Оқулық Алматы, 012 ƏОЖ
жүктеу/скачать 3.28 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қошеметшілердің амалын,
Сонда да олар қайда жоқ? Ептеп айтса ересің, Артынан өкінсең де пайда жоқ. Ал Ахмет нұсқасында алдымен оқиға суреттеледі де, түйін соңында айтылады. Түлкінің аярлықпен астасып жатқан мақтауын Ахаң əсерлей түсуге ұмтылған. Марапатпен Қарғаның есін алған Түлкі: Сені іздеп келіп тұрмын алыс жерден, Сұлу деп мақтаған соң əркім көрген. “Халық айтса, қалт айтпайды” деген рас, Арман жоқ жанда сені көріп өлген! – деп үздігеді. Ал бұл пікір түпнұсқада да, Абайдың аудармасын- да да жоқ. Абайды жетік білген Ахмет, өз уақытын үндестіре, жаңаша аударудың қажеттілігін жете түсініп аударған. Түлкідей залым-əкімдер алдауына түскен момын-аңқау халқының ауыр халін Крылов өлеңдерінің сюжетін пайдалана отырып жеткізеді. Сөйтіп, мысалды неғұрлым оқырманына таныс, қазақ тұрмысына, қазақ психологиясына жақын ете түсуге тырысқан. Біз жоғарыда келтірген “артық” шумақтар сол ниеттен пайда болған. Қазақ шындығында “атақты адамдарды” алыстан іздеп келу - қалыптасқан жайт. Абай өз мысалының түпнұсқаға неғұрлым жақын болғанын қаласа, Ахмет Абай аудармасымен таныс болғандықтан, Крыловтағы түпнұсқадан да, Абай аудармасынан да алшақтыққа бет бұрған. Əрине, біздің Крылов мысалдарын түпнұсқаға балауымыздың өзі оның өзіне дейінгі мысал нұсқаларына еш ұқсатпай жазып шыққандығында. Сонау Эзоптан басталатын бұл сюжетке Федр да, Лафонтен де, Крыловқа дейінгі орыс ақындары В. Тредьяковский, А. Сумароков, М. Херасковтар да қалам сілтеген. Крыловтың бұл мысалының өзіне дейінгі орыс ақындарының шығармаларынан басты ерекшелігі – поэтикалық көркемділігі. Крыловтың нұсқасында Қарғаның аяудан гөрі оның надандығына, аңқаулығына келемеж басым. Абайда түпнұсқадағы ой-мазмұн толық сақталған. Ахмет Байтұрсыновтағы ұлағат-ой өзге бір сарынға бой ұрып, түпнұсқадағы моральға жақындамайды: 262 Жұрт едік, аңқау өскен қазақ болып, Далада кең сахара көшіп-қонып, Алдаған залымдардың тіліне еріп, Жүрмесек жарар еді мазақ болып. А. С. Выготский Крыловтың осы мысалы туралы В. Кеневичтен алынған мынандай бір дерек келтіреді. Крылов осындағы Түлкіні граф Хвостовпен арақатынасына қатысты өз бейнесі етіп жасаған. Əдетте Крылов Хвостовқа өз мысалдарын оқыған соң, оның мақтауын алып, сосын графтан қарызға ақша сұрап алады екен. Крыловтағы əдемі сөйлейтін, келемежшіл қу Түлкінің сүйкімдірек шығуының бір ұшығы осында жатса керек. Ал Ахмет Крылов ұсынған желіге өзге мəн-мағына, кең мазмұн беріп, жаңаша ой ай- тады. Ахаңды тартқан Крылов ұсынған қарғаның аңқаулығын келе- междеу емес, сол қарғаның аянышты халі. Аңқау халықты сүлікше сорған түлкі-шенеуніктер сұрқиялығы. Сондықтан да Ахаңның түлкісі – қу ғана емес, аңқаудың аузындағысын тартып жеуден тай- ынбайтын залым. Крылов пен Абайдағыдан гөрі Ахмет түлкінің залымдығын, си- патын айқындай түсуге күш салады. Мəселен, Крылов ə дегенде-ақ “На ту беду Лиса близеконько бежала” деп жылы тартса, Абай “Бір қу түлкі сорына, жақын жерде жүр еді” деп береді, ал Ахмет оны бірден “Ағашты Түлкі залым аралар ма?” деп, залымдығына назар аударады. Яғни, осы бір Белинский “ғибратшылдық пен ақындық шарпысып жататын” топқа енгізген мысал Ахаң өңдеуінде өткір сатираға айналып, əлеуметтік жүк көтерген. Ал Ахмет болса, елді ағартушылыққа шақырып, қазақ оқырмандарына ой салу мақсатын көздей отырып, мысалдарда неғұрлым саяси-əлеуметтік мəн-мазмұн беруге тырысты. Сондықтан да Крылов мысалдарындағы өмірден алынған, шымырлаған шындық, ой мен идея, Ахаңның қиялын тербеп, ойына ой қосып, аудармадан туған төл туындысында заманалық, уақыт мінбесінен айтылған өткір де өміршең ойларын жыр жолдарына түсіруге жетеледі. А. Байтұрсынов Крылов мысалдарының Белинский бөлген үш тобына да назар аударса, Абай үшінші топтан мысал аудармаған. Ол, көбіне, екінші топтағы мысалдарды аударған. Яғни, Абай орыс халқының Крылов заманындағы саяси-əлеуметтік ерекшеліктерінен 263 туған сатиралық мысалдарды көп алмайды. Абайды Крылов шығармаларындағы поэтикалық көркемдігі жоғары мысалдар қызықтырған. Абайдан соңғы қазақ ақындарының көпшілігі осы дəстүрді берік ұстанған. Мəселен, Бекет Өтетілеуов те осы екінші топтағы мысалдарды көбірек аударған. Бірінші топқа кіретін мысал- дардан ол алты, үшінші топқа кіретін мысалдардан бір (“Мұжықтар мен өзен” – “Крестьяне и река”) мысал аударған. “Қырық мысалдағы” тəржімаланған шығармалардың 38-і Кры- ловтан алынған, ал екеуі (“Ат пен есек”, “Екі шыбын”) Дмитри- ев пен Хемницерден алынған. Өзі таңдаған 40 мысалды тұтас бір шығарма тəрізді жүйеге құра отырып Ахаң “Аққу, Шортан һəм Ша- янды” кітапты ашар кілт, ал соңғы мысал “Малшы мен масаны” ай- тар ойдың түйіні ретінде берген. “Малшы мен Маса” – Ахаңның ең өзекті ойын беретін, Ахаң мысалдарының төл туындылық қасиетін айқын танытатын асыл дүние. Ақынды осы мысалда жазуға итермелеген қазақ тұрмысын, оның қайғы-қасіретін шынайы көрсетер образдардың бедерлі бейнесі. Крыловта оқиға көлемі 9 жол, Ахаңда 18 жол. Əңгіме жолдарының айырмашылығында емес, ортақ сюжеттегі айтылар ойдың, берер ғибраттың əр алуандығында. Крылов мысалында малшы көлеңкеде ұйықтап жатқанда, жылан шағуға жақындайды, сол кезде маса малшыны шағып оятады. Оянған малшы масаны тұрмастай етіп қағып түсіріп, жыланды сонан соң аңғарып, оны да өлтіреді. Бұл оқиғадан қорытындыны Крылов былай береді: жүктеу/скачать 3.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|