Әдіснамалық тұғырлардың негізгі әлеуетіне сипаттама

1-тарау. Ғылыми-педагогикалық зерттеу: теориясы мен әдіснамасы
66
1
2
3
4
Іс-әрекеттік
Іс-әрекет
Мақсат
Түрткі (мотив)
Операция
Қадам
Іс-әрекет шарттары
Пәнділік (предмет-
ности)
Белсенділік
Интериоризация 
және Экстериори-
зация
Сана мен іс-
әрекеттің бірлігі
Сыни ой-пікір
Зерттеушілік және 
жобалаушылық іс-
әрекет
Модельдеу және талдау
Кейс
Тұлғалық
Толеранттылық
Даралық
Тұлға
Өзін-өзі өзектендірген 
тұлға (самоактулизи-
рованная личность)
Өзін-өзі көрсету (са-
мовыражение)
Субъектілік
«Мен-концепция» 
Таңдау
Сенім және қолдау
Өзін-өзі өзектендіру
Даралық
Субъектілік
Ізденімпаздық
Шығармашылық 
және табыс
Педагогикалық қолдау
Таңдау және табыс си-
туациясын құрастыру
Рефлексивтілік
Диалогтық
Мәдениет-
танымдық
Әлемдік және ұлттық 
мәдениет
Мәдени сәйкестік
Шығармашылық
Мәдени 
бағыттылық 
Этникалық 
бағыттылық
Азаматтық келісім 
мен жарасымдылық
Шығармашылық 
әлеуеттерін және 
мүмкіндіктерін байыту 
Мәдени орта 
қалыптастыру
Аксиологиялық
Құндылықтар
Құндылық бағдарлар
Құндылық сана
Құндылық
мінез-құлық
Дәстүрлер мен 
құндылықтардың 
тең маңыздылығы
Құндылықтардың 
бірыңғай гуманистік 
жүйесінің 
шеңберіндегі 
барлық 
философиялық 
көзқарастардың 
теңдігі
Эмпатиялық 
Борыш пен 
жауапкершілік 
сезімдерін ұштау
Мәселе қою
Құндылық мүдделерін 
қалыптастыру
Акмеологиялық
Тұлғалық даму
Кәсіби іс-әрекет
Өзін-өзі жүзеге асыру
Адам өз тәжірибесінің 
иесі
Кәсіби құзыреттілік 
Өзара қарым-
қатынас арқылы 
дамыту
Тұлғаның 
позитивті «мен-
концепциясын» 
қалыптастыру
Потенциалдыны 
өзектіге айналдыру
Жүйелілік
Акмеологиялық моно-
тренингтер
Жүйелі модельдеу
Кәсібилік деңгейін 
бағалау
Ұйымдастырушылық-
іскерлік ойындар

67
1.4. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің әдіснамалық тұғырлары ...
1
2
3
4
Герменевтикалық Түсіністік
Түсіндіру (ұқтыру)
Талдап түсіндіру (ин-
терпретация)
Мәніне (мағынасына) 
жету
Эмпатия
Ой-пікір 
диалогтығы
Ғылыми зерттеу
Мағынасын 
түсіндіру
Интернальдық
Іс-әрекетті түсіну
Даралық биігіне шығу
Өзін сол орынға қоя 
отырып берілген 
мазмұнды талдау 
(эмпатия)
Компаративтік
Философиялық-
антропологиялық
Адам табиғатының 
тұтастығы
Тұлғаның даму 
үдерісі
Әр адамның 
бойындағы жалпылық 
пен ерекшеліктің 
бірлігі
Тұлғалық 
қасиеттердің 
ырықтылығы 
(пластикалығы)
Адамның 
маңыздылығын пай-
ымдау
Адам таным пәні 
ретінде
Адамның 
адам ретінде 
қалыптасуының 
әдіс-тәсілдері мен 
шарттарын іздестіру
Салыстырмалы-тарихи
Биографиялық
Казустық
Интерпретациялық
Идентификациялық
Тұтастық
Мақсат
Мазмұн
Іс-әрекеттік
Нәтиже
Холизм (тұтастық 
философиясы)
Модельдеудің 
тұтастығы
Тұтастықтың дамуы
Жүйелілік және 
кешенділік
Тұтастық талдаудың 
кешенді технология-
лары
Тұтас құрастыру
Жүйелер теориясы мен 
практикасына талдау 
жасау
«Әдіснама» ұғымына мазмұны жағынан «ұстаным» ұғымы өте жақын 
келеді. Соңғы уақытта «қағида» делініп жүр. Ұстаным (принцип, лат. 
principium – басы) – бұл педагогикалық білім алу және оның жүйесін құру 
негізіндегі, сондай-ақ танымдық және қайта құру әрекеттері немесе басқа 
педагогикалық нысан негізіндегі неғұрлым жалпы, маңызды әрекет туралы 
бастапқы ережелер. Педагогикалық ұстанымдардың әдіснамалық рөлі пе-
дагогика ғылымында терең зерттелген. Ұстаным – педагогикалық болмыс- 
ты тану және қайта құру үдерісін бағыттаушы және зерттеуші фактілер, 
ұғымдар, заңдар және теориялардың арасындағы тұтастық байланысын 
қамтамасыз ететін ғылыми танымның ерекше үлгісі. Ғылыми танымда 
ұстанымдардың немесе қағидалардың әдіснамалық сипаты олардың зерт-
теу қызметіне себепші бола отырып нәтижесіне өзінің ерекше талаптарын 
ұсынады. Ұстаным нақтылы әдіснаманың шеңберінен (түрлі әдіснамаларда 
қолданылғанда) шығуы мүмкін және педагогикалық зерттеудің нақты 
әдіснамасы бірнеше ұстанымның негізінде құрылуы мүмкін.
Сонымен, «ұстаным» және «әдіснама» сияқты ұғымдардың байланы-
сы төмендегідей. Ұстаным дегеніміз, әлбетте, педагогикалық теорияны 

1-тарау. Ғылыми-педагогикалық зерттеу: теориясы мен әдіснамасы
68
құру немесе іске асырудың негізінде жататын негізгі идея болып табы-
лады. Әдіснамалық ұстанымдар – жаңа педагогикалық білімдерді игеру 
және педагогикалық практиканы қайта құру жобасын әзірлеу үдерісінде 
жалпы гносеологиялық бағдар беретін, басшылыққа алынатын ереже-
лер. Практикалық қағидалар педагогтардың ғылыми-педагогикалық және 
жобалау-қайта құру әрекетін реттеуді және бағыттауды іске асырады.
Ғалым-педагогтар әдіснамалық бағдар ретінде «тұғыр» ұғымын жиі 
қолданады. Кейінгі сөздіктерде «ыңғай» деп беріліпті. Бұл ретте пе да го-
ги калық зерттеулерде және педагогикалық жобаларды әзірлеу ба ры сын-
да көптеген тұғырлар: жүйелік, жүйелік-қызметтік, кешендік, тұ тас тық, 
аксиологиялық, праксиологиялық, әрекеттік, жеке тұлғалық, т.б. қол да-
нылады. Тұғырлардың әртүрлілігі олардың эвристикалық құн ды лық та-
рын қамтамасыз етеді және педагогикалық құбылыстар мен үде ріс терді 
зерт теу, педагогикалық теорияны құру педагогикалық ғы лым мен прак-
тиканы тұтасымен дамытуды жан-жақты қарауға және зерттеуге үлкен 
мүмкіндіктерді ашады. Кейбір зерттеушілер тұғырға ерекше әдіснамалық 
маңыз береді. Мысалы, тұғырды әдістің зерттеу бағдарламасымен бір лік-
те қарастырады. Осы мағынасында «әдіснама» ұғымы «тұғыр» ұғы мы нан 
мазмұндырақ. Қандай болмасын тұғыр ғылыми-зерттеу немесе ғы лыми 
қайта құру қызметінің тәсілін анықтайды. Осы себепті ол педагог үшін 
педагогикалық болмыста зерттеудің және қайта құру үдерісінің барлық 
кезеңінде басынан аяғына дейін басты бағдар ретінде әрекет етсе, әдіс-
намалық міндеттерді атқарады. Әлбетте, педагогикада, қандай болмасын, 
тұғыр жалпы әдіснамадан немесе басқа ғылымдар әдіснамасынан алынған. 
Зерттеушінің қандай да бір тұғырды таңдауы, нақтылы педагогикалық ны-
санды тануда және қайта құруда олардың жиынтығын анықтау әрқашан 
зерттеушінің ғылыми ұстанымымен байланысты.
Әдіснама қызметін ғылыми ізденіс пен жобалауда зерттеушінің өзі 
анықтайтын сипаттаумен, түсіндірумен, құрылымдаумен және болжамдау- 
мен байланысты ғылыми-жобалау қызметі ретінде идея да орындай ала-
ды. Идеялар педагогика ғылымын және практикасын дамытуда маңызды 
рөл атқарады, сондықтан олар педагогика әдіснамасына енгізілген. Пе да-
гогтің ғылыми-зерттеу және жобалау-қайта құру қызметі оның жаңа пе да-
гогикалық идеяларымен анықталады. «Әдіснама» ұғымы тек мақсатты ғана 
емес, сонымен бірге оны іске асыру құралдарын да қамтиды.
Педагогикалық теория жүйелік ұғым ретінде педагогикалық практика-
мен және экспериментпен шынайылығы дәлелденген педагогика ғылымы 
объектісінің мазмұнын неғұрлым толық бейнелейді. Педагогикалық теория 
– бұл:
– педагогикалық болмыс нысаны туралы ғылыми білім жүйесі үл-
гісінде ұсынылған тұтас түсінік;

69
1.4. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің әдіснамалық тұғырлары ...
– педагогикалық болмыстың бөліп алынған саласының мәнін зерт теу-
дегі ұстанымын айқындайтын және оның зерттеулерінің шегарасын ғылым 
ретіндегі педагогиканың пәндік саласы шеңберінде анықтайтын білімдерді 
теориялық түрде ұсынудың жүйесі;
– педагогикалық нысанның барлық жағын айқындайтын және осы 
тұрпатты объектіні практикада қайта құру бойынша әрекеттерді жобалау 
үшін негіз және бағдар болатын теориялық жүйе.
Педагогикалық теория өзінің құрылымы бойынша іштей жіктелген, со-
нымен бірге педагогикалық болмыс объектілері туралы ғылыми білімнің 
тұтас жүйесін білдіреді, ол бір білімнің басқасына логикалық тәуелділігін, 
педагогикалық теорияның бастапқы базисінің – қағидалар мен түсініктердің 
бірнеше жиынтығынан педагогикалық білімдер жиынтығының мазмұнын 
алатындығын сипаттайды. Тұтастай алғанда, педагогикалық теория жаса-
лымы – жаңа педагогикалық пәнді құрылымдау үдерісі. 
Педагогика ғылымы мен практикасы жаңа әдіснамалық идеялардың 
пайда болуына орай, педагогикалық нысандарды ғылыми-педагогикалық 
ақпаратты жүйелендіру аясында қарастыруы мүмкін. Дамуы теориялық 
педагогиканың іргетасын анықтайтын негізгі педагогикалық теорияны 
белгілеп, зерттеушілер үшін өзінше бір әдіснамалық бағдар болатын қандай 
да бір теория аясында ғылыми-педагогикалық әрекетті реттеуге болады. 
Осы кезеңде жаңа ғылыми-педагогикалық білімді жинақтау жүзеге асады. 
Педагогикалық болмыстың таным және қайта құру әдістерін, игерілетін 
білімнің шынайылығын бағалау үшін өлшемдер қажет. Әрбір педагогикалық 
теория белгілі бір парадигма шеңберінде құрылады. Т. Куннің пікірінше, 
түрлі парадигмалардың аясында өмір сүретін теориялар салыстыруға 
келмейді. Сондықтан бір ғана педагогикалық теория алдын ала және іргелі 
қайта пайымдаусыз түрлі парадигмаға кіре алмайды. Бірақ педагогикалық 
зерттеу және жобалау барысында әдіснамалық бағдар ретінде қолданыла 
алғанымен, педагогика әдіснамасының барлық мазмұнын қамти алмайды. 
Бұл «тұжырымдама» және «доктрина» ұғымдарына да қатысты [122].
Педагогикалық теория нақтылы парадигмалар немесе әдіснама аясын-
да қаралуы мүмкін. П. Фейерабенд идеясына сәйкес, педагогикалық теория 
өзінің әдіснамалық рөлін көбінесе педагогикалық фактілерді іріктеуде және 
талдауда атқарады. Шынында, педагогика ғылымын дамытудың ауқымды 
аясында алып қарайтын болсақ, онда түрлі теориялық ұстанымдарға сүйене 
отырып, қандай да бір педагогикалық фактілердің түсіндірілуіндегі елеулі 
өзгерістерді байқауға болады.
Педагогикадағы «логика» термині көбінесе: «ғылыми зерттеу логи-
касы», «педагогикалық зерттеуді ұйымдастыру логикасы», т.б. мазмұнда 
қолданылады. Бұл осы заманғы формалды логика ұғымын ғылыми-пе-
да гогикалық білім генезисіне, оны болжамдауға, талдау жасауға және 

жүктеу/скачать 3.8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: