымен  қатар  қосымша  мәліметтер  –  жануардың  сыртқы 
пішінінің  сипаттамасы  мен  оның  жыныстық  белгілері  де  берілді. 
Басылымның  жеделдігіне  байланысты  көптеген  түрлердің  таралуы 
мен  саны  жайында  бұдан  10  –  20  жыл  бұрынғы  мәліметтер 
пайдаланылды. 
 
Қазақ ССР Қызыл кітабының екінші басылымына (1991) омырт-
қалы  жануарлардың  129  түрлері мен түршелері  (балықтардың -  16, 
қосмекенділердің - 3, бауырымен жорғалаушылардың - 10, құстардың 
- 58, сүтқоректілердің - 42) және бірінші рет омыртқасыз жануарлар-
дың 105 түрі (насекомдар – 96, шаянтәрізділер – 1, моллюскалар – 6, 
құрттар  -  2)  енгізілген  еді.  Қызыл  кітапта  «тіршілік  етушілердің» 
санының  біршама  өсуі  республикамызда  жануарлар  дүниесінің 
қалжағдайының  тек  қана  төмендеуінен  деп  есептеуге  болмайтынын 
айта кеткен жөн, себебі бұл Қазақстан жануарлар дүниесі жайындағы 

136 
 
біздің  біліміміздің  біршама  артқандығын  көрсетеді.  Қызыл  кітап 
алдын  –  ала  сақтауда  үлкен  рөл  атқаратын  және  тұрақты  қызмет 
ететін  документ  болып  саналады.  Сирек  және  жойылып  кету  қаупі 
бар  түрлердің  жаңарған  тізімін  және  олардың  статусын  өзгертуді 
авторлар ұжымы талқылап, ол Қызыл кітап жайындағы Зоологиялық 
комиссияның отырысында қаралып, белгіленген тәртіп бойынша оны 
1995жылдың  тамызында  Қазақстан  Республикасы  Министрлер 
Кабинеті  бекітті.  Қазақстанда  «Қызыл  кітап»  Республика  Үкіметінің 
1978  жылдың  16  қаңтарындағы  қаулысы  бойынша  бекітіледі 
(Қазақ ССР Министрлігі Советінің № 20 қаулысы). Оның омыртқалы 
жануарларға  арналған  бірінші  бөлімі  1979  жылы  қаңтар  айында 
жарық көрді(1978 жылдың аяғында басылып шыққан еді). Бұл кітапқа 
омыртқалы  жануарлардың  87  түрі  мен  түршелері,  оның  ішінде: 
сүтқоректілері  -  37,  құстар  -  43,  бауырымен  жорғалаушылар  -  8, 
қосмекенділер - 1 және балықтардың  - 4 түрі тіркеледі. 
 
1981жылы  ҚР Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық  көрді. 
Оған өсімдіктердің – 307 түрі, оның ішінде: 
- жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер (288); 
- жалаңаш тұқымдылар (2); 
- қырықұлақ тәрізділер (3); 
 
- қыналар (3); 
- саңырауқұлақтар (10); 
- мүктер (1). 
 
Жануарларға арналған 3 том (1978, 1991, 1996) басылып шықты. 
Бірақ омыртқасыз жәндіктер тек екінші басылымға ғана енді, ал олар 
туралы үшінші басылым дайындалып жатыр. 
 
Адам  баласы  жануарлар  мен  өсімдіктер туралы мәліметтерді, 
ғылыми  -  фактілерді  саралап  келіп,  ендігі  жерде  оларды  қорғау 
қажеттігі  туралы  тоқтамға  келді.  Кейбір  өркениетті  елдерде  жануар-
ларды,  өсімдіктерді,  ормандарды,  өзен  -  көлдерді  қорғау  туралы 
мемлекет  деңгейінде  құжаттар  қабылдана  бастады.  Орыс  патшасы                
I  Петр  Мәскеу  маңындағы  ормандар  мен  оның  қойынауындағы 
табиғат  байлықтарының  бәрін  ''патша  қазынасы''  деп  жариялап, 
жарлық  шығарған.  Тіптен,  өзен  бойынан  3  км  жерге  дейін  ағаш 
кескендерді қатаң жазалаған. 
 
Мұндай  көзқарастар  кейіннен  басқа  да  елдерде  қолдау  тауып, 
Еуропа,  Ресей,  Қытай,  Үндістан,  Жапон  елдері  табиғат  қорғауға  көп 
көңіл  бөлген.  Кейбір  мемлекеттерде  қорықтар,  ұлттық  саябақтар 

137 
 
құрылған.  Осындай  шаралардың  бірі  Халықаралық  табиғат  қорғау 
ұйымы (ХТҚҰ) еді,
 
ол 1948 жылы құрылды. Ұйымның мақсаты-дүние 
жүзіндегі  сиреп  немесе  құрып  бара  жатқан  аң  мен  құстарды  және 
өсімдіктердің  «Қызыл  кітабын»  ұйымдастыру  болатын.  Оған  дейін 
халықаралық  «Қара  кітаптың»тізімі  жасалды.Оған  жер  бетінен  бір 
жола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілді. 
 
«Қызыл  кітап»  туралы  пікірді  ағылшын  табиғат  зерттеушісі                   
Питер Скотт айтқан болатын. 1963 жылы халықаралық «Қызыл кітап-
тың» алғашқы басылымы, одан соң 1966 – 1975 жылдар аралығында 5 
томы жарық көрді. 1978 жылы КСРО – ның «Қызыл кітабы» шықты. 
Қазақ КСР – ның алғашқы «Қызыл кітабының» жануарларға арналған 
бөлігі 1978 жылы, ал 1981 жылы өсімдіктерге арналған бөлігі жарық 
көрді.  Қазақстанның  «Қызыл  кітабы»  содан  бері  1991  және  1996 
жылдары өңделіп, қайта басылып, көпшілікке ұсынылды. 
 
«Қызыл  кітапты»  ұйымдастыру  үшін  Қазақстан  Республика-
сының  Ұлттық  Ғылым  академиясының  бірнеше  ғылыми  –  зерттеу 
институттарының ғалымдары ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, ғылыми – 
практикалық  конференциялар  ұйымдастырды.  «Қызыл  кітапқа» 
енетін әрбір түрге ғылыми түрде сипаттама беріліп, талқыға салынды. 
Одан соң жануарлар туралы қарар қабылданып отырды.  
«Қызыл  кітапқа»  белгілі  бір  түрде  енгізу  үшін  ғалымдар  әр 
жануарлардың  не  өсімдіктің  5  санатын  анықтаған.  Осы  санатқа 
сәйкес келген жағдай да ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген. Ол 
санаттар төмендегідей: 
 

жүктеу/скачать 1.59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: