Екінші бөлімнің тақырыптарын бекітетін сұрақтар

1. Ақпаратты қабылдау стереотипінің неше сатысы бар?

2. Хабар-ошар дегеніміз не?

3. «ҚазАқпарат» агенттігінің сайтында қандай жанрлар кең тараған?

4. Радиодағы ақпараттық бағдарламаның қандай түрлері бар?

5. Репортаждың тілі мен стилінде екі бастама дегенді қалай түсінесің?

6. Фоторепортаж дегеніміз не?

7. Телерепортаждың түрлері, өзіндік ерекшелігі туралы не білесіз?

8. Комментарийі жоқ репортаж қалай жасалады?

9. Арнайы репортаж табиғаты қандай болады?

10. Есеп жанрының түрлері, жанрлық белгілері қандай?

11. Сөз сөйлеу композициясының негізгі талабы, пішіні қандай?

12. Сөз сөйлеудің техникалық тәсіліне не жатады?

13. Сұхбат жанрының қандай түрлері бар?

14. Баспасөз, радио, теле сұхбат жанрының ұқсастығы, айырмашылығы.

15. Журналистің сұхбаттағы басты қаруы не?

16. Сараптамалық радиосұхбаттың қандай басты міндеті бар?

17. Радиода сұхбатқа қандай монтаж жасау әдіс-тәсілдері бар?

18. Телевидениедегі проблемалық сұхбат қалай жасалады?

19. Экрандық сұхбаттың қандай түрлері бар?

20. Анкеталық сұхбаттың мақсат, міндеті неде?

21. Ақпараттық жанрдың қандай түрлері бар?

22. Проблемалық сұхбаттың табиғаты туралы не білесің?
Екінші бөлімде пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Рэндалл Д. Универсальный журналист. – М.: Нацинститут прессы. 2000.

5 Гуревич П.С., Ружников В.Н. Советское радиовещание: Страницы истории. - М.: 1976.

6 Шостак М. И. Репортер профессионализм и этика. - М.: 2001.

7 Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.

8 Летунов Ю.А. О развитии документальной радиожурналистики. - М.: 1966.

9 Теория и практика советской периодической печати».-М.: Высшая школа, 1980.

10 Қожекеев Т. Жас тілшілер серігі. - Алматы: Рауан, 1991.

11 Тертычный А. А. Жанры периодической печати: Учебное пособие. – М.: Аспект Пресс, 2000.

12 Цвик В. Телевидение, системные характеристики. - М.: 1998.

13 Багданов Н., Вяземский В. Справочник журналиста. – Л.: Лениздат. 1961.

14 Пельт В.Д. Теория и практика советской периодической печати. - М.: 1980.

15 Шостак М.И. Оперативная журналистика. М.: Изд. МГУ. 2000.

16 Барманкулов М.К. Познать современника: Очерк в газете, на телевидении, радио, в документарном кино. – Алматы: Қазақ университеті, 1985.

17 Методологические проблемы изучения телевидения и радиовещания. - М.: 1981.

18 Маграчев Л.Е. Сюжеты, сочиненные жизнью. - М.: 1972.

19 Ревенко А.Г. Заповедное слово. - М.: 1975.

Талдамалы жанрдың басқа жанрлардан негізгі ерекшелігі - журналист-сараптамашы деректерді тізіп айтумен ғана шектелмейді. Ол оқиғаны бағалап, сараптама жасап, өзге жәйттермен салыстырып, мәселені шешудегі өзінінің ұсынысын айтады. Сондықтан талдамалы жанрдағы ақпараттар ақпараттық жанрға қарағанда жан-жақты қамтылады. Белгілі бір уақыт аралығында журналист бір тақырып айналасындағы деректерді жинап, өзара топтастырып, ондағы маңызды аспектілерді айқындауға тырысады.

Талдамалы жанрдағы ең маңыздысы - мақала. Ол журналистке мәселені тұрақты, терең зерттеуге және шынайы құбылыстарды ұғындырып, теориялық жағынан топтастыруға мүмкіндік береді. Мақала негізінен ғылыми-көпшілік (ғылым мен техника жаңалықтарын жеткізеді) және проблемалық (сұрақты жан-жақты, терең талдауды қажет етеді) болып бөлінеді.

Корреспонденция да маңызды жанрдың бірі. Нақты материал негізінде атаулы бір мәселе шешімін табатын, шағын көлемдегі өзекті тақырып дайындалады. Корреспонденция ақпараттық (мысалы, шетел тілшілерінің хабарламалары), сараптамалық (болған оқиғаның себептерін ашады), бекіткіштік (журналист деректерді талдап қана қоймай, жаңа мәселелерді шығарып, талдауға қажетті жаңа сұрақтарды ұсынады) болып бөлінеді.

Рецензия – журналистің белгілі бір туындыға, театр қойылымына, кинофильмдерге, телебағдарламаларға, концерт, көрмелерге және т.б. баға беріп, сын айтатын талдамалы жанры. Талдамалы жанрларға сонымен қатар сұхбаттың проблемалық, портреттік түрлері де жатады.

Ақпараттық және сараптамалық жанрлардың кірігуі мен өзара ықпалы. Газеттік публицистиканың әр жанрының өзіне тән ерекшелігі бар. Адам мен қоғамның ақпарат пен оның сарапталуындағы қажеттілік жанрдың пайда болуына әкеледі. Ақпараттық және сараптамалық жанрлар ХІХ-ХХ ғасырларда дамыған. Негізгі жанрлар дәл осы кезде пайда болған. Өткен жүз жылдықта дүниеге келген барлық жанрлар қазірге дейін үлкен өзгерістерге ұшырап жетті. Қазақ журналистикасында сұхбат ерте пайда болғанымен, өткен ғасырдың 1980-1990 жылдарынан бастап күнделікті қалыпқа кірді. Сұхбат – ең алдымен фотографиялық портрет, натурадан лезде жасалған сурет. Бүгінгі күні газет беттерінде кездесетін сұхбатта портреттік очерк пен суреттеменің (эстрада жұлдыздары, саясаткерлер, қоғам қайраткерлерімен портреттік сұхбаттар) элементтері кездеседі. Сұхбат өзіне көбірек «өзгертулерді» қабылдайды: биографиялық анықтама, дәйексөз, құжат және т.б.

Осы күнгі журналистикада материалдарды жылдам, жедел беруге тырысады. ХХІ ғасырда жаңа жанр – дерек пен түсінік беру пайда бола да бастады. Оқиғадан кейінгі келесі күні газет дерек пен түсінік беруді лезде орналастырады. Ережеге сәйкес, жедел түсінік беру өткен күннің белгілі бір маңызды оқиғаларына арналады. Түсінік берудің тақырыптары әртүрлі оқиғаларға байланысты болады.

Жедел түсінік беру, соның ішінде дерекке түсінік беру негізгі сараптамалық жанрлар – корреспонденция мен мақаланы – біршама ығыстырды. Олардың түрлік құрамы тарылып, біздің жүзжылдығымыздың 1980-ші жылдарында газет беттерінен бас мақала ығыстырылды. Бүгінгі газет нөмірлерінде көкейкесті тақырыптағы журналистік материалдар жиі кездеседі.

Газетте нық орын алатын журналистік зерттеу жанры сараптамалық жанрларға да ықпалын тигізді. Сараптамалық жанрлардың аса күрделі бөлігі - журналистік зерттеу бүгінгі күні белсенді жанрға айналды.

Дәл соңғы үш-төрт онжылдықта ақпараттық және сараптамалық жанрлар бір-біріне үлкен әсерін тигізіп отыр. Ақпараттық қатардағы газеттік публицистика жанрлары сараптамалық жанрлардың кей белгілерін өздеріне сіңдірсе, сараптамалық жанрлар ақпараттық жанрлардың кейбір қасиеттерін иеленеді, атап айтқанда, репортажға тән серіктесу мен қатысу эффектісі.

Қазіргі таңда эмоциялық бастау мен авторлық «мен» хроникалық хабар-ошардан басқа жанрларда кездеседі. Бұл жерде байқалатын маңызды нәрсе – публицистикада эмоциялық бастауды қолдануда өлшем болу керек. Қазіргі басылымдар ақпараттық және сараптамалық жанрларды мейлінше кең қолданады. Таблоидтық және «сары» басылымдарға келетін болсақ, олардың беттерінде жанрлық палитраны минимумға дейін аз пайдаланады. «Инфо-Цес», «Караван», «Из рук в руки», «Республика», және тағы басқа басылымдар хабар-ошар мен репортажды әлдеқайда жиі қолданады.

1990-жылдары отандық журналистика шығармашылық ізденіске зор мүмкіндік ашты. Журналистің көзқарасы мен түсініктеріне ақпарат арнасында орналасуына әсер етеді. Сараптамалық журналистика әр елдің азаматтарының саясатта, экономика және әлеуметтік өмірде өз көзқарас, пікірін қалыптастыруына көмек беруі тиіс. Журналистік шеберлік шынайы өмірден алынады. Тыңдарман, көрермен, оқырманның барлығы телерадио, газеттен алатын ақпаратты өздерінің өмірге деген көзқарасына, өмірлік тәжірибесіне қарай қабылдайды. Өмірдің шынайлығын айқындай түсе, нарықтық заман мен әлеуметтік журналистика арасындағы ақпараттардың екі жақтылығын, объективтілігін, үгіт-насихат элементтері ретінде әлеуметтік тапсырыс орындалуы саяси тұрғыдан шартталған психологиялық, идеологиялық соғыс еді.

Кеңес заманындағы ақпараттық саясат журналистикада объективтілік белгілерін, деректі таңдаудан бастап, радио мен телебағдарламада берілуін бақылап отырды. Қазір де журналистің объективтілігі жөніндегі дау баспасөз беттерінде үнемі кездесіп отырады. Журналистикада шындық абсолютті болмауы бастапқы кезден белгілі, әр дерек объективті шындықтың бастауы болуы тиіс. Сараптаудың құрамында әрдайым ой жатады. Дерек – ой немесе эмоциялық, логикалық жүйеге кірістіріледі, дерек – дауласудағы дәлелдеме, пікір-таластың пішіні.

Ғалым А.А. Тертычный: «Комментарийлар өзін қандай да бір мәселе бойынша дәлелдеушілік пайымдауының құрылымын ұсынады» [1,68-б],-дейді. Дерек, тезис, ой қорытындылары – аталған жанрдың маңызды бөлігі. Жақсы комментарийларда ең бастысы – қорытынды шығару. Сонымен, комментарий жанры маңызды деректер, оқиғаларды өз бойына жинайды. Комментарийлар қандай да бір оқиғалар бойынша автордың өзінің көзқарасын, басылым ұстанымын, шынайы қоғамдық-саяси өмірдің көрінісін толық береді.

Деректер мен комментарийлер – жедел жанр және мұнда автордың кәсіби шеберлігі, оның ұстанымы мен нақты мәселені дөп басуы маңызды. Автордың ұстанымы деректердің маңыздылығын жуып-шаюға, дәлелдеуге тырысу, дерек қандай да бір пайда болулардың заңдылығы сол мәселені кеңінен талқылауға мүмкіндік береді.

Телевизиялық комментарий. «Комментарий» сөзі латын тілінен аударғанда «талқылау» деген мағына береді. Бұл қоғамдық, саяси оқиға, құжаттың мағынасын ашатын жедел сараптамалық материалдың үлгісі. Телевизиялық комментарий - кадрдағы көріністердің алуан түрлілігі, кейде кадрдан тыс комментарийлер көп қолданылады.

Комментарий сараптамалық публицистикаға жатады. Өйткені, комментатор өзінің мақсатына жету барысында ең алдымен оқиғаның себеп-салдарын анықтап, болып жатқан оқиғаның соңы немен аяқталуы мүмкін екендігі жайлы айтады. Комментарийдің жанрлық негізіне авторлық баға беру және сараптама жасау жатады.

Басқа жанрлар сияқты комментарий басқа жанрдың құраушы пішіні болуы да мүмкін. Мысалы, баспасөз-конференцияларында мынадай сұрақтар жиі қойылады: «Болған оқиға жайлы қандай түсінік бере аласыз?» Мұндай сұрақ саяси, қоғам қайраткері немесе белгілі бір саланың маманымен болған сұхбатта қойылуы мүмкін. Жауаптың әрқайсысы өз алдына шағын комментарий, ал кейде комментаторлық шығармашылық рөлін атқарады. Бұл жерде сараптаманың тереңдігінен, талқылаудың кеңдігінен және қоғамдық маңызды оқиғаға, дерекке берілген бағаға байланысты болады.

Телевизиялық комментарий – кадрдағы сөз сөйлеудің өзгеше түрі. Бейнеқатармен иллюстрацияланған кадр сыртындағы комментарий көп қолданылады.

«Эпистолярлық әдебиет - хат түрінде жазылған көркем шығармалар. Хат өлеңдермен қатар, көлемді прозалық шығармалар да (повесть, роман) негізінен хат түрінде жазылатын болады. Кейде көркем шығармада кейіпкерлердің өзара жазысқан хаттарына үлкен орын беріледі. Бұл үлгіні қолдану шығармада адамның көңіл-күйін, ішкі сезім толғанысын тереңірек ашып көрсетуге мүмкіндік береді» [2,269-б],- деген анықтама «Әдебиет терминдерінің сөздігінде» берілген.

Ежелгі дәуірдегі хат көркем шығармаға жақын болған. Сол кездегі Эпикур, Цицерон, Сенека хаттары көркем дүниедей оқылған. Батыс Еуропа әдебиетінде хат үлгісінде жазылған бірнеше романдар бар. Н.М.Карамзиннің «Орыс саяхатшысының хаттары» Д. И.Фонвизиннің Франциядан П.И.Панинге жазған хаттары Ресейде эпистолярлық әдебиеттің негізін салды. Бұл дәстүрді кезінде Пушкин, Чаадаев, Гоголь, Герцен дамыта түсті. ХХ ғасырда И.А.Бунин, В.Б.Шкловский, А.Сент Экзюпери, Т.Уайлдер, В.А.Каверин шығармалары орыс эпистолярлық әдебиетін байыта түсті.

«Эпистолярлық әдебиетке жазушылардың, қоғам қайраткер-лердің, ғалымдардың хаттары да жатады. Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, тағы басқа жазушылардың сақталып, бүгінге жеткен хаттарын зерттеудің әдебиет тарихын тануға септігі зор» [3, 315-316-б].

Белгілі тілші-ғалым Р.Сыздықова: «Қазақ фольклоры мен әдет-ғұрып заңдарын жинаушы М.В.Ладыженский дегеннің 1840 Шыңғыс Уәлихановқа жазған хатының қазақша тексі; атақты ғалым Шоқан Уәлихановтың әкесі – Шыңғысқа 1857 жылы Омбыдан 1860 жылы 9 августе және сол жылы 4 ноябрьде Петербургтен қазақша жазған хаттары; інісі Жақыпқа 1857 жылы 10 декабрьде Омбыдан жазған хаты; Шоқанға әкесінің 1860 жылы 6 июльде және 19 сентябрьде жазған екі хаты; Садуақас Мұсаұлы Шормановтың Григорий Николаевич пен Александра Викторовна Потаниндерге 1887 жылы 25 февральда және мартта Омбы қаласынан қазақша жазған хаты; Қазан университетінің профессоры Н. И. Ильминскийдің Сәмреке деген мұғалімге 1859 жылы 7 декабрьде қазақша араб графикасымен жазған хаты; Құнанбайдың Омбыда Кадетский корпуста оқып жүрген Халиоллаға 1866 жылы 8 ноябрьде жазған хаты; Абайдың Халиоллаға осы жылдың 8 мартында жазған хаты; Ыбырай Алтынсариннің, И. Ильминскийге және Баянділ Кейкин деген кісіге 1883 жылы 28 январьда жазған хаттары» [4,258-б],-деп қазақ әдебиеті мен мәдениетіне тиесілі хаттарды тізіп шыққан. Демек жоғарыдағылар қазақ эпистолярлық әдебиеті жанрындағы алғашқы хаттар.

XX ғасырда қазақ публицистикасында эпистолярлық жанрда А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, әдебиетіміздің классиктері М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов т.б. өзара хат жазысу арқылы әдебиеттің дамуы, ел тынысы, заман үрдісі жайында пікір алмасып отырған. Қазақ әдебиметіндегі эпистолярлық жанр дамуы классик жазушыларымыз биік сатыға көтерген әдеби ауқымды жанрлар - роман, повесть дәрежесіне дейін көтеріле қойған жоқ. «Тәуелсіздік жылдарында жазушы Ш.Мұртаза мен К.Смайылов «Егемен Қазақстан» газетінің бетінде еліміздің, ұлтымыздың тағдырын, әлеуметтік-экономикалық дамуды тарқата талдаған хаттарын дүркін-дүркін жариялап, оқырмандарды елең еткізгені белгілі. Сондай-ақ журналист-жазушы Қайсар Әлімнің «Махаббат жыршысы» атты эпистолярлық хикаяты [5] жарық көріп, қазақ оқырмандарының ыстық ілтипатына бөленді.

Хат - публицистиканың ескі жанрларының бірі. Ертеден бері хат біреудің біреуге деген жолдауы деген мағынаға ие. Алайда, хаттың авторы мен адресат атақты адам болған жағдайда және мәтін әлеуметтік меселеге арналып жазылса, ол қоғамдық маңызы бар мәнге ие бола отырып, саяси талдаудың құралына айналады. Хат баспасөзге басылуы арқылы ғана публицистиканың жанрына айналады. Хат – бұл белгілі бір автордың адресатқа үндеу ретінде жазылған саяси-қоғамдық, рухани-мәдени, әлеуметтік-экономикалық, тұрмыстық мәнге ие публицистика жанрының бір түрі. Хат авторы жеке азамат, топтар, кәсіпорын ұжымдары мен оның жетекшілері, қоғам қайраткерлері бола алады.

Қазақ баспасөзінде хат жанрының негізінен екі түрі жиі кездеседі. Біріншісі – ашық хат деп аталады. Ашық хаттар қоғам өмірінің маңызды мәселелеріне арналып жазылады. Ол жеке адамның немесе бір топ адамның атынан жазылуы мүмкін. Ашық хаттар қоғам өмірінің маңызды мәселесіне арналады. Ол жеке адамның немесе бір топ адамның атынан жазылуы да мүмкін. Хаттың кең тараған түрі үндеу хат жалпы оқырманға арналады. Үндеуді жеке адам, ұжым, бір топ адам жазуы мүмкін. Баспасөздегі үндеуге жауап жазылмайды. Үндеу хаттың мақсаты - маңызды мәселеге көпшіліктің назарын аудару болып табылады.

Эпистолярлық жанр үлгісі ретінде хаттың өзіндік ортақ белгілері бар. Хат белгілі бір мәселені екінші бір адамға немесе мекемеге хабарлау барысында жазылады. Онда белгілі дәрежеде пішін бірлігі болады. Жазушы, ғалым, қоғам қайраткері хаттары мен қарапайым бұқара хаттары мазмұны мен мақсаты жағынан бір-бірінен алшақ түсіп жатады. Оқырмандардың хаттары дегеніміз-бұқаралық ақпарат құралдарына жеке оқырманның жiберген хаты. Оқырман хаттары баспасөзде әр түрлі пішінде қолданылады.

Хаттармен жұмыс - кәсiби журналистiк қызметтің маңызды бөлігінің бiрi. Әрбiр редакцияның мiндеттi түрде хат бөлiмi болады. Хат бөлiмiнің қызметкерлері авторлардың сұрақтарына жауап береді. Редакцияның оқырман хаттарын қолдану әдістері жеткiлiктi. Редакция журналистері өз басылымының беттерінде оқырмандардың іріктелген хаттарын басып шығарады. Хат ол үшiн белгілі бір қағидаға сүйене отырып iрiктеліп, редакцияланады. Іріктелу қағидасы тақырыптық, не проблемалық бола береді (экономика, саясат, қаражат, экология, мораль, реформа, заң мәселесі, әскери мәселелер тағы басқалар). Бұдан басқа келіп түскен хаттардың мерзіміне байланысты басылуы да мүмкін (апта, ай, жыл. т.с.с.). Атаулары тақырыптық, проблемалық болады, кей жағдайда болмауы да мүмкін. Редакцияның жасаған қорытынды комментарий мәтінді тұжырымдайды.

Хаттарды пайдану арқылы сараптамалық шолу жариялау үрдісі де бар. Бұл жағдайда оқырман хаттары журналистің мәтініне дәйектеме болады. Мысалы, «Егемен Қазақстан» газетінде «Елден хат», «Бір хаттың ізімен», «Оқырман хаты», «Қолыма қалам алғызған» деген тұрақты айдарлар бұл басылымнан көп жылдар бойы түспей келеді.

Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ баспасөзінде эпистолярлық публицистикада “синкретизм” аясы кеңейді. Кейбір жариялыным-дарды жаңа бір жанрға жатқызып даралау, өзгешелеу мүмкіндігі болмай қалды. Оның есесіне бір эпистолярлық публицистикалық шығарманың бойынан бірнеше жанрдың белгісін табуға болады. Бұл тенденцияның алда қалай өрістейтіні қолына қалам алған публицистер қауымының фантазиясы мен танымдық көкжиегіне байланысты болса керек. Оның үстіне жанрлар мен пішіндердің өзгерісі әлемдік журналистиканың даму бағыттарына да байланысты екендігін ұмытпаған абзал. «Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әртүрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізді... Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады...» [6,311-б], – деген академик З.Қабдолов тұжырымы осындайда айтылса керек. Тәуелсіздік жылдарындағы эпистолярлық публицистикадағы ерекшелік - шығармадағы ішкі полемика (қақпайласу, қайымдасу). Мәселен, хат авторы, тууы мүмкін оқырман сауалдары мен қарсылықтарына ыңғайластырып, ішкі полемиканы туғызады. Бұл теоретиктердің айтып жүрген «Публицистикалық мәтіннің ішкі монологтық диалогтандырылуы» [7,90-б] болып табылады. Дәл осы ерекшелік тәуелсіздік дәуіріндегі публицистер шығармашылығында жиі кездесіп отырады. Тағы бір байқалған басты тенденция - турашылдық, кесіп айту, барды бардай, жоқты жоқтай етіп көрсетіп отыру эпистолярлық публицистиканың өресін биіктетті.

«Егемен Қазақстан» газетінде бұрын да қазір де хат жанрындағы материалдарды беру дәстүрге айналған. Бұл хаттар біріншіден, шежіре-тарих болса, екіншіден, оқырман қауымды жақсылыққа тәрбиелейтін, дұрыс бағыт беретін бағдаршам іспеттес. Басылымның «Еңбекші қазақ» болып тұрған кезінен бастап хат жанрына кеңінен орын бергенін төмендегі мысалдардан көруге болады.

1924 жылы 11 наурыз. №180. Сәкен Сейфуллиннің «Қазақстанның губерниялық һәм уездік совет комитеттерінің төрағаларына «Тіл жұмған ауыздың ішінде» деген ашық хаты жарияланыпты. Онда «Қазақ тілін кеңселерде жүргізуге көп бөгет бар. Сылтаудың саны жоқ. Сөйлесіп кетсең қызмет басқарып отырған адамдардың ешқайсысы қазақ тілін мекемеге кіргізбеймін дейтіні жоқ. Кей жерлерде қазақ тілін кеңсеге кіргізбек түгілі қазақ азаматы аузын ашатын емес. Тіл жұмған ауыздың ішінде. Бұрынғы заманнан бері жұмылған ауызда болып келген қазақ тілі мекемелерге кіру керек. Ол үшін жалпы жігер керек, ынта керек. Біздің қазақтың кейбіреулері қазақ тілі туралы қатты кірісуге «біреу ұлтшыл» деп бой тартады. Ол қулық. Ол күпіршілік, жағымпаздық. Сіздер қазақ тілін төменнен жоғары қарай жүргізіңдер. Біз жоғарыдан төмен қарай жүргіземіз. Істеріңізді күтемін. Жолдастарыңыз Сәкен»,- деп жазылған.

1925 жылы ол кездегі «Еңбекші қазақтың» 10 тамыздағы №348 санында «Ел тілшілерінің хаттары» айдарымен «Қырағы» дегеннің «Бәріміз көпке жүгінейік» деген атпен «35 үй қазақтардың пайдаланып отырған 800 дес. жерін орыстарға тартып әпергендігіне наразылығы жазылған.

Осы жылғы 17 тамыздағы №352 нөмірінде Жағыпар Сұлтанбекұлының «Қазақстан шаруасының жайы және оның мұқтажы» деген көлемді хатында Сол кездегі деректер 1915 жылмен салыстырылып, 1920, 1922, 1923, 1924 жылдарға кеңінен талдау жасалады.

Сондай-ақ осы нөмірде «Ел тілшілерінің» хаттары айдарымен Орталық Қазақстаннан «Қарқаралы еліндегі құрғақшылық», «Мұндай доктордан пайда жоқ», «Жуандыққа лайық сөз» деген елдегі тілшілердің хаттары да басылған.

1930 жылғы 28 ақпанда №49 санында Елтай Ерназарұлының «Менің жауабым» атты бір хатқа жауабы беріледі. Онда хат иесі «Жұмысшы» деген атпен Елтайға: «Кеңес үкіметі теңдік, туысқандық» орнатудың орнына «талап, шауып, құртып барады», жұмысшылар күніне 14-18 сағаттан жұмыс істейді, кеңсе қызметкерлері 6 сағаттан істейді, қызметкерлерге салық жеңіл салынады, жұмысшыларға ауыр түседі. Жұмысшыларға нан тимейді. Қызметкерлер ақ бөлке жейді. Бұларың дұрыс емес. Осыларға газет арқылы жауап бер»,- деген сөздеріне қайтарған жауабына редакция түсініктемесі ұйымдастырылған.

1934 жылы осы газеттің 12 мамыр күнгі №109 санында екі оқырманның ақындарға ашық хаты жарияланған. Онда Сәбитке: Сұлушаштай неге өлең бермейсіз? Қара сөзіңіз әлі үлгіге түскен жоқ? Өлеңде неге көсіле алмай келесіз? Соңғы жылдарда өлеңдеріңіздің көлемі үлкейіп, поэмаларыңыздың саны көбейгенімен, сапасына неге аз көңіл бөлдіңіз? - деген сауалдар қойылған. 30 мамыр күнгі №124 санында екі оқырманның «Ардақты Сәкен ағай» деген хаты басылған. Онда Сәкенге соңғы кездері шығармашылықтан қол үзіп кеттіңіз, себебі не? деген сауал қойылған.

Бұл басылымда Ұлы Отан соғысы жылдарында да көптеген хаттар жарық көріп тұрған. Ол хаттардың мазмұны көбіне барлық отандастарымызды бір кісідей болып Отан қорғауға шақырған мазмұнда болып келеді. Соның бір-екеуіне тоқталуды жөн көрдік.

1941 жылғы 28 қазандағы №254 санында Қазақстан Орталық партия комитетінің хатшысы Н.Скворцовтың Мәскеуді қорғаушыларға «Бір адым да шегінбеңіздер!» деген хаты, «Туысқан Москваны қорғап қалайық!» деген бас мақаласы қоса басылған. Мәскеу жоғары оқу орындарында оқып жүрген қазақ интеллигенциясының хаты да берілген. Хаттың соңында «біздің де тілегіміз осы»,- деп жазушы Сәбит Мұқанов, филология ғылымдарының кандидаты Н.Сауранбаев, филология ғылымдарының кандидаты Ы.Дүйсенбаев, Халық ағарту халкомның орынбасары Ә.Қанафин, Алматы қалалық ауруханасының бас дәрігері Қ.Шатыбеков т.б. қолдары қойылған.

Осы жылғы 7 қарашадағы №263 нөмірінде газет «Майданнан хат» айдарында майдандағы жауынгерлер Оразбай Әуелбаевтың, Оспан Байзақовтың және Ленинград Н. бөлімінің халық ополчениесінің жауынгері – ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, В.И.Ленин атындағы ҒА-ның докторанты Кәрім Мыңбаевтың «Жамбыл ақынға» деген хаты жарық көреді. Кәрім Мыңбаев хатында «Ленинградтықтарға арнап жазған жалынды өлеңіңізді сүйген жүрекпен қабыл алып, социалистік отанымыздың бұлбұлы, жүз жастағы Жамбыл ата, Сізге алып Ленин қаласынан жауынгерлік сәлемімді жолдаймын»,- деген жалынды сөздер бар. Барлық Совет халқы үшін соңғы тынысым біткенше күресетініме Сізді, қазақстандықтарды жауынгерлік сертпен сендіремін» депті хатта.

1942 жылғы 2 сәуірдегі газеттің №78 санында қазақ батыры Бауыржан Момышұлының хаты жарияланған. Солтүстік Батыс майданнан Н. гвардия атқыштар полкы командирінің орынбасары капитан Бауыржан Момышұлының Қазақстан К/ б/П Орталық комитетінің секретары Скворцов жолдасқа хаты жарияланған екен. Б.Момышұлының хаты былай басталады: «Ұрыстардың нәтижесінде біз 62 деревняны азат еттік. Фашистер майдан алаңына 2000 адамның өлігін тастап кетті. Біздің бөлімше жаудың 152 автомашинасын, 13 танкін, 16 зеңбірегі мен минометін, көп оқ-дәрі, азық-түлік, соғыс жабдығын қолға түсірді. Бұл ұрыстарды Лениногорск жұмысшысы Батталов Жұмажан, Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданындағы Сталин атындағы колхоздан Жалынбек Егембердиев, лениногорскілік Төлеген Тоқтаров үздік ерлік көрсетті. Біз Төлегенді Ленин ордені мен Советтер Одағының Батыры атағын беруге ұсындық»,- деп жазады.

«Социалистік Қазақстан» 1943 жылғы 5 мамырдағы №95 санында подполковник С.Бәйішевтің, капитан Қ.Шәріповтің, аға лейтенанттар Мазитовтың, Қосановтың, Жұмақановтың, қызыл әскер Қабировтың «Социалистік Қазақстан» газетінің коллективіне «Отан үшін жан пида!» деген хатын жарияланған. Олар: «Ұлы сапарға аттандырған ұямыз - большевиктік баспасөздің сталиндік дәстүріне кір келтірмейміз»,- деп ант береді.

«Социалистік Қазақстан» газетінің 1963 жылғы 3 қазандағы №235 саны тұтастай еңбекшілер хаттарынан тұрады. Оқырман хаттарын бермес бұрын редакция мынадай түсініктеме жазған: «Газет оқушыларының ойы, ұсынысы, тілегі» деген жалпы тақырып қоя отырып, «Бүгін біз редакцияға түскен хаттарға арнайы нөмір беріп, газет оқушыларының хаттарын жариялап отырмыз»,- делінген аңдатпада. Олардың ішінде бағалы ұсыныстар мен тілектер де, көңіл-күй шертетін очерк, әңгіме де, көкейтесті мәселені сөз ететін қызықты қысқа хабарлар да, сын садағын кезеп, кемшілікті түйреген сын мақалалар да бар»,- делінген.

1989 жылы 8 қаңтардағы «Социалистік Қазақстанның № 13 саны да дәстүрлі «Қолыма қалам алғызған» айдарымен оқырмандар хаттарына арналған екен. Осы жылдың 10 қыркүйегіндегі 210 нөмірінде жазушы Қалтай Мұқаметжановтың академик Ісмет Кеңесбаевқа жазған «Ақиқатқа жүгінейік, аға!» атты ашық хаты жарияланған.

Жекелеген оқырмандар өздерінің ізгі тілектерін редакцияға жолдап, хат жазып, телефон шалып, не ауызша өз пікірлерін айтып жатса, одан артық құрмет болмасы айдан анық. Кей кездері «Егемен Қазақстан» газетіне кейбір жерлерден тұтастай бір еңбек ұжымдары, өз газеттеріне ерекше ықыласын білдіріп, жанашырлықпен, қамқорлықпен қарап, қажетінше көмектесуге де бейім тұратындықтарын байқатып жатады екен.

1991 жылы газет атауы «Егеменді Қазақстан» деп атала бастады. Аты өзгерген санда бұл атауға мынадай түсінік береді: «Егемен болмай – ел болмас!» деген шақыруы да өзгерді. Ол «Азаттық. Теңдік. Туыстық!» болды»,- делінген.

Осы жылы 28 желтоқсанда №298-299 сандарында газеттің бірінші бетіне «М.С.Горбачевтің жеделхаты» жарияланған екен. Онда ол: «Жуырда берген интервьюлерімнің бірінде Одақтың құрамындағы республикалардың егемендігі туралы айта келіп, Қазақстан мен Ресей Федерациясының қанаттас жатқан территорияларының әкімшілік бөлінісі жайында байқаусызда бір сөзге жол беріппін», - деп жазылған. Еліміздің әкімшілік-территориялық бөлінісінің талай рет, кейде тіпті қалай болса солай бұзылуына жол берілгендігін біздің бәріміз де білеміз. Менің аузымнан байқаусызда шығып кеткен сөзді міне осындай жаймен түсіндіремін. Өкінішке қарай, мұның өзі кері мағынасында, Қазақстанның шекарасын қайта қарау қажеттігін танығандық болып табылады деп түсіндірілуі де ықтимал...

Бұрынғы КСР Одағына кірген басқа да мемлекеттер сияқты, Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығының мызғымастығын құрметтейтінін қуаттай келіп Н.Назарбаевқа және бұқаралық ақпарат құраладарының қызметкерлдеріне осы деректерді көптеген ұлттардың адамдары ынтымақта тұрып жатқан республиканың барлық азаматтарына жеткізу жөнінде өтініш айтқан.

1992 жылдың 1 сәуіріндегі газеттің №81 санында ақын Қуандық Шаңғытбаевтың «Ақыл - ағадан...» айдарымен ^«Әдептен аспайық» деген хаты жарияланды. Бас редактор Ш Мұртазаға арналған бұл жарияланымда мынадай тіркес бар: «Екінші. Өзің басқарып отырған, қазір қалың қазақ қауымының сүйікті газетіне айналып отырған «Егеменді Қазақстанның» аты жайында. Жә, еге де ие де аты қазаққа ортақ, еншілес сөз. Күнгейліктер кейде еге десе, Жайық бойының жақсы ақыны Мұрат Мөңкеұлы да осылай дейді. Бірақ дәл осы арада -ді қосымшасының өз орнын таппай, шөре-шөре боп, газет айдарына қалай өрмелеп шығып кеткеніне айран-асыр қаламын. Егемен, жә, егемен, болсын делік, -ие ғой баяғы. Ал егеменді ше? Иелі ме? Қай қазақ атқа шабар баласына жарыс алдында: «Байқа, тізгініңе иелі бол» дейтін еді? Қобыландыны да, Тоқтарды да қаһарманды емес, қаһарман батыр дейміз ғой. «Аларманға - алтау аз, берерменге - көп» демей ме қазақ? Алармандыға, бермендіге емес. Ендеше, егеменді газеттің аты «Егемен Қазақстан» болғаны дұрысырақ сияқты»,- дейді ақын Қ.Шаңғытбаев.

1992 жылдан бастап «Егемен Қазақстан» деген атаумен шыға бастаған газеттің 2 наурыздағы №57 санында «Егемен Қазақстан» газеті редакциясы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевқа, Қазақ Республикасының Жоғарғы Кеңесіне Ашық хаты жарияланды. Онда мынадай ұсыныс бар: «Республика күні Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациядан бастау алғаны жөн және Декларация қабылданған күн - 1990 жылғы қазанның 25-і мемлекеттік мереке - Республика күні деп жарияланғаны тарихи әділдік болады деп санаймыз»,- делінген.

Демократия және жариялылық, әсіресе бұқаралық ақпарат құралдарындағы сөз және баспасөз бостандығына жол ашты. Қазақстанда бұқаралық ақпарат құралдарының демократиялан-дырылуы КСРО ыдырағаннан да бұрын басталды. Соның нәтижесінде тарихтағы көптеген ақтаңдақтардың беті ашылып, ұлттық сананың қалыптасуы, мемлекеттің қалыптасуы сияқты өзекті мәселелерге баспасөз бетінен орын беріле бастады. Публицистер халықтың тарихта кеткен есесін қайтарып беру жолында қалам қайратын жұмсады, ел намысын оятуға, жұрт санасын сілкіндіруге бағытталған рухани серпіліс жасауға көшті. Бұл әсіресе Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ баспасөзінен, онда жарық көрген эпистолярлық публицистикалық шығармалардан айқын көрініс тапты. Тәуелсіздік жылдардағы қазақ баспасөзіндегі эпистолярлық жанрда көрініс тапқан негізгі тақырыптар мынадай болып келеді: тәуелсіздік; территория тұтастығы; тіл, дін саясаты; егемендік; қазақ тарихы; қоғамды жаңғырту; қазақтардың тарихи атамекеніне оралу мәселесі; ұлттық әдебиет пен мәдениет т.б.

К.Смайылов пен Ш.Мұртаза хаттарында күнделікті күйкі тіршілік емес, ел тарихы, ұлт тағдыры, мемлекет болашағы туралы маңызды мәселелер қозғалды. Жұрт өміріндегі шешілуі тиіс мәселелер көтерілді. Бұл хаттарда саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани салалардың бәрі де қамтылып, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарының шындық шежіресіне айналды. Екі публицистің шығармашылығында жаңа өріс, тың тақырып, соны ой, жаңа идеялар көрініс тапты. Хаттарда мал шаруашылығы, жайылымдық пен егістік мәселелері, еліміздің қазба байлықтары, географиялық жағдайы, Каспий, Арал проблемалары, ғылыми-техникалық үдеріс, қазақ жерінің тұтастығы, БАҚ-тың өзекті тақырыптары, мемлекеттілік, ұлттық әскер, төл ақша, демография, жекешелендіру, рухани жұтаңдық, қос тілділік, қос азаматтық, басқа діндердің қанат жаюы, қауіпсіздік, шекара, Ата Заң, шетелдік инвестиция, ұлттық мәдениет пен әдебиет, көші-қон, спорт, өнеркәсіп, жер сату, оқулықтар, ауыл жағдайы, тағы басқа өзекті жайттар жайлы терең толғанады. Тәуелсіз елдің қыруар мәселелерін сөз еткен эпистолярлық публицистиканың бұл үлгісі «Елім, саған айтам, Елбасы сен тыңда!» деген атпен кітап болып шығып, көпшілікке кең тарады.

1990 жылдардың ортасында «Егемен Қазақстан» газетінің бетінен екі жазушының Шерхан Мұртаза мен Камал Смайыловтың бір-бірімен өзара жазысқан хаттары бірдің емес, мыңның көңілін аударды. Олар халықтың сөзін айтты. Екі дос біріне бірі хат жолдап, өтпелі кезеңнің жай-жапсарын нақтылы талдап, Елбасымыздың реформалық саясатына ашылған жолды одан әрі кеңейте түсетін ойлар айта білді.

Бұл хаттарда демократия дегеніміз қандай жүйе? Осы туралы бұрынырақта көбірек айтылатыны, қазір бәсеңсіп бара жақаны осы демократияны жергілікті жерде біздер пайдаға асыра алмай отырған секілдіміз деген ойлар да айтылады. Ал сөз бостандығы, құқық еркіндігі бар деп ойына не келсе соны, халыққа керексіз сөздерді айтып жүргендерге сол демократияның ауқымында заңдандырылған тыйым бар екені, мүмкін болса, келесі хаттарда осы сұраққа жол-жөнекей жауап қайтара кеткен тұстары болды.

Екі жазушының өзара жазысқан хаттары сонау алыста қалған жылдарда халқына болысқан ардақты кісілердің хаттарындай әсер етті. Бұл хаттар нарық экономикасын егжей-тегжейлі тексере түсуге, Елбасымыздың саясатын одан әрі жүзеге асыруға жәрдемдесті.

Қазақстанның байлығы оның ысырапқа ұшырау реттері жөнінде шын шамданып айтылған сөздерді ризашылықпен қабылдауға тұрады. «Қазір ел ішінде атқарар жұмыс көп. Соның біразы үкіметтің кемшілігінен болып жатса, көпшілігі жергілікті жердегі жауапкер-шіліктің кемдігінен болып отыр. Атқаратын шаруа тым көбейді. Бәрі туралы айта беруге болады. Бірақ, бәрін бірдей әлсіретпей ұстауға өзіміздің мүмкіндігіміз келетін бе еді? Осыны тексеріп, айта қойған әзір ешкім жоқ. Ауданнан да, ауылдан да мұндай мәселе көтерілмеген тәрізді»,-дейді.

«Қазір қайсыбір мүліктің шетелге сатылғаны жөнсіз емес, жөн. Бірақ осының өзінде қалың жұртшылыққа көмескі нәрселер бар ғой деген күдік те бар. Ертеңі қалай болады? Жауапкершілігі нешік? Қазір не істеп жатыр? Осыған қатаң бақылау бар ма? Сондай-ақ, қазір ауыл шаруашылығы әбден құлдырап кетті дейтін болсақ, бұрынғы осы саланың министрлері арамызда жүрген жоқ па?! Олар неге болған жайды айтпасқа? Қай жерге дейін алып келді? Қате неден кетті? Енді не істеуіміз керек? Біздіңше, осылар айтылса, тек қана іске пайдалы болар еді». Абзалы кемшілікті қалай жіберіп алдық деген тақырыпқа сөйленуі өте қажет. Себебі, енді не істерімізді сонда ғана білеміз. Екі жазушыньң өзара жазысқан хаттары өздері үшін ғана айтылған сөз емес.

Камал Смайылов «Қазақстан. ХХІ ғасыр» деп алғаш рет «Егемен Қазақстан» газетінде мақала ретінде жариялайды. Бұл мақаланы оқыған жазушы Шерхан Мұртаза осы мақаладағы келісетін, келіспейтін тұстары бар екенін айтып арнайы жауап мақала бастырады. Екі жазушының бірі-бірімен пікір алмасып, хат жазысуы осыдан басталады. «Егемен Қазақстан» газетінде жазысқан екі жазушының әңгіме-хаттары тәуелсіздік жолына жаңа түскен еліміздің бүгінгі және ертеңгі тағдырын әр қырынан сөз еткен, күнделікті өмірдегі өзекті мәселелерді оқырман алдына бар шындығымен шығара білген, кезінде өткірлігімен жұртшылықты елеңдеткен айтулы оқиға болды. «Сол белеске шығуға санаулы ғана саты қалғанда біз сол шынар биіктен не көрер екенбіз? Сол белестің арғы бесігінде не барын, келе жатқан ХХІ ғасыр қандай болатынын, бізді нендей істер, қиындықтар мен қызықтар күтіп тұрғанын болжағымыз, елестеткіміз келеді. Президент Н. Назарбаевтың соңғы кітабының «ХХІ ғасыр қарсаңында» деп аталуы тегін емес, өте дәл, тура айтылған.

Иә, ХХІ ғасыр келіп қалды. Екі ғасыр айырығы ғана емес, екі мың жылдықтың тоғысқан, тоқайласқан қырқасы ғой бұл! Осыдан он жыл бұрын мен «Ғасыр қырқасында» деп аталатын кітап жазған едім. Оның алдында «ХХІ-ғасырға саяхат» деген кітап жариялаған болатынмын. Соның екеуінде де адамзаттың тарихында аса сирек ұшырасатын, кез-келген ұрпақтың үлесіне, несібесіне тие бермейтін оқиғаның төңірегінде біраз болжамдар мен топшылаулар айтқан едім. Өмір шапшаң өзгеріп жатады. Ол болжаулардың бәрі ойлағандай бола бермейді»[8,243-б],-дейді Камал Смайылов. Оған жауап ретінде Шерхан Мұртаза «Алтын сандықтың кілті кімде?» деп сұрақ қояды.

«Камал дос! «Егемен Қазақстанда» жарық көрген «Қазақстан. ХХІ ғасыр» атты көлемді мақалаңды оқып, (25 маусым, 1996 ж.) көңілім әр саққа жүгірді. Бір себептен сүйсіндім. Бір себептен күмәндімін.

Сүйсінгенде, алғырлығыңа, журналистік тапқырлығыңа сүйсінемін. Біз болсақ «Қазақстан ұлан-байтақ, Қазақстан бай» деген жалпы ұғыммен сөйлейміз. Сен болсаң, сол байлықты нақты цифрлармен сөйлетесің. Цифрлар сенің құлдыраңдап жүгіріп жүрген жиендерің сияқты. Тіпті жердің жеті қат астында жатқан байлықтың бәрін грамдап өлшеп, есеп-шотты сарт-сарт еткізіп, тиынына дейін шығарып қоясың. Сөйтесің де «Қазақстан қазба байлықтары - 10 триллион доллар!» деп бір-ақ тоқ еткізесің.

Ал, енді дәл 10 триллион екеніне күмәнім бар. Бәлкім, 1 триллион шығар?..

Камал! «Сарыарқа мен Атырау, Алтай мен Қаратау қойнаулары нағыз алтын сандық екен. Соның кілті енді еліміз қолына еркін тиді» деп жазыпсың.

Соны енді біліп жүргендей «екен» дегенің неткенің? сол сандықтың «кілті енді еліміздің қолына еркін тиді» деп алақайлағаныңа жол болсын! Онда біз сол алтын сандық» үстінде неге жалаңбұт отырмыз? Ашпаймыз ба сандықты? Малмаймыз ба қолымызды алтын-күміске?

Оптимист, ақ көңіл, аңқылдақсың, Камал Адам ой-азаптан азып-тозбас үшін осындай қасиет те керек шығар» [8,296-б],-дейді. Осы тұста БАҚ-қа байланысты жазушының айтқан пікірі орынды демеске болмайды.

«Радио, теледидар бар ғой дерсің. Теледидарда, құдайға шүкір, каналдар көбейді. «КТК-ны» қаламасаң, «Таң» бар, «Тотем» бар, тағысын тағылар. Бірақ оның бәрі орысша ғой. Мәскеудің қос каналын ашып қал - ол да орысша. Қазақшаның там-тұмы, басқалардың тамтығы - Қазақ ТВ, «Хабар» дегенде ғана бар.

Жас сәбидің бойына ұлттық қасиет анасының сүтімен, тілімен кіреді. Ал, оның күндіз-түні көргені батыстың баяғыда жеріген тастандысы...

Мұның бәрі айтылмай, жазылмай жүрген жоқ.

Екеуміз бір жылдың төлі едік қой. Анда-санда сырымды, пікірімді саған айтпағанда кімге айтамын...» деп сыр ашады.

«Ойды ой қозғайды» демекші екі жазушының газет бетінде жазысқан хаттары ешкімді енжар қалдырған жоқ. Туған еліміздің қазіргі хал-жағдайын батыл сөз еткен бұл хаттарда ел-жұрт, бала тәрбиесі мәселесі де кеңінен қозғалады. Мәселен, көптен бері мемлекеттік тіліміздің қызмет өрісі туралы сөз болып жүр. Елбасымыз қол қойған Тұжырымдама да жарық көрді. Парламент те өз сөзін айтып жүр. Қазір патриоттық тәрбие туралы да айтыла бастады. Бірақ, әлі нақтылы сөйлеген жоқ. Әншейінде ауызекі айтылатын «ұлттық намыс» деген сөзді біз «азаматтық парыз» деп ауқымын кеңейтіп ұғынамыз. Бұрынғы «идеология» дегеннің ықпалы зор еді. Қазір сол идеологияға барабар, халықтың мүддесін қорғайтын, ешбір асыра сілтеуге бой ұрмайтын азаматтық тәрбие ісін тұрақты жүргізу өте қажет екені де кеңінен сөз болады. Ал, осы іспен бір ғана мектептерден басқа қай мекеме айналысады? Қыздар тәрбиесі туралы да аз айтылып жүрген жоқ. Жалпы алғанда, қазіргі жастардың келешегі әлі айқын болмай тұр. Біз талдап отырған хаттар қазір де жазыла түссе артық болмас еді. Елге қажетті сөздер сөйлене беруі жөн. Сол ғана ортақ мақсатқа біріктіреді.

Бір байқағанымыз, бұл хаттардың іші толған деректер мен дәйектер. Екі жазушы да дерексіз сөйлемейді. Мысалы, «Қазақстан жері миллиард адамды асырай алады» деген хаттағы мына деректерге көз жүгіртсек.

«Біздегі шабындық пен жайылым көлемі 162 миллион гектар болса, миллиардтан аса адамы бар Қытайдағы жайылым 234 миллион гектар екен. Айырма алшақ емес. 150 миллион халқы Ресейдің жайылым-шабындығын екі есе орайды, Австралия жеріне жақындайды. Онда 150 миллион қой бар ғой. Осыншама жайылым-шабындықтың өнімділігін көтере жем-шөп мөлшерін көбейту, адамның қолындағы нәрсе екенін өмір көрсетеді. Жердің құнарын арттыру жер иесінің қолынан келетін іс екенін анау Сауд Аравиясы, Араб Эмираттары, Израиль сияқты топырағы сусыған құмның ортасында отырған елдердің үлгі-тәжірибесі көрсетіп отыр. Олар құмды құнарлы топыраққа айналдырып алды» [8,216-б],-дейді.

Түркияда 60 миллион халық 170 миллион қой өсіреді. Оның анасы көп, мынасы көп демейді. Ал біздің елде кемі 50 миллион қой (соның өзінде Түркиямен салыстырғанда үш есе аз), 10 миллион ірі қара, 2 млн. жылқыны ұстауға әбден болады. Ол ол ма, сарқа пайдаланса, қазақ жерінің шөбі мен жемі 80-10 миллион малды асырауға молынан жетеді!».

Былай қарағанда, бөліп бере қоятын ештеңелері жоқ жазушылар. Бірақ, айтқан сөздерінің қуаты мен мәні елге нағыз керек сөздер. «Ауыл шаруашылығын жаңа үлгіде экономикалық реформаға лайықтау үшін ешбір механизм болған жоқ» деген сөзді талай қайраткерлердің аузынан естідік. Жергілікті басшылар одан әрі жалғастыра айтатын болды. Оу сол механизмді жасайтындар кімдер? Қай жерде жасалуы керек еді? Біздіңше, бұл механизмді жасайтын әрбір ауыл тұрғыны, ауылдық және аудандық әкімдер. Мұның жөні мынадай. Мүлікті мемлекеттік иеліктен алу және жеке-меншіктеу, ауыл шаруашылығын жекешелендіру туралы заңдар дер кезінде жарияланады. Осыны әрі қарай бұқара халықтың арасында кеңінен уағыздап тарату аудан әкімдерінің міндеті.

Әр ауданның, әр ауылдың жағдайына қарап, не керектігін байыптап, солар бойынша жоспар жасалуы қажет. Бұған аудан көлеміндегі білікті мамандардың барлығы қатыстырылғаны жөн. Содан соң әр ауылда, әр кәсіпорында барлық жұртшылық бас қосқан мәжілістер өткізіліп, іс-шаралар белгіленуі жөн. Әр ауылдың өзіндік кәсіби бағыттары анықталуы керек еді. Мәселен, қой өсіретін жерде сиыр, бидай егілетін жерде көкөніс өсіру міндеттелетін. Ендігі жерде осы бағытты жөндеуді ойластыру қажет» [8,116-б]. Осы мәселелердің барлығын екі жазушы өз хаттарында қамтиды. Екі жазушының хатының бас-аяғы 25. Екі жазушы біраз жылдардан бері болашақ жайлы толғанып, жорамал-болжамдар жасап, соларды қағазға түсіріп жазып жүреді. 1978 жылы Камал Смайыловтың «XXI ғасырға саяхат» деген кітабы шыққан. Одан кейін «Ғасырлар қырқасында» атты кітабы жарық көреді. Сонау “Лениншіл жаста» жүргенде, «Білім және еңбек» журналының редакторы болған кезде елдің, жердің болашағын болжаған мақалалары көптеп басылған автор «Ертең - 2000 жыл», «XXI ғасыр жақын қалды» деген мақалаларын да жариялайды. Бұл туралы публицист былай дейді: «Әсіресе, біздің XX ғасырымыз (әр ұрпақтың өз ғасыры ыстық қой) аяқталып келе жатқан мезгілде, алдымызда жаңа, XXI ғасыр, ғасыр емес-ау, жаңа мыңжылдық, үшінші мыңжылдық жақындап келе жатқанда, осы болашақ жайында қиялданып, ойланып, алабұртып жүрдім. Оның үстіне жаңа ғасырды біз тәуелсіз Қазақстанмен бірге қарсы алғалы, жаңа мыңжылдыққа адамзат, дүние жүзі әулетіне толық тәуелсіз ел ретінде, тең дәрежеде жеке-дара мүшесі ретінде кіргелі отырмыз. Бұл ойды, сөзді аса салмақты да жауапты етеді. Енді бүрынғы ойлайтын, айтып-жазатын болашағымызды жоғарыдан ешкім жасап бермейді, өз қолымызбен, өз ақыл ойымызбен орнатамыз. Демек, болашақ туралы сөз нақты да жауапты. Тым аспандап кетпей, тәуелсіз елімізде күні ертең нақты не боларын болжап, болжап емес, талдап, суреттеп айтуымыз керек. Осыған орай, соңғы жылдары біраз нақтылы ойлар, жобалар, проблемалар сұрыпталып, нақтылана бастады. Енді соған сүйеніп, ойлауға да, жазуға да болады. Осы оймен қолыма қалам алып, алдыма қағаз қойдым. Болжам мақаланың аты бірден айқындалды: «Қазақстан - XXI ғасырда»[8,56-б]. Өте жауапты да нақты болуға тиіс. Бұл - ғылыми болжам, саяси болжам емес, публицист ойлары екені көрініп тұр.

Камал Смайылов өзінің әр қилы кітап, басылымдардан термелеп жинап, жүйелеп құраған жобасы арқылы XXI ғасырға бара жатқан Қазақстанды айтады. Автор: «Біз бір-бірімізге не жазбақ екенімізді газетке шыққанға дейін білмейтінбіз, кезекті хатты газеттен оқып бір-ақ көретінбіз, соған жауап іздейтінбіз. Екеуміздің екі мінезіміз секілді хаттарымыз да екі түрлі стильде, екі бағытта жазылса деген іштей келісуіміз бар. Шерхан бастырмалатып, ышқындырып, сезімге, әсерге орап суреттеп бейнелеп жазады, ал мен ойымды тиянақтап, дерек-цифрларды келтіріп нақты проблемаларды жүйелеп, дәйектеп жазамын дегенбіз. Көбіне солай болды да»[8,36-б],-дейді. Расында да хаттардың өн бойын қарап отырсаң екеуі екі түрлі стильде және еркін көсіліп жазылған публицистикалық толғауға ұқсайды.

Ең алдымен, екі публицистің әңгімесі дастарқан басындағы сөз емес, елдің өмірі, халықтың хал-жағдайы, экономикалық реформаның барысы, қиындықтары жайында болып келеді. Талай мәселелер айтылып, небір проблемалар көтерілген. Сонымен қатар, Елбасының сөздерінде, үкімет қаулыларында қамтылған, қойылған біраз мәселелерді кезінде қозғаған. Солардың ішінде біздің көп жазғаны - қазба байлық ордаларын шетелдіктерге беріп, сатып жіберуіміз кейін сан соқтырмай ма? Суы жоқ, шөбі аз, табиғаты қатал қазақ даласында ауылды жеке фермер-шаруашылықтарға ыдырату қаншалық дұрыс, олардың өндірістік кооперативтерге бірлескені, МТС-тердің құрылғаны дұрыс болар еді деген мәселелер алғашқыда айтылған. Мектепке жүздеген балалардың бара алмай отырғанын жұрттан бұрын осы екі автор айтқан.

Шерхан Мұртазаның бір хаты «Жемқорлық, ұрлық-қарлық, парақорлық» деп аталды. «Жемқорлық, ұрлық-қарлық, парақорлық» деген мақала-хатына байланысты бір ардагер: «Еліміздегі қазіргі жағдайды бұдан артық ешкім де шыншылдықпен айтып бере алмас еді. Шерағаңның айтқандарының бәрі рас»,-десе, бір жас жігіт: «Сіздердің хаттарыңыздан бүкіл қазақ халқының ой-арманы мен мүң-мұқтажын, мақсат-мүддесі мен жанайқайын көріп, сіздерді халық қолдаушысындай, хабаршысындай сезінеміз»[9,78-б],- дейді. («ЕҚ»1998 жыл, 29 қаңтар, 18 ақпан). Шерхан Мұртазаның Камалға жазған «Жемқорлық, ұрлық-қарлық, парақорлық» атты хаты еліміздегі осы тақырыпқа байланысты жағдайды бұдан артық ешкім де шыншылдықпен айтып бере алмас еді деп ойлаймыз. Публицистің айтқандарының бәрі рас.

Кез келген реформаның түпкі-түпкілікті мақсаты да, нәтижесі де халықтың қамын ойлау, адамның тұрмысын жақсарту екені белгілі. Жыл сайын Біріккен Ұлттар Ұйымы әр елдің қоғамдық-адамдық дамуының жағдайын көрсететін жинақ шығарып тұрады. Соның дерегі бойынша, бір хатында К.Смайылов: «Қазақстан 100-орында, ал Шерхан: «74-орында тұр» дейді деп жазған. Сөйтсек, 174 елдің ішінде 93-орында тұр екенбіз.

Осындай кішкене сәтсіздіктердің өзі бір-ақ рет байқалған. Жалпы дерек-дәйектерге жіті қарап, мұқият болуға тырысқан авторлар өз хаттарында қыруар цифрлар, деректер келтірген. Онсыз әңгіме жалаң эмоция болып шығады. Рас, кей деректер уақыт өткен сайын өзгереді. Ол - түсінікті. Бұл хаттар бір жарым жылға созылды. «Егемен Қазақстан» осы хаттарға байланысты келіп түскен оқырмандардың ой-пікірлерін бірнеше рет арнайы бет-бөлім етіп жариялап тұрды. Оқырмандардың бәрі қостап: «айтайын деп жүрген, айта алмай жүрген ой-сырларымызды сіздер айтып отырсыздар, сол үшін де сіздерге алғысымызды айтамыз»,- деп жазған екен. Шындықты баспасөз бетінде әйгілеу әркімнің қолынан келе бермейді. Камал Смайылов пен Шерхан Мұртаза жазған хаттардың әлеуметтік тереңдігі кез келген оқырманды разы еткенін жоғарыдағы хаттар дәлелдеп тұр.

Екі жазушы көтерген бір мәселе: рухани мекемелер қызметіне жағдай жасау. Талай қалаларда, тіпті, балалар кітапханасының ғимараты әлдекімдерге сатылып, не кітапхана емес, не халыққа қызмет көрсететін іске бағытталған болмай қалып жүр. Халық басына қиын-қыстау күн туғанда, «Егемен Қазақстан» газеті зиялы қауымның да, қарапайым халық өкілдерінің де нағыз мінберіне айнала алды.

Ш.Мұртаза мен К.Смайыловтың бір-бірімен жазысқан хаттарында әлем және орыс әдебиетіндегі осы жанрда қалам тартқан әріптестерімен ұқсастықтары сезіледі. Тарихи оқиғаларды қапысыз баяндау, деректерді бұрмаламай жеткізу мен оқиға өрбіту тұрғысынан алғанда ұқсастықтары жетерлік. Сондай-ақ бұл хаттарда әлеуметтік мәселелер ешқашан назардан тыс қалмайды. Бір-біріне хат үздіксіз жауап хат жазған жазушылар бұл ретте де өзара пікір алмасып, болып жатқан оқиға-құбылыстарға баға береді, ақыл-ой таразысына салып жан-жақты бағалайды. Олардың бір ұқсастығы, қазақ еліндегі мәдени-тұрмыстық ерекшеліктерге сәйкес өзіндік ұлттық колоритін аңғартып отырады. Хат авторлары жеке бастағы жаңалықтарын айтумен емес, ел өміріндегі елең етерлік жаңалықтарды талдап, оған өз қал-қадерінше тиісті бағасын беруді ұмытпайды. Бұл хаттар негізінен қысқа-нұсқа түрде жазылған және әртүрлі мәселені көсіле жазып, жан-жақты баяндау үрдісі ерекше дамығанын байқадық.

Бүкіл қазақ баспасөзінде өзіндік орны бар Ш.Мұртаза мен К.Смайыловтың хат-әңгімелерінің басылуы, ондағы көтерілген мәселелер ұлт жағдайының қамын ойлау, ол үшін ащы айтылған пікірлерді батыл жариялау кезеңі туған, қайткен күнде де ендігі жерде ұлт тағдырының өз отанындағы орнын қорғауға деген қуатты құлшыныс оянған кезең екенін көрсетеді.