СНХ: Асылжан Мамытбеков – «ҚазАгро» Ұлттық холдингінің басқарма төрағасы

Жайна Сламбектің арнайы репортажы – ғылымда болып жатқан маңызды оқиғаларды талдап, сараптап көрерменге ұсынған. Бағдарламаның мақсаты – бұл тақырыптың өзекті әрі маңызды екенін дәлелдей отырып, биотын мәселесін кеңінен талдап берген. Шынайы деректерге құрылған репортаждың ең басты қыры - журналистің осы салаға қатысты барлық мамандарға сұрақтар қоя отырып, тиісті жауаптарды ала білу жағы ұтымды шыққан. Осындай шулы тақырыптар, көкейкесті мәселелер «Хабар» арнасындағы «Арнайы репортаж» бағдарламасында жиі көрсетіліп тұрады.

Репортаж типологиялық ерекшеліктеріне орай оқиғалық, тақырыптық және қойылымдық болып бөлінетіні туралы айтылды. Алғашқысында ол шын болған оқиғаны көрсетеді. Ол репортерге қатысты емес. Ең бастысы, оны дәл, нақты ақпаратпен қамтамасыз етсе болғаны. Тақырыптық репортажда автор-журналист телевизиялық бағдарламаның тапсырысы бойынша жұмыс істейді. Яғни, тақырыпқа байланысты оқиғаны және көрсетілім орнын түсіреді. Сондықтан ол бұл қойылымдық репортажда оқиғаны ұйымдастырушы рөлін атқарады.

Репортаждың алғашқы қолданылуы тікелей эфирдегі оқиғаны берумен байланысты. Мұндай тікелей эфирдегі репортаж қоғамдық, саяси немесе мәдени оқиғаларды көрсету кезінде қолданылады. Мұнда көрермендерге қызықты болғандықтан осындай репортаждар беріледі. Елдің жоғарғы заң органдарының отырысы, Отандық және шет мемлекет өкілдерінің баспасөз конференциялары, спорттық сайыстар жатады. Кейбір концерттер, қойылымдар телевизиялық репортаждың дәл осы тікелей эфирлік репортаж жанрына жатады. Репортажда оператор, режиссер, репортер үшеуі бірлікте белсенді қызмет атқарады.

Оқиғалық репортажда ең бастысы оқиға және оның одан әрі дамуы. Репортердің сөзі ештеңені жүргізбейді, еш оқиғаны, қимылды ұйымдастырмайды. Бірақ оқиға соңынан жүріп отырады. Кадрдан тыс баяндап отырғандықтан, репортердің жұмысы өте қиын, әрі жауапты. Оған газет журналистерінікі секілді жазған материалын мұқият тексеріп шығуға, әр сөзін тереңірек ойлауға, кейін оны оқып шығуға еш мүмкіндік берілмейді. Ол бағдарламаны «тікелей эфирде» жүргізетіндіктен, дәл телекөрермендер сияқты әртүрлі күтпеген жағдайларға тап болады, көрермен сияқты таңқалып, қиын кезде бірге мұңаяды. Репортажға дайындық ең алдымен сол оқиға жөнінде мағлұмат жинаудан, сонымен қатар, тақырыпты ашатын мәлімет, әрі тез есте сақталатын өткір ойларды жинақтауды қажет етеді.
Есеп

Баспасөздегі есеп – қандай да бір өткен оқиғаны, іс-шараны шоғырландырып ұсынады. Есеп басқа жанрлардан құрғақтығымен және баяндаудың сатылануымен ерекшеленеді. Есептің түрлері: тікелей есеп – оқиға болған жерден артық түсініктемелерсіз тікелей беру; есеп-коммюнике - өткен саяси кездесу туралы әңгіме; түсініктеме беру элементтері бар есеп-толғау; кеңейтілген есеп – кеңейтілген түсініктемелермен ілеспе жүретін оқиғаны беру. Есептің тілі мен стилі – ресми-іскерлік мәнерде жазылады. «Теория и практика советской периодической печати» атты ұжымдық монографияда есеп түрлерін былай бөледі: «Тікелей ақпараттық есеп, талдамалы есеп, тақырыптық есеп, бір адамның сөзіне құрылатын есеп, бірнеше сұрақтарға құрылатын есеп, проблемалық есеп» [9,214-б]. Ал қазақ журналистикасын зерттеген ғалым Т. Қожекеев: «Қысқа есеп, кеңейтілген есеп, төте есеп, тақырыптық есеп, проблемалық есеп» [10,45-46-б],-деп бөлуі көңілге қонымды.

Қазіргі таңда есеп жанры жанр ретінде мерзімді баспасөз беттерінде сирек кездеседі. Кейбір зерттеушілер есептің тіпті жоғалып кеткені туралы айтады. Бірақ олай емес. Есеп әлі де өз мүмкіндіктерін сарқа пайдаланған жоқ. Бұл жанр әлі де газеттік публицистикада өмір сүре алады деуге негіз бар.

Есеп - баспасөз тәжірбиесінде бұрыннан қолданып келе жатқан жанр. Шамамен ХVII ғасырда пайда болған. Алғашқы есеп жанрының белгілері орыстың «Ведомость» газетіндегі Петр патшаның іс-сапарлары мен өзге ел өкілдерін қабылдауы жөніндегі мақалалардан байқалады. Есеп - іс-әрекетті сөзбен жеткізу арқылы, қоғамдық-саяси мәні бар мәселе жөнінде оқырманға хабарлау. Олардың қатарына: конференция, сьезд, жиналыс және т.б. жатқыза аламыз. Есеп авторы жиналыс барысындағы мән-жайды толығымен жазады. Есеп жанрының баспасөз тәжірбиесінде бірнеше түрі қолданылады. Олар: тіке және тақырыптық болып бөлінеді. Тіке есеп жанрын газет бетінен гөрі радиода жиі кездестіреміз. Мұндағы автордың мақсаты - жиналыста, кездесуде болған мәселені өзгеріске ұшыртпай қаз-қалпында оқырманға я тыңдарманға жеткізу. Ал тақырыптық есеп барысында автор талқыға алынған мәселенің мәнін ашып, ол жайында түсініктеме береді. Орыс ғалымы А.Тертычный есеп жанрының сараптамалық түрін қарастырғанда: «Сараптамалық есеп сөйленген сөздер мен баяндамалардың өзара байланысы»[11,56-б],- деп анықтама береді.

Радиоесеп. Журналистикадағы есеп, ереже бойынша ресми – ғылыми есептен әлдеқайда өзгеше. Есепте жасалған жұмыстың шешімі, жасалу жолдары, қандай сараптамадан өткені жазылады. Есеп, репортажға ұқсас келеді. Қысқалық, нақтылық, дәлдік, дерек, жалпы образ қалыптастыру. Репортаж бен есептің айырмашылығын спорттық тақырыптан аңғаруға болады. Мысалы, репортер алаңдағы футбол жайында репортаж жүргізіп жатыр, оқиға арасында міндетті түрде тыңдарманға атмосфераны сезіну үшін эмоцияға берілу қажет. Ал есеп бұл орайда мүлдем басқаша түрде жазылады. Негізі екеуінің де мақсаты – болған оқиғаны, басты жаңалықтарын жеткізу.

Іс-қағаздық есеп мазмұнында негізгі істелген жұмыстардың қорытындысына сипаттама беру жатады. Бұл жерде ең маңыздысы – мазмұндық ерекшеліктері жұмысты талдап-таразылап көрсету. Журналистикадағы есеп қысқа, қозғалмалы және ауқымды болады. Мұндай есептер конференциялардан, кездесулер және жиналыстар, дөңгелек үстелдерде орын алған ақпараттарды беруге ыңғайлы.

Радиоесеп көбінесе радиорепортажға ұқсас, оларды функционал-дық оқиға орнынан әңгімелеу, хабар беру қызметтері ортақтас-тырады. Радиоесептің мақсаты – тыңдаушыға оқиғаның өту барысы, мазмұны жөнінде нақты, тиянақты маңызды элементтерін бере білуі. Есептің түрлері оның әртүрлілігіне байланысты. Ақпараттық есепте ақпарат ең маңызды қызмет атрқарады, бірақ бағалардың бірнеше бөлшектері пайда болады. Қазіргі радиоесеп журналистке тек қана үлкен хабардың мазмұнын ашу бостандығын беріп қоймай, мәліметтің жан-жақтылығын аша білу еркіндігін туғызады. Монтаж – үнемі қозғалыста болады, хронологиялық жағдайдың нақтылығын бұза алмайтын жағдайда, өтіп жатқан оқиға жайлы айтушы, жеткізуші ретінде ақпарат есебін толықтырады. Есте сақтау үшін радиоесеп радиорепортаж сияқты уақыттың өтуімен тығыз байланысты. Бұл эфирдің уақытша жанрлары, нақты уақыт процесіне қарағанда қосылу оларда уақыт жағдайында өтеді. Қазіргі радиожурналистика радионың барлық мүмкіндіктерін толығымен пайдалануға мүмкіндік береді. Аудиториямен нақты қарым-қатынас, тыңдаушыға эмоционалды әсер ету радиожурналистиканың құзырында.

Телевидениедегі есеп. Есеп берудің тақырыптық негізі, ережеге сәйкес, маңызды, қоғамдық, мемлекеттік мағынасы бар ресми оқиға. «Хаттамалық» бекіту, толық жете көрсету қажеттілігі осымен түсіндіріледі. Есеп берудің сценарийлық жоспары әдетте алдын-ала жазылмайды. Журналист түсірілімге қатысу үшін жіті дайындалады. Бұл оған мәтін жазуға көмектеседі.

Есеп беру эфирге журналистің комментариінсіз шығуы мүмкін. Оқиғаны баяндағанда қасақана еместігін көрсету үшін қолданады. Мысалы, белгілі бір шараны бейнемагнитофонға жазып алып, кейін көрерменге ыңғайлы уақытта қысқартып көрсетеді. Ережеге сәйкес, қысқартуларды бұл үшін арнайы ресми белгіленген кездесуге қатысушылардың өкілдерімен келіседі.

Бұл жағдайда есеп берудің жанрлық ерекшеліктері комментарийі жоқ репортажбен толығымен сәйкес келеді. Кейде есеп беру деп – телевидениеден белгілі бір ресми оқиғаның тікелей трансляциясын көрсетуді жатқызуға болады.
Сөз сөйлеу (кадрдағы монолог)

Сөз сөйлеудің кадрдағы түрлерін ауызша ақпараттық хабар (хроникалық хабар-ошар) туралы айтқанда кездестіреміз. Журналистің телеэкраннан көпшілік аудиториясына қаратылып айтылған сөзі, яғни сөйлеушінің өзі көрсетілімнің негізгі объектісі. Мынадай сұрақ туындауы мүмкін. Жоғарыдағы жанрлық анықтама «кадрдағы сөз сөйлеу» терминіне сәйкес келе ме? Сөйлеу жанр емес. Ол - көрерменге кез келген ақпаратты жеткізуге болатын автордың әдісі. Қысқа ақпараттық хабарлардан жарқын, образдық, көркемдік қасиеттері бар, артистизмі жоғары адам туралы телевизиялық очерк – осының барлығы кадрдағы сөз сөйлеу.

Сөз сөйлеу кинокадрдың, суреттердің, графикалық материалдар-дың, құжаттардың көрсетілуімен бірге жүруі мүмкін. Егер сөз сөйлеу студиядан тыс жерде өтіп жатса, онда қоршаған ортаны, ландщафтты көрсетуге болады. Бірақ негізгі мазмұны көрермендерге нақты ақпаратты және оған өзінің қатысын жеткізуге тырысатын адамның монологы болып есептеледі.

Сөз сөйлеу – қоғамдық пікірге әсер ететін қуатты құрал болып табылатын ертеден келе жатқан шешендік өнердің бір тармағы. Біздің дәуірімізге дейінгі 335 жылы өмір сүрген Аристотель «Риторика» атты еңбегінде шешендік өнердің үш түрін көрсеткен. Тілдің құрылу принципі, шешеннің шеберлік қасиеті мен қабілеті, яғни шешеннің өзіндік тұлғасы, шешендік сөзде қолданылатын шеберлік, әдіс, тәсіл. Осындай тәсіл қазіргі таңда да өз күшін жойған жоқ.

Телевидение пайда болғаннан бастап адамдардың жаңа категориясын, жүргізушілерді, белгілеп, анықтау қажеттілігі мәселесі көтерілді. Қазіргі кезде үйреншікті «шешен» сөзін қоғамдық жиналыста (съезд, форум, симпозиум, дәріс) мінберге көтеріліп, залда отырған халыққа сөз сөйлеген адамды айтамыз. Телевидениеде сөз сөйлеуші ойша аудиторияны елестетіп, телекамераның объективіне қарап, үндеу жасайды.

Телеаудиторияда сөз сөйлейтін жүргізуші тұлғасына ерекше талаптар қояды. Ең алдымен, жүргізуші нағыз тұлға болуы керек. Өзінің қоғамдық жағдайына, (саяси, мемлекеттік қызметі), қызметіне (ғалымдар, әртістер, жазушылар) байланысты көрерменнің қызығушылығын туғызатын немесе құнды ақпарат бере алатын адам болуы шарт. Телевидениеде сөз сөйлеуші өз ойын нақты, түсінікті айта алатын, ерекше ойлау қабілеті бар, белгілі құбылыстар мен оқиғаларды сараптап, саралайтын алғырлыққа ие, кез келген жағдайда дұрыс шешім қабылдай алатын қасиеттерді бойына сіңіруі қажет.

Кез-келген бұқаралық ақпарат құралдарында, соның ішінде телевидениеде сөз сөйлеуші арқылы іріктелген деректер, мәліметтер, дәлелдер көмегімен ой, идея ашылады. Міндетті түрде, бұқаралық сөз сөйлеу үрдісінде бір нәрсеге сендіру мүмкіндігі болуы тиіс. Сендіретін және сенетін адам болады, көзқарас пен пікірталасы жүреді, сол кезде жеңіске сенетіндей болу керек. Сондықтан, сөз сөйлеудің мәтіні «белсенді», ал сөз сөйлеудің өзі драматургия заңдарына құрылғаны жөн.

Мынадай сұрақ қайта туындауы мүмкін. Неге драматургия диалогтік тәсілді талап етсе, сөз сөйлеу әрқашан монолог әдісіне негізделеді. Телевидениенің диалогтік табиғаты сөз сөйлеуші мен аудитория арасындағы диалогты, алдын-ала болатын сұрақтарды болжап, жауап беретін сөз сөйлеушіден үлкен шеберлік талап етіледі.

Кадрдағы сөз сөйлеу, бұқаралық сөз сөйлеудің құрылымы мен ұстанымдары әрқилы. Композиция – кез келген туындыда бүтіндік пен бірлікті дарытады. Оның компоненттерін бір-біріне және бүтінге бағындыратын пішінінің маңызды, ұйымдастырғыш элементі, компоненттердің қисынды, әрі дәлелді орналасуы, олардың өзара әрекеттесуі.

Сөз сөйлеу композициясының негізгі талаптары: тақырыпты анықтау, сөйлесушілерге қойылатын сұрақтарды алдын-ала қарастыру (кіріспе), оны негізгі деректер мен дәлелдермен таныстыру (негізгі бөлім), айтылғаннан қысқа, әрі нақты қорытынды жасау (қорытынды). Сөз сөйлеудің құрамды бөлігі шамалас болу керек. Егер кіріспе негізгі бөлімнен ұзағырақ болса жеңіл және дерексіз болып қалады. Созылып кеткен қорытынды тыңдаушыға автордың өз шешімдеріне сенімсіздігін көрсетеді.

Кадрда сөз сөйлеудің жетістігі көбіне автор сөзінде қолданылатын техника мен тәсілге байланысты. В.Цвик: «Тыңдармандардың көңілін, назарын аудару – ең қиын іс және алғашқы жауапты кезең. Бұқараның көңілі әр адам өмір жолында сезген сезімдерге жақын және қызықты, жай нәрселермен желіктіреді. Сонымен, алғашқы айтылатын сөздер өте жеңіл, түсінікті, қызықты болуы тиіс»[12,69-б],-дейді. Мұндай «оралымдардың» көп болуы мүмкін: өмірден алынған оқиға, парадокс, күтпеген сұрақ. Осындай бастауды табу үшін барлығын алдын-ала ойлап, қай тезисті бірінші орынға қоюға болатынын анықтау керек. Бұл толығымен шығармашылық жұмыс болып табылады.

Кез-келген жағдайда тележурналистке сөз сөйлеуге немесе сөз сөйлейтін адамды дайындауға тура келеді, сол кезде риторикалық операциялардың негізімен (көрсетіліп жатқан бейне қатары мәтін материалымен сәйкес келуі, редукция – күрделіден жайға ауысу және т.б.) және риторикалық пішіндердің түрлерімен (метафора, метонимия, синекдоха, синонимия, гипербола, эвфемизм және т.б.) таныс болғаны жөн. Бұл сөз сөйлеудің мәтініне қатысты. Телевидениеде біз сөйлеушіні тыңдап қана қоймай, көре аламыз. Психологтардың айтуы бойынша, ақпараттың қырық пайызы дауыс ырғағына (интонацияға) байланысты. Осыған тағы мимика, сөз сөйлеушінің образы, қабылдаудың стереотипі қосылады. Осының барлығы телевизиялық сөз сөйлеуді жай іс ретінде емес, жанрлық әртүрлілік деп қарастыруға әкеледі.

Сөз сөйлеудің техникалық тәсіліне дикция, әдеби-көркем сөзді айтудың ережелері, күрделі сөйлемдердің қисынды оқылуы, оның ішінде қисынды үзіліс және қисынды екпін жатады.

Телевидениеде кадрда сөз сөйлеудің негізгі үш пішіні бар:

• 
  Сөз сөйлеушімен бірігіп жазылған және телередактормен редакциялаған мәтіндік сөз сөйлеу;
  
• 
  Алдын-ала тақырып пен ой жүйесі белгіленген, сөз сөйлеуші қоятын ортақ сұрақтарына қысқаша жауап дайындау. Тезистер – сөз сөйлеудің мазмұнын және бейнелердің сипатын (суреттер, карталар, схемалар, макеттер) анықтайтын өзіндік сценарийлік жоспар.
  
• 
  Алдын-ала тек тақырып пен сөйлеу ұзақтығы (хронометраж) белгіленген суырып-салма сөз сөйлеу. Телеэкранда тезистік және суырып-салма сөз сөйлеу жарасымды көрінеді, ал мәтіннен көз алмай оқып сөйлеу – көрерменге жағымсыздау әсер етеді.
  

Телевидениенің бейнелік табиғатын ескере отырып, дайындалған мәтін орынды. Бұл жағдайда бейнелілік жағынан дұрыс шешім табуға болады. Иллюстрацияға сәйкес орнықты сөз сөйленсе ғана көрерменді иландыра алады. Тележурналист керекті бейнеқатарды құрастыруға өз үлесін қосады. Бейнеқатар айтылған сөздің дәлелі болады және көрерменнің ақпаратты қабылдауына ерекше әсерін тигізеді.

Кадрда журналистің өзі сөз сөйлейтін жағдайлар да кездеседі. Журналистің монологы – комментарий және шолу. Соңғы уақытта оқиға орнынан тікелей репортаж кең таралған жанрға жатқызылып жүр. Көрсету техникасы жағынан кадрдағы сөз сөйлеу – бағдарламаның ең жеңіл түрі. Сөз сөйлеуші, соның ішінде журналист үшін бұл рухани және шығармашылық мүмкіндікті жүзеге асырудың оңтайлы тәсілі.

Кадрдағы сөз сөйлеудің табысты болып шығуы – бұқаралық ойдың болуы, күрделі нәрсе туралы түсінікті сөйлеу, көрерменді жеңіл, белсенді, образды сөздермен сендіру. Көрермен сөз сөйлеушінің сөзін ғана емес, оның қалай айтқанын да бағалаушы. Кадрдағы сөз сөйлеу әсерлі болуы үшін журналист тиімді әдіс-тәсілдерге жүгінгені абзал.

Журналистика жанрлар жүйесінің негізгі түрлерінің бірі – сұхбат жанры болып табылады. Сұхбат «интервью» ағылшын тілінде «interview» – «кездесу, әңгімелесу» деген мағына береді. Ол саяси, қоғамдық немесе өзге де өзекті мәселелер жөнінде журналистің белгілі тұлғалармен әңгімесіне құрылған публицистика жанры. Бүгінгі таңда аз уақыт ішінде адамға көп ақпарат беруді мақсат ететін журналистикада, заман талабына сай ақпараттық жанрлар алға шығуда. Сұхбат оқырманға да, тыңдарманға да, тіпті көрерменге де журналист – интервью алушының көріп-білген әңгімесін тікелей және тез жеткізетін жанр болып табылады. Бір жағынан, сұхбат – жанрлар жүйесінде көпқырлы позицияға ие, күрделі және жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Сондықтан қазіргі журналистика жүйесіндегі сұхбаттың алатын орны мен оның түрлілігін анықтау өзекті мәселе. Сұхбаттың журналистика жанрлар жүйесінен көрініс беретін құбылыстарын толық талдамай тұрып, жанрлар тобына сипаттама бермей анықтау мүмкін емес. Сұхбаттың журналистика жанрлар ішіндегі орнын анықтап қана қоймай, техника дамуымен қоса қарыштаған журналистика жанрларының эволюциясына, сұхбаттың газет, радио және теледидардағы негізгі түрлері мен өзіндік ерекшеліктеріне тоқталғанымыз жөн.

Журналистика жанрлар жүйесіндегі барлық жанрлар топтасқан үш тобы: ақпараттық, талдамалы және көркем-публицистикалық жанрлар. Оның ішінде сұхбатты ақпараттық жанрлар тобына жатқызамыз. Талдамалы жанрлар тобын өз ішіне топтастырған сұхбаттың портреттік және проблемалық түрлері кіреді. Бұл тұста газеттік сұхбаттың ақпараттық және талдамалы болып бөлінетінін ескеруіміз қажет. Бұдан сұхбаттың біржақты жанр емес екеніне көз жеткіздік. Ол өз ішінде әртүрлі болып бөлінеді. Бір уақытта ақпараттық та, талдамалық та жанрлар тобына жататын сұхбаттың журналистика жанрлар жүйесінде орны өте зор. Сұхбат қазіргі кезде журналистер арасында кең тараған және көп қолданылады.

Күрделі жүйенің құрамы ретінде сұхбат қолданылу жиілігімен, орындалу техникасымен осы жүйедегі жоғары позициялардың бірін иемденеді. Қазіргі заманауи әлемдегі адамдар алатын ақпараттар ағыны жылдам, сондықтан қазіргі журналистика заман талабына сай оқырман, көрермен және тыңдарманға ақпарат берерде оны терең талдап, сараптама жасауға емес, нақты ақпарат беруге ұмтылады. Осыған орай, журналистер арасында кеңінен қолданылатын жанр, ешқандай себеп-салдарлық байланыстарды қамтымайды, тыңдарман-ға қажет нақты ақпаратты беруді мақсат тұтып, сөйтіп ақпараттық жанрға айналды.

Сұхбат - газеттегі сұхбат құрамында көп кездесетін субьективтілік болғанына қарамастан, ақпарат алушыларға қажет материалды бірінші болып алуға жағдай жасайды. Аталған субьектизм журналистің алған ақпаратын сұхбатқа айналдырып, қағаз бетіне көшірген кезінде өз елегінен өткізуге мүмкіндік береді. Сонымен, газет бетіндегі интервьюер мен сұхбат берушінің сұрақ-жауап түріндегі әңгімесі оның түпнұсқасы емес. Бұл журналист пен сұхбат берушінің сол әңгімесі, бірақ сұхбат алушы біраз өзгеріс енгізеді.

Алайда, атап кеткендей бұл ерекшелік көбіне журналистің тыңдаған дүниесін оқырман оқитын газет сұхбатына тән, ал аудитория ақпаратты тікелей тыңдап және көре алатын радио мен теледидар сұхбатына көбіне жат болып келеді. Соңғы жағдайда, тыңдарман ақпаратты сұхбат алушымен қатар тікелей сұхбат берушіден тыңдап, көреді. Мұндай жағдайда, сұхбат беруші адам тікелей қатысып, оны өз санасынан өткізетіндіктен белгілі деңгейде оқиғаға қатысушы есебінде болады. Бұл жерде ақпаратты оқырман, көрермен, тыңдарман тыңдап, көргенін өз дүниетанымына, өмірлік көзқарасына сәйкес қабылдайды. Сұхбат - көп қырлы жанр. Бұл сұхбаттың ақпараттық жанрға да, талдамалы жанрға да қатыстылығын дәлелдейді. Сұхбат өзіндік жеңілдігіне қарамастан, белгілі бір стратегия мен тактикаға бағынуды талап ететін күрделі жанр. Сұхбат біздің көзқарасымыз бойынша ғана жеңіл, себебі, ақпарат алудың көзі ғана болып көрінеді. Сұхбат әртүрлі болады. Жанр ретінде сұхбат: хабарлама (әңгіменің маңызды тұстары алынып, жауаптар қысқа беріледі), сұхбат – диалог (әңгіменің толық мәтіні беріледі), сұхбат – суреттеме (әңгіме мазмұнынан өзге оның қандай жағдайларда алынғаны, сипаты беріледі), сұхбат – пікір (оқиғаға, құбылысқа, деректерге түсіндірме беріледі), бұқаралық сұхбат (баспасөз конференцияларынан, брифингтерден беріледі) болып бөлінеді. Публицистика жанрлары мен пішіндеріне арналған орыс тіліндегі «Справочник журналиста» [13,158-б] кітабында сұхбаттың монолог, диалог, суреттеме, анкета және ұжымдық түрлерін атайды. Мұнда «дөңгелек үстел басындағы әңгімені» сұхбаттың ұжымдық түріне жатқызады.

Сұхбат – публицистикалық жанр, журналистің бір немесе бірнеше тұлғамен әңгімесі. Егер сөздердің семантикасына назар аударатын болсақ, «inter» – өзара қатынасы бағыттас деген мағынаны берсе, «view» сөзінің мағынасы – «көзқарас», «пікір» дегенді білдіреді. Демек, сұхбат – көзқарас, дерек, ақпарат алмасу. Жанрлардың құрылуы кезінде, яғни белгілі бір жанрға жатқызу үшін публикациялардың болашақ сипат алуымен жанр аттарын айыра білу керек. Публикациялардың әлі де жанрлық анықтама алмаған жаңа тобының қатаң принциптік негізі жоқ және белгілі заңдылыққа сүйенбейді. Кейде атау жанрға ат беруші жанр құрылушы бір факторда субьектінің назары бір оқиғаға баса назар аударылуы негізінде беріледі. Сұхбатты журналистиканың бір жанры деп қарастырмас бұрын, алдымен оның даму тарихына тоқталған жөн. Журналистикадағы кез келген жанрдың даму үрдісі негізінен техниканың дамумен, радио мен телевидениенің пайда болуы және таралуымен тығыз байланысты. Сондықтан да біз сұхбаттың даму тарихын техникалық даму үрдісімен тығыз байланыста қарастырамыз. Сол арқылы газет, радио және телевидениедегі сұхбатты осыған сай БАҚ әдістемелері бойынша талдаймыз.

Сұхбаттың эволюциясы. Журналистиканың кез-келген жанрының басқалардан бөлектеніп тұратын ерекшеліктері бар. Олар пішіні, берілу әдісі, эмоциональды-айшықты белгілері бойынша бір-бірінен ерекшеленуі мүмкін. Жанр эволюциясы техниканың дамуымен өте тығыз байланысты дамиды. Сол арқылы радио мен телевидения ескі жанрларды түрлендіріп, оларға ерекше реңк беруі заңды құбылыс. Радио және телевизиялық сұхбат пайда болды, алайда, ол газеттегі сұхбат жанрын ығыстыра алмады. Керісінше, олармен бір деңгейде дамып келеді.

«Сұхбат» жанрының айқындала түсуі сұхбат әдісі пайдаланылған жарияланымдардың көптеп пайда болуы арқылы жүзеге асты. Ол сұхбаттасу кезеңін немесе сұрақ-жауапқа негізделген пішін, сұхбаттың пайдаланылуымен тығыз байланысты. Егер де автор сұхбат алушыдан алған материалдарға комментарий бермей, тек қана көпшілік қауымды құлағдар етуді мақсат еткен болса, ол ақпараттық материалға жол салды деуге болады. Алайда осы тектес сұхбаттарда сұхбат беруші кім? қайда? қашан? деген сұрақтарға жауап бере алғанда ғана толық мәнді ақпараттық болып есептеледі. Ақпараттық сұхбаттың алдына қойған мақсаты – автор тапқан жаңалығы жайлы көрерменге ақпарат беруді көздейді. Алайда, оны сараптамадан өткізбейді. Оған мынадай қарапайым мысал келтіруге болады. Тақырыбы: «Танысыңыз. Серік Асқарұлы».

- Сіздің сүйікті асыңыз?

- Балық.

- М.Әуезов шығармалары.

- Саяжайыңыз бар ма?

- Жоқ».

Газет сұхбаты оқырманның қызығушылығын туғызады. Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл сұхбат субъективтілігімен ерекшеленеді. Журналист алдына қойған мақсатына жету барысында маңызды емес деген сұрақтарды алып тастай алады, сол арқылы басқа сұрақтарға толығырақ тоқтайды. Керек болған жағдайда журналист сұрақтардың ретін де өзгерте алады. Яғни, осылай газет бетіне шыққан сұхбат журналист пен сұхбат берушінің сол әңгімесі болмай қалады. Сұхбаттың басқа түлерінің пайда болуының өзі газеттегі сұхбаттан бастау алған. Сұхбат жүргізудің техникасын игеру барысында сұхбатқа дайындалу мен оны жүргізудің қиындықтарын ескерген абзал.

Кез келген сұхбаттың алғашқы кезеңі әрине – дайындықтан басталады. Сұхбат алушының ұстанымын былай анықтауға болады: «Мен сіздің мен білмейтін нәрсені білетініңізді білемін» ұстанымы. Журналистің дайындықсыз сұхбат жүргізуіне құқығы жоқ. Кейбір жағдайды білмеуі мүмкін, алайда, болған жағдайды алдын-ала анықтап алу, сұхбат берушіге деген құрметті көрсетеді. Кей жағдайда барлығын жақсы деңгейде білген журналист, сұхбат берушіні көлеңкеде қалдыруы мүмкін, адасушылықтың пайда болу қаупі осында. Тақырыпты журналистің өте жақсы меңгергендігі әңгіменің тартымды болуына септігін тигізіп, оны керек жаққа бағыттап, сұхбат берушіге ғана белгілі деректерді табуы мүмкін. Сұхбат жанрында сұрақтар маңызды рөл атқарады. Олар мына ұстанымдарға сәйкес болғаны жөн:

1. 
   Сұрақтар анық болуы керек. Сұхбат беруші сұрақты түсінбесе, оған журналист кінәлі. Сұрақтың түсінікті болу үшін оны алдымен журналистің өзі түсінуі қажет.
   
2. 
   Күрделі сұрақтарды қоймаған жөн. Осындай жауап алатын сұрақтар көп жағдайда радио мен телевиденияда сирек пайдалануы мүмкін. Оның өзінде егер сұхбат берушіні толық таныстырудан қашқанда ғана қолданылады.
   
3. 
   Сұрақты қою барысында сұхбат берушіге деген сыйластықты ұмытпау керек. Журналистің этикалық сезімі оның сұрақтарының қалай әсер ететінін анықтап отыруы қажет. Сұхбат берушінің іс-әрекетін байқап отыру журналистің кәсіби шеберлігін көрсетеді.
   
4. 
   Қойылатын сұрақ қызықты болуы шарт.
   

Сұхбат жанрындағы әлемдік тәжірибе көрсеткендй оның жақсы шығуының өзі көптеген шартқа байланысты, мысалы, журналист өз жұмысын қаншалықты деңгейде меңгергеніне, редакция талаптарының қаншалықты нақты екендігіне, әңгімелесушінің дайындығына байланысты болуы мүмкін.

Тілші сұхбат берушіден тыңдарманның аузынан естігісі келген сұрақты қоюға құқылы. Радио және телесұхбатта маңызды, қызықты ақпаратты тек шақырылған кейіпкер бере алатынын ұмытпау керек. Сондықтан журналист керек кезде өз жоспарын өзгертіп отыруға, сұхбат барысын мұқият қадағалауға мүмкіндігі бар. Мысалы, «жоспардағы» сұраққа әңгіме барысында жауап беріліп қойса, ол сұрақты алып тастағаны жөн. Әңгіме қызығына кіріп кетіп, сұхбат беруші тақырыптан ауытқып кетуі де ықтимал. Сол үшін журналист керек кезде сұхбат берушіні тақырыпқа бағыттап отырғаны жөн. Біз журналистика жүйесіндегі сұхбат жанрының қыр-сырын қарастырып, жанр жүйесіндегі негізгі түрлерін анықтап, саралауға талпынамыз.

Сұхбат жанры автордың сұхбаттасуы арқылы алған мәліметтерінің журналист мәтінінде «бекітілгендігінің» нәтижесі болып келеді. Бұл әдістің теориялық әдістерге жатпайтыны белгілі. Сондықтан сұхбат жанры көбінесе ақпараттық жанр ретінде қарастырылады. Сұхбат ақпараттық қана емес, сараптамалық мәліметтерді алу үшін де қолданылатыны ұмыт қалып жатады. Сұхбат арқылы алынған материалдар газет бетінде корреспонденция, есеп, мақала арқылы да оқырманға ұсынылуы мүмкін. Яғни, ақпарат жинау барысында аталмыш әдісті пайдалану бірден сұхбат жанрын туғызбайды. Мәтінде осы әдістің белгілері анық көрініп тұрса, яғни диалог, сұрақ-жауап байқалса ғана ол оның пішінін анықтап бере алады. Тек осындай белгілері бар мәтін сұхбат жанры деп танылады. Сұхбаттың ақпараттық немесе сараптамалық жанрға жату-жатпауы мәтіннің мазмұнына қарай анықталады. Егер ақпараттық сұхбат кім? не? қайда? қашан? деген сұрақтарға жауап беріп, белгілі бір дерек туралы хабарлайды. Сараптамалық сұхбат соған қоса деректі сараптай отырып, неге? қалай? не үшін? деген сауалдарға жауап алуға септігін тигізеді. Сараптамалық сұхбаттағы автордың рөлі – ол өз сұрақтары арқылы сұхбат алушыны мәселені сараптауға бағыттап отырады, себебі, бұл жанрда сараптауды сұхбат берушінің өзі жасайды. Осы мақсатпен сұрақтар белгілі бір оқиға, құбылыс, іс-әрекеттердегі түйінді шешуге бағытталады.

1. Сұхбат алатын адамыңызбен алдын-ала танысыңыз.

2. Киім-киісіңізге аса мән беріңіз.

3. Сұхбат алуға жалғыз келгеніңіз дұрыс.

4. Келіскен уақыттан кешікпей келуге тырысыңыз.

5. Көрісу барысында жымыюды, сұхбат алушы адамыңыздың көзіне тіке қарауды, танысқаныңызға қуанышты екеніңізді білдіріп, қол алысуды ұмытпаңыз.

6. Бағынышты адамның рөлін ойнамаңыз.

7. Қашанда өзіңізді сұхбат беруші адаммен бірдей дәрежеде ұстаңыз.

8. Ол жайында жылы лебіздер білдіруді ұмытпаңыз.

9. Кейіпкердің жетістіктері жайында үлкен мақтанышпен сөйлеңіз.

10. Байқампаз болыңыз.

11. Әрдайым оған деген сенімділік, сыпайылық танытып отырыңыз.

12. Қоштаспастан бұрын жымиып, өткізілген сұхбат үшін алғысыңызды білдіруді ұмытпаңыз.

Бұл кеңестерді ұстану, ұстанбау әр журналистің өз еркі. Бүгінгі таңда сұхбат алудың басқа да жолдары бар. Осыны айта келе ағылшын қаламгері Оливер Голдмисттің «Не задавайте мне глупых вопросов, и я не буду говорить Вам нелепостей», - деген сөздері ойымызға түседі.

Сұхбат екі адамның әңгімесіне, журналист пен кейіпкердің сұрағы мен жауабына құрылады. Яғни, қоғам ықылас білдіріп отырған, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық маңызы зор мәліметке ие болу. Зерттеуші В.Д.Пельт сұхбаттың мынандай түрлерін атап айтады: «Сұхбат-монолог, әңгіме сұхбат берушінің ой-толғанысына негізделеді; сұхбат – хабарлама, баспасөзде кейіпкер сөзіне сілтеме жасай отырып журналистің болған әңгімені есеп тұрғысында баяндап беруі; сұхбат-диалог, сұрақ-жауап ретінде өтеді; сұхбат-суреттеме, әңгіменің мазмұнымен қатар әңгімелескен жағдай қоса баяндалады; сұхбат-пікір, нақты тақырып бойынша пікірлер қарастыру; сұхбат-анкета, қандай да бір мәселе жайында белгілі бір аудиторияның қоғамға маңызды пікірлерін анықтау» [14,34-б]. Зерттеуші сонымен қатар, сұхбат түріне пресс-конференцияларды да жатқызады. Журналистика теориясын зерттеуші ғалым М.И.Шостак: «Сұхбат-журналистің ой-өрісінен туындайтын жайт.. Сұхбат алушының басты мақсаты сұхбат берушінің пікірін, көзқарасын толықтай жетік білдіруіне ерік беру» [15,67-б],- дейді. Сұхбат жүргізудің негізгі мақсаты - қойылған сұрақтар бойынша нақты жауаптар мен ақпараттар алу болып табылады.

Редакция тапсырмасы бойынша сұхбат алу үлкен дайындықты қажет етеді. Оны бірнеше сатыға бөліп қарастырамыз. Бірінші сатысы - сұхбат алуға алдын-ала дайындалу, кейіпкермен танысу, оқиғамен таныс болу; екінші сатысы - сұрақтарды алдын-ала дайындау; үшінші сатысы - алдын-ала сұхбат алатын орынды дайындап алып, психологиялық тұрғыдан өзін-өзі дайындау. Сұхбат жанрының ерекшілігі ақпарат беріп қана қоймай, талқыланып отырған мәселе жайында сұхбат берушінің ойын, көзқарасын білу. Егер сіз сұхбатыңыз сәтті өтсін десеңіз, әрдайым сұхбат беруші адамыңыздың сөздеріне құлақ асып, оны мұқият тыңдап отырғаныңызды көрсетіңіз. Журналистика теориясын зерттеуші ғалымдар сұхбаттың мынадай ортақ ерекшеліктерін атап көрсетеді: сұхбат - журналистикадағы ең негізгі әдіс; сұхбат қашанда дайындықты қажет етеді. сұхбат журналистің жинақы, сабырлы болуын талап етеді.

Сұхбат жанрын мамандар дербес жанрға жатқызады, бірақ көп зерттеушілер ақпараттық жанрдың қасиеттеріне ие деп есептейді. Сұхбат – тілшінің сұрақтарына нақты тұлғаның (тұлғалар тобының) қоғамдық мүддесі бар жауаптары, тілші тұжырымды сұрақтарымен шектелмей, айтысып, жауаптарға түсініктеме беріп отыратын әңгіме түрлеріне де жатады. Профессор М.К. Барманқұловтың зерттеуі бойынша сұхбатты екі топқа бөледі: «Сұрақ қоятын адамның сипаты бойынша – интервьюер - тілші және сұрақ қойылатының сипаты бойынша – интервьюер-кейіпкер. Бірінші топқа ол келесіні жатқызады: сұхбат-ақпарат, сұхбат-көзқарас; екіншісіне – сұхбат-сезім және сұхбат-әлеуметтік сұрау» [16,56-б]. Сұхбат түрлері: сұхбат-монолог, сұхбат-диалог (классикалық сұхбат), эксклюзивті сұхбат, сұхбат-хабарлама, сұхбат-суреттеме және т.б. Сондай-ақ сұхбаттың кіші нысандары – сұхбат-экспресс, блиц-сұхбат. Көпшілік сұхбаттың қосымша түрлерін біле бермейді. Соңғы жылдары журналистика теоретиктері баспасөз-конференциясы, брифинг, сауалнама, «дөңгелек үстелдегі» әңгімелерді сұхбат жанрына жатқызып жүр.

Радиосұхбат. 1895 жылы ақпарат таратудың жаңа құралы – радионың пайда болуымен қатар журналистиканың жаңа түрі – радиожурналистика пайда болды. Газеттегі үйреншікті жанрлар трансформатталып, жаңа кейіпке еніп, радиожурналистика жанрларына айналды. Соның ішінде маңызды жанрлардың бірі – сұхбат. Ол басқа да жанрлар сияқты радиоға газеттен енген жанр. Алайда, жаңа шарттар мен талаптарға сай бейімделіп, аталмыш салаға сай ерекшеліктер мен айырмашылықтарға ие болды.

Радио мен газеттегі сұхбат ұқсас болғанымен, бір-бірінен ерекшеленетін тұстары өте көп. Мысалы, газетте автор алынған жауапты өзі мазмұндайды. Алынған жазбалар баспасөзге сай жаңа күйге енеді. Радиода сұхбат тыңдаушыға сол сәтте-ақ ұсынылады. Тіпті таспаға жазылған сұхбаттың деректік негізін, дауысын, сөйлеу стилін, сөйлеушінің екпінін сақтап қалады. Газеттегі сұхбаттың мазмұны қойылған сұраққа жауап береді, ал радиосұхбатта оның қандай сұрақ және қалай қойылғанына қарай жауап алынады. Газеттегі журналист сұхбат алып болғаннан кейін материалдарды өңдеп, дайындайды. Ал радиожурналист бұл процеске алдын-ала дайындалады, оның бар күші көбіне сұхбатқа дайындықпен кетеді.

Радиожурналист қойған сұрақтарға жауапты тыңдарман да сол мезетте алады. Сол арқылы олар қызықты ақпаратқа ие адаммен сұхбатқа қатысушылардың біріне айналады. Радиожурналист тыңдармандар атынан сөйлеп отырған тұлға болып есептеледі. Газетте жұмыс істейтін журналист өз қалауы бойынша сұрақтардың ретін өзгертіп, бірнеше сұрақтар мен жауаптарды тастап кетіп, басқаларына баса назар аудара алады. Ал радиожурналист сұхбат бірден эфирге шықса, ондай мүмкіндікті пайдалана алмайды. Газеттегі сұхбатта жиі көрініс табатын бейнелеуіш мәтін радиода өте сирек, көбіне, басында және аяғында, яғни негізгі материалдан тыс пайдаланылады.

Радиода сұхбатқа монтаж жасауға болады. Сол арқылы сұрақтардың ретін ауыстырып, автордың түсіндірмелері арқылы сұхбатты бірнеше бөлікке бөлуге мүмкіндік бар. Ондай жағдайда радио сұхбат емес, тілшінің алдын-ала жазып алған сұхбатқа пайдалануға дайындаған жазбасының ығысуына тура келеді. Сұхбат композициялық және сюжеттік жүйе арқылы құрылады. Оның құрамына бір-бірімен байланысқан және белгілі бір тақырып аясында өрбитін нақты сұрақтар мен соған сай тақырыпты толықтыратын жауаптар енеді. Ал, ақпараттық шығарылым мен радиожурналдың және басқа жанрлардың күрделі элементі ретінде сұхбат композициялық және сюжеттік шекті талап етпейді. Толық болмаған жағдайда ол сұхбаттың еш құндылығы болмайды. Сол арқылы сұхбат таспаға жазылғанда пайда болатын немесе тікелей берілімде қалыптасатын материалға айналады. Алайда, ол әп-сәтте жасалады деген пікірден аулақ болған жөн. Радио сұхбаттың ерекшелігі ретіндегі «бір сәттілік» оған деген дайындықты тек қана міндеттеп қоймай, көп еңбекті талап етеді. Сұхбат алу журналистің шеберлігін және жан-жақты мүмкіндіктерін талап ететін шығармашылық -техникалық үдеріс болып табылады.

Радиода сұхбат жанрының жасалуының екі түрін қарастырып көрейік. Таңдармандардың белгілі бір тақырыпқа деген қызығушылығына жауап беру үшін журналист сол саланың мамандарына жүгінуге міндетті. Ондай адамды таңдау барысында журналист оның қаншалықты танымал, атақты және мықты маман екендігін ескереді. Сонымен қатар, сұхбат алатын адамның микрафон алдында өзін еркін ұстауы және оның ойын еркін жеткізе білу қасиеті ерекше талаптардың бірі болып табылады. Қалған критерийлерді сұхбат алушы пайдаланады, себебі, ол белгілі бір қоғам қайраткері немесе саясаттанушыдан сұхбат алуға бағытталады. Ол сұрақтардың мазмұны мен ретін мұқият ойластырып, сұхбат берушіні дайындайды. Журналист сұрақтар мен оның ретін жалпы композициялық толық бағдарлама шығатындай етіп жоспарлап алуы тиіс. Радио әрдайым тыңдарман аудиториясына бағытталады және диалог түрінде жүзеге асады. Диалогтың бірден-бір хабар тарату жанры радиосұхбат болып табылады. Радиосұхбат публицистикада кең тараған жанр. Оның көмегімен журналист сан алуан тақырыпты қозғай отырып, аудиторияны әртүрлі ақпаратпен құлақтандырып, түрлі сұрақтарды шеше алады.

Радиосұхбат – сұхбаттасушы мен журналист, тыңдарман арасындағы коммуникативті әрекет болып табылады. Бұл жанрдың басты мақсаты сұхбаттасып отырған адамнан өзекті, қызықты ақпарат алу. Ауысып келіп отыратын сұрақ-жауаптар, өз алдына эмоционалды бір бүтін тақырыпқа жанрдың құрамында біріктіреді.

Радиосұхбаттың ерекшелігі - тілшінің мәліметті таспаға жазуы немесе бірден эфирге беруінің негізгі мәнінен тұрады. Бұл таза, жанды әңгімелесу. Оған қарағанда газеттегі тілші мәтін жазып, мәліметті әдеби жағынан өңдейді. Ол сұхбатасушының сөзін қысқартып, жинақтап, жеткізер ойын анық білдіреді. Радиосұхбат әңгімелесу барысында туындайды. Техникалық жазу түбінде шығармашылық үдеріске айналып, оң нәтиже береді. Кейін әңгімелесу бірден эфирге шықпайтын болса, журналист мәліметті өңдеп, ұзақ сөйлемдерді қысқарата алады, бірақ әңгімелесу барысында негіз болған ақпаратты түбегейлі өзгерте алмайды. Сөйлеп отырған адамның жанды дауысын радиосұхбат эмоционалды түрде эфирге береді. Журналист ақпарат таратушы мен аудитория арасындағы көпір іспеттес. Бұл радиодағы сұхбаттың белсенді әрі шығармашыл табиғатын танытады. Тікелей эфирде жүзеге асатын радиосұхбат үлкен ізденіс пен дайындықты талап етеді. Құрылымы жағынан радиосұхбат үшке бөлінеді: кішігірім кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде тыңдарман тақырыптың басты маңызына айналады. Оған тілдесетін сұхбаттасушы ұсынылады. Бастапқыда, сұхбат кейіпкерінің не үшін таңдалғанын, оның беделін айтып кеткен жөн. Кіріспеде әңгімелесу үшін сұрақтар қойылады. Ортақ тақырып беріліп, көпшілікті мазалаған маңызды мәселелер талқыланады.

Радиосұхбаттың негізгі бөлігінде тақырыптың өрбуі, әңгімелесудің мәні, мазмұны ашылады. Қорытынды - әңгімелесудің соңғы нүктесі болып аяқталады. Шығармашылығын жаңадан бастап келе жатқан журналист қай жерден қате жіберуі мүмкін? Көбінесе, кіріспе ұзаққа созылып жатады. Осындай радиосұхбат тілшінің мәтінімен толып кетеді, немесе аяқталмай қалуы да әбден мүмкін. Қорытындыда сұхбаттасушының тегін қайталап өткен жөн. Егер де сұхбат он минуттан асса, әңгіме барысында тегін тағы да бір мәрте қайталаған дұрыс болады. Радиода тыңдарман қауым әр уақытта арнаға қосылып жатады, сол себептен микрофон алдында кім сөйлеп отырғанын түсінбейді. Сондықтан студияға келіп отырған қонақтың аты-жөнін бірнеше рет қайталап өту артықшылық етпейді. Телеарналарда бұл мәселені жүгіртпе мәтінді жиі қосып отыру арқылы шешеді.

Көбінесе радиосұхбатты әңгімелесумен шатастырып жатады. Бұл әртүрлі жанрлар. Олар бір-бірінен журналистің рөлі арқылы ажыратылады. Радиосұхбатта журналист тек қана сұрақ қойып отырады. Ал, әңгімелесуде ол диалогқа араласып, бағдарламаға өз ойын еркін қосып қатысушы ретінде көрінеді. Әңгімелесу жанры сараптамалық топқа жататыны белгілі.

Сұхбат алушы журналист сұхбат беруші алдында өз-өзін сенімді сезінгені өте маңызды болып табылады. Бірақ, журналист біліміне, әлеуметтік жағдайына қарай сұхбаттасушымен тең деңгейде болмауы мүмкін, ол таңдаған талқылау тақырыбына байланысты жазушымен, ғалыммен, саясаттанушы, тіпті сарапшымен бетпе-бет кездесуіне байланысты. Өз-өзінді психологиялық тұрғысында өзгелермен тең сезіну уақыт өте, тәжірибе арқылы келеді. Осыған сәйкес бірнеше мысал келтіреміз:

1. Екі жақтағы адамдар тең дәрежеде әңгімелесіп, ой өрбіткенде ғана сұхбат мәнді, әрі мағыналы болады.

2. Әңгімелесушіге сыйластық білдіріңіз. Айтып отырған әңгімесіне қосылып, сөзін бөлмегеніңіз абзал.

3. Кең тараған сұхбат көлемі – 2-8 минуттан аспауы тиіс.

4. Ұтымды сұхбат 5-6 сұрақты құрайды.

Сұхбат негізінде ақпараттық жанр. Сұхбат-портрет немесе портреттік сұхбат – адам жайлы толығырақ ақпарат береді. Бірақ дәл осындай сәтте, сұхбат 20 минутке созылуы мүмкін. Осындай автопортретті сұхбатта журналист кейіпкерге толықтай еркін түрде ашылуына көмек береді. Сұхбаттың ақпарттық түріне хаттамалық сұхбат, диалогты сұхбат, сауалнама, баспасөз конференциясы жатады.

Хаттамалық сұхбат – саяси тұлғалардың әуе-жай, темір жол вокзалдарында өткен кездесулері жайлы ресми ақпарат таратады.

Диалогты сұхбат – журналистің бір немесе бірнеше сұхбаттасушымен кездесуі. Бұл классикалық сұхбат түрі.

Сауалнамалық сұхбат – қала көшелерінен, концерт залдарынан, театрдан, спорт ойындары өтіп жатқан стадионнан жедел түрде алынған сұхбат түрі. Әдеттегідей бір сұрақ қойылады. Мысалы: «Өткен жыл сіз үшін немен ерекшеленді?» немесе «Жаңа жылдан не күтесіз?». Бұл сұхбатта қойылған сұрақтар барша жұртқа қызықты әрі өзекті болуы тиіс.

Баспасөз конференциясы – әр түрлі бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қатысуымен өткізіледі. Бұл жиында сөз етілген мәселелерді таспаға жазып алу радиожурналист үшін қиынға түседі. Жалпы сұхбат әрқашан алдын-ала дайындықты қажет етеді және ол сұхбаттасушыны таңдап алудан басталады. Таңдалған кейіпкер ойын еркін жеткізе алатын, қойған сұраққа қанағатты жауап бере алатын әр саланың өкілі, өз ісінің шебері болғаны жеткіліксіз. Эфирге шыққанда қобалжып, ойын жоғалтып алмайтын, сұраққа еркін жауап бере алатын азамат болғаны абзал. Жас журналистер сұхбат алуды оңай жұмыс деп қабылдауы мүмкін. Бірақ бұл қате ой. Тілдесушіні студияға шақырып, микрофонды қоса салып сөйлей беру мәнді жұмыстың жемісі емес. Сөйлеген сөзінде мағына болуы тиіс. Сұхбат берушінің тыңдарманға ой салатындай, болашақта үлгі болатындай тұжырымды, әрі салиқалы өзіндік пікірі болуы маңызды.

Журналистің сұхбаттағы басты қаруы - қоятын сұрақтары. Бірақ оларды қою оңайға соқпайды. Журналист өзінің тілдесуші адамына барарынан бұрын, қоятын сұрақтарынан басқа бірнеше сауалдары өз қоржынында болуы қажет. Сауалдар микрофон алдында өзінен-өзі туындап, әңгімелесу барысында шарықтап күрделене түсуі керек. Сол кезде ғана әңгіме барысы өзіне қажетті сәтке жетіп, жоспарланғаннан гөрі тереңірек, мәнді шығармашылық сарында болады. Тыңдаушы – енжар бақылаушы емес. Ол да әңгімелесу барысында ортақтас болуы керек. Ақпарат оның ой-өрісіне, сезіміне өте таныс, жақын бейімделгені жөн.

Жоғарыда айтылғандай, сауалдар – композициялық және құрылымдық сұхбаттың өзегі. Бірақ, олар ақпаратты жан-жаққа шашыратып, мәнсіз қылып тастауы да мүмкін. Жиі қолданылатын екі қателік: ұзақ монологтік жауаптар және «қатып қалған» пікір.

Журналист пікірлесіп отырған адамның қалай сөйлеп отырғанын есепке алуы керек (жылдам немесе ақырын). Тілші үшін ең тиімдісі: ортаңғы сөйлеу типі – минутына 80-90 сөз. Сұрақтардың да өзіндік белгілі бір атмосфералық талдау характері болады. Журналистің тапқырлығы, сұрақтардың кенеттен туындауы, әңгімелесу барысында пікірлесу кезінде өте тамаша жетістікке жеткізеді. Радиосұхбат - микрофон алдындағы психологтың ерекшелігі толық айтылатын жанрдың бір түрі. Тыңдаушыны тыңдай білу және оның айтып отырған әңгімесі өте қызық екенін көрсете білу де қажет. Өз пікіріңді басты шұлғып және қысқаша белгілермен көрсетуге болады.

Радиожурналист еңбегі техникамен тығыз байланысты. Микрофон тек қана металдан жасалған зат емес, жазуға арналған құрал, сонымен қатар, шығармашылық ойлаудың басты құралы. Радиожурналист микрофонның көмегімен жұмыс істейтіндіктен, бұл еңбек пен қаламмен әдеби жұмыс жазудың арасы жер мен көктей. Микрофонды жазуға дайындау, таспаларды дайындау – оңай жұмыс емес. Аппараттардың дұрыс істемеуі, техникалық жарамсыздық салдарынан жазу кезінде шығармашылық еңбектің тұтастай іске аспай қалуы, жойылып кетуі ғажап емес.

Радиожурналистиканың ең даулы мәселелерінің бірі – монтаж. Студияда таспаны тазалауға, мәліметтердің керексіздерін өшіруге болады. Радиожурналистика журналистен бірнеше төмендегідей шеберлікті талап етеді: бейімділік, сұхбаттасушының сеніміне кіре білу, сөз сөйлеу мәнеріндегі тұрақтылықты таба білуі қажет.

Радио әрқашан өзінің аудиториясымен қарым-қатынас орнатады. Бұл байланыс - радионың негізі. Сондықтан радиосұхбат - радиохабар таратудың қалыпты жанры. Соның көмегімен журналист әртүрлі тақырып аясында сөз қозғап, аудиторияны ақпараттандырудың көптеген мәселелерін шеше алады. Радиосұхбат - журналист, интервьюер және тыңдарман арасындағы ақпарат алмасу үрдісі. Оның мақсаты - қызықты, маңызды ақпаратты алу. Бұл тақырыптың негізі - бір тақырып аясында сұрақ-жауаптың алмасуы. Радиосұхбаттың қызығы журналистің ақпаратты таспаға жазып, эфирге беруі. Ол жанды әңгімелесу. Егер газеттегі сұхбат алдын-ала жазылып өңдеудің бірнеше сатылардан өтіп, бірталай өзгерістерге ұшыраса, радиосұхбат әңгіме үстінде дамып, өрбиді. Бірақ сұхбатты тікелей бермей, монтаждан кейін де эфирге шығаруға болады. Бұдан әңгіменің басты оқиға желісі бұзылмайды. Эмоция, дауыс сол қалпында беріледі. Қатысушылардың жанды дауысын беретін сұхбат әсерлі, табиғи болып шығады. Мұндағы журналист ақпарат тасымалдаушы мен аудитория арасындағы белсенді делдал. Сұхбат, әсіресе, тікелей эфирде, журналистің үлкен дайындығын, кәсіби шеберлігін қажет етеді. Радиосұхбат тыңдарманды тақырыппен таныстыратын кіріспе, одан кейін негізгі бөлім және қорытынды бөлімдерден тұрады. Мұндағы мақсат - тыңдарман ықыласын бірінші минуттан бастап аудару. Бұл үшін журналистер ең қызықты деген сұрақтарды ойластырады. Сұхбат алуда жас журналист мынадай қателіктерге жол бермеуі керек: кіріспенің тым ұзақ болуы (тындарманды жалықтырады); сөз әдемілігіне ұрынып, нақтылықты ұмытып кетпеу; қорытындының маңызды болуы.

ХІХ ғасырда баспа ісінің дамуы барысында сұхбат баспасөз жанрының негізгі кілтіне айналды. Бұл кезде диалог қоғамдық ақпарат алудың ең сапалы, кең тараған түрі болды. Бұл диалогты тыңдайтын үшінші жақ, яғни, аудиторияны қосу арқылы радиожурналистика жанрдың қосымша мүмкіндіктерін кеңейтті.

Әңгімелесу, ереже бойынша, талдамалы жанрға жатады. Сұхбат алып отырған журналист өз - өзін бұл істе сенімді ұстауы керек. «Би - Би - Си» - арнасы журналистерінің тұжырымы бойынша: «Екі бірдей тең адамның ғана сұхбаты сәтті, әрі толыққанды болады» [17,79-б], - дейді. Дегенмен, журналистің кез-келген адаммен тең дәрежеде сөйлесе алуы қиын, себебі, әр адамның қоғамдағы әлеуметтік рөлі әртүрлі. Журналист-жазушы, ғалым, саясаткер, сарапшымен де тілдеседі. Сондықтан жоғарыдағы тұжырымды кеңес ретінде қабылдасақ, өзіміздің жұмысыңызға едәуір септігін тигізетіні сөзсіз. Ал сұхбаттасушымен психологиялық түрде өзіңізді тең дәрежеде сезіну уақыт өте тәжірибенің арқасында келеді.

Ғалым Л.Маграчев: «Әңгімелесушіңізді лайықты түрде сыйлаңыз, онымен сұхбат құра отырып, қарсы пікір айтуға қорықпаңыз, бірақ, міндетті түрде оның пайымдауын тыңдаңыз, сөз ортасынан бөлмей өз ойын аяқтауға мүмкіндік беріңіз» [18,79-б],-дейді. Сұхбаттың көбінде көлемі – екіден сегіз минутқа дейін созылып, негізі сұхбат 5-6 сұрақтан құралады. Сараптаудың элементтерімен қоса ситуацияны бағалайтын – проблемалық сұхбат та бар. Портреттік сұхбат тұлға жайында жалпы сипаттама береді. Ол 20 минуттай уақытты алып қана қоймай, қажетті ақпараттың сұрақтары арқылы тұлғаның ішкі жан-дүниесін ашуға мүмкіндік береді.

Сараптамалық радиосұхбаттың басты міндеті аудиторияны қызықтырған маңызды ақпаратпен бір адамнан жауап алу арқылы қамтамасыз ету жанрдың ақпараттық бағыт-бағдарын анықтайды. Қоғамда болып жатқан оқиғалардың бағасы әрдайым сұхбаттан табылады. Журналистің алдына қиын тапсырмаларды қоятын кездері де болады. Ол алдын-ала дайындалған сұрағына жауап алып қана қоймай, сонымен қатар, сұхбаттасып отырған адамның тақырыпқа қатысты пікірін білуге тырысады. Осындай сұхбат ақпаратпен толыға түседі. Ой бөлісу, тілдесу барысында тақырып мазмұны мен журналистің сұрақтары мен оған берілген жауап ауысады. Тапсырмалар ауысу мөлшеріне қарай ақпараттық жанрдағы шолу, сұхбат, репортажда бағалау анығырақ бола бастайды. Сараптамалық жанрларда бағалау ашық түрде байқалып, алдыңғы шепке шығады. Сараптамалық журналистика көпшіліктің көзқарасына, ойына тікелей ықпал ете алады. Сараптаманың түйіні тұжырымдалған, анықталған көзқарасқа бағытталған дерек, дәлелдеме жүйесін құрайды. «Анализ» сөзі грек тілінен аударғанда «жіктеу», «бөлу» деген мағынаны білдіреді екен. Бұл заттың, құбылыстың ішкі жағын, өзіндік сапасының ашылуы. Сараптама – бұл бастапқы тану жолдарының, ғылыми ізденістің әдісі. Сараптаманы көбіне зерттеуші ғылымдар пайдаланады, математика, физика, химия, биологияда және т.б тапсырмаларды үйрену барысында әрқайсының өзгешеліктері анықталады. Құрамында талдауы бар сараптамалық радиожурналис-тика жинақтаусыз, синтезсіз жүзеге аспайды. Журналист қорытынды тұжырымды жасап, шешім қабылдай отырып, ойын жаңа деңгейге көтереді.

Кез-келген жағдайда журналист өзі сұхбат алатын адамы жайында алдын-ала көбірек мағлұмат білуі қажет, оның мінезі, сөйлеу мәнері жайында, болашақ кейіпкерімен қалай сөйлесуі қажет екенін, мықты және әлсіз жақтарын ескергені жөн. Өз ойын қысқа әрі нақты, оңай әрі тұщымды жеткізе алатын адам – тілші үшін жақсы табыс. Бірақ ең бастысы, журналист әңгіменің тақырыбына жоғары деңгейде дайын болуы қажет. «Біздің тапсырмамыз, - сұхбат берушіге бастысын бөліп беру, яғни тақырыптың аясында әңгімені жүргізетін өзіміз болуымыз керек» [19,78-б],-дейді орыс радиожурналис-тикасын зерттеуші-ғалым А.Ревенко. Журналист өз бағыты бойынша сұхбат алуға бара жатса жақсы, дегенмен жан-жақтылықты аса талап ететін мамандық екенін әрқайсымымыз ұмытпауымыз қажет. Егер журналист жазушы, суретші немесе әртіспен тілдесуге бара жатса, онда олардың шығармашылық ерекшелігі жайында білуі міндетті.

Сұрақ – журналистің басты құралы. Құрамында жауабы бар немесе жауаптың бір бөлігі бар сұрақтан абай болу керек. Әйтпесе, жауапқа тек: «Иә», «Жоқ», «Әрине», «Мен сізбен келісемін», - деген бірыңғай сөздер естіп қалуыңыз мүмкін. Мысалы, «Балалайка» халық ансамблі жетекшісінің жаңа жылда берген сұхбатынан үзінді.

Тілші: Менде мынадай сұрақ бар: Сізге балалардың жасаған қылықтары ұнайтын шығар...

Жауап: Иә.

Сұрақты былайша қоюға болар еді: «Концертте балалардың қызықты қылықтарын тамашалағанда нені сезінесіз?» Немесе, «Қандай күйде боласыз?...»

Тілшінің тағы бір қателігіне назар аударайық. Мынадай сөз тіркестерін мүлдем қолданудың қажеті жоқ: «Ал мына сұраққа жауар бере аласыз ба?», «Мен сізден мынаны сұрайын деп едім...», «Мені мына сұрақ қызықтырады...» т.б.с.с. Бұл артық сөздер. Журналист сұрақтың құрылымын бірден жасауы қажет. Кейде журналист алдын-ала сұхбатқа дейін біраз ақпарат жинайды да, соны сұрақ етіп сұхбат арасында қояды. Мұндай сұрақтардың жауабы құрғақ болады. Мысалы, сіз құрылыспен айналысатын үлкен акционерлік қоғамның жетекшісінен сұхбат алудасыз. Әңгіме әлемді алаңдатқан мәселе жайында жүріп жатыр. Металдан жасалған трубаларды синтетикалыққа ауыстыру. Әлемдік проблема, миллиардтаған қаражат жұмсалатын пайдасы мен шығыны көп мәселе. Журналист бұл жағдайда әңгімені неден бастауы қажет?

• 
  Сағи Ахметұлы, менің түсінуімше, сізді осында көп жылдар бойы жинақтаған тәжірибеңізді бөлісуге шақырған болды ғой?
  

Мысалы, сіз медициналық сақтандыру маманымен сұхбаттасып жатырсыз. Соңғы сұрағыңыз мынадай. «Жаңа жылда дәрігерлерге, ауырып жүргендерге қандай тілек айтасыз? Неден алшақ болу керек? Қандай аурудан сақтану қажет?» Бұл сұрақтарды қалай түсінуге болады? Мұны түсінбеген маман иесі жарым-жарты жауап береді. Сұрақ былайша қойылуы керек. «Тыңдарманымызға Жаңа жылда қандай тілек айтасыз?»

Сұхбатқа дайындық үстінде журналист қоржынына қосымша сұрақтар дайындап әкелуі қажет. Әңгіме барысында тоқтау болмау керек. Сөзден сөз шығып жатқанда, бағыттан таймай, тақырыптан ауытқымауды да қадағалап отыру қажет. Тыңдарман сұхбатқа қызығуы үшін, материал оның ойы мен сезіміне де қатысты болуы тиіс. Біз сұхбаттың композициясын қарастырған болатынбыз. Бірақ сұрақ-жауап барысында монологтың көбейіп кетуі, бөлшектік әңгіме сұхбатттың құрылымын шашып тастайды. Журналист ақпарат ағымына «дирижерлік етуі» керек. Журналист сұхбаттасушының жауап беру жылдамдығына мән беруі қажет. Дыбысты жазу барысында бірқалыпты темптің болуы маңызды.

Телесұхбат. Журналист керекті ақпаратты маңызды оқиғалар, құжаттар және дерекнамалармен таныса отырып, ең алдымен, ақпаратты білетін адаммен араласа отырып алады. Кез-келген адаммен қарым-қатынас диалог, сұрақ-жауап түрінде өтеді.

Сұхбаттың негізгі бейнелік құралы сөз және жанды адам тілі, ал тіршілік ету формасы диалог болып табылатын телевизиялық публицистикада бұл жанрдың маңызы ерекше. Себебі, тілмен бірге мимика мен пантомимиканы қоса көрсететін коммуникативті үрдіс экранның табиғатына сәйкес келеді және қоғамдық жүйе ретінде телевидение негізінің бірі болып табылады.

Сұхбат – журналистің қоғамдық маңызы бар тұлғамен өзекті сұрақтар туралы әңгімесін көрсететін публицистиканың жанры. Сұхбат дегеніміз - пікір, көзқарас, дерек, мәлімет алмасу. Сұхбат жанрының негізі ХІХ ғасырдан бастау алады. Бұл кезде мерзімді баспасөз дамып, диалог жанры алға шықты. Ал радио болса жанрға үшінші жақ – диалогты тыңдайтын аудиторияны қосып, қосымша мүмкіндіктер ашты.

Телевизиялық сұхбат бейнелілігімен жанрды байыта түсті. Дауыс ырғағы, тіл әсерлілігімен қатар, бейнелі образдар, қоршаған орта, интерьер көрінеді. Бейнелілік арқылы сұхбаттың телебағдарламада кең таралуы түсіндіріледі.

Журналист үшін сұхбат, бір жағынан, ақпаратты иемденетін адаммен байланыса отырып ақпаратты алу тәсілі. Екінші жағынан, телевизиялық бағдарлама барысында сұхбат берушіге сұрақ қойып, оларға нақты, қисынды, толық жауаптар алу мақсатын көздейтін әңгімелесу, диалог түріндегі публицистикалық жанр.

Тәжірибелі журналистердің айтуы бойынша, сұхбат берушінің көңілінен шығу үшін журналисте өзіндік рухани икем болу тиіс. Жас журналистер сұхбат алу барысында мынадай қателікке жол береді. Жауап беруден гөрі сұрақ қою жеңілірек деп ойлайды. Сұхбат – бұл бірлескен шығармашылықтың түрі. Оның жетістігі журналистке тікелей байланысты. Әңгімелесушімен сөйлескенде, оқырман, көрермен, тыңдарман қандай сұрақ қоятынын жорамалдау шеберлігі талап етіледі. Бұл үшін сұхбат алушы әңгімеге тыңғылықты дайындалса ғана жетістіктерге қол жеткізеді. Деректермен танысу барысында алдын-ала қойылатын сұрақтарды дайындап, кейіпкердің мінез-құлқы, өмірлік ұстанымы туралы туыстарынан, достарынан сұраған жөн.

Сұхбат жанр ретінде телеэкранда ерекше орынды иеленеді. Кез-келген жаңалықты білу үшін журналист құзіретті тұлғаға сұрақ қояды, әртүрлі оқиғалардың қатысушыларымен араласып, маңызды оқиғалар туралы адамдардың пікірлерін сұрайды. Сұхбат – көптеген күрделі телевиялық пішіндердің міндетті элементі. Жеке бағдарламаны дайындау барысында да бұл жанр жиі қолданылады.

Телесұхбатты алып отырған репортердің мүмкіндігі мол, сондықтан сұхбат алушы журналист өз тәжірибесіне сүйеніп, бағдарламаның композициясын, стилін анықтай отырып, әңгімелесушінің мінезін зерттеп, әңгіме құруға дағдыланса іс сәтті бітеді. Сұхбат алушы біріншіден, әңгімелесушімен қарым-қатынас орнатуға тырысады. Екеуінің мақсаты әртүрлі: сұхбат беруші жалпы нәтижелерді шығарып, қысқа жауаптар берсе, журналист әр жауапты кеңінен ашуға тырысады. Сұрақ қойғанда, ол бөліктерге бөлінбеуі тиіс. Ондай жағдайда, сұрақтың жартысына, көбінесе соңғы бөлігіне ғана жауап алуға болады. Сол үшін қатарынан бірнеше сұрақ қоймай, қысқа сұрақтар қойып, әңгімені өрбіткен жөн.

Кейбір мамандар сұрақтарды жанасқан, адрестік, бағдарламалық және экрандық деп бөледі. Бұл нені білдіреді? Ең алдымен, әңгімелесушілер бір-бірімен танысуы керек. Тәжірибелі журналист, ең алдымен, сұхбат алушымен отырғанда еркін атмосфера орнатуға тырысады. Оның мынадай тәсілдері бар: анекдот, қызықты, не күлкілі әңгіме айту, өзің туралы сөз бастау, кейіпкерге байланысты мәліметтерді келтіру. Мысалы, «Сәлеметсіз бе, сізді көргеніме қуаныштымын! Мен сізді тура осылай елестетіп едім... Айтпақшы, сіз анау Аманжоловтың туысқаны емессіз бе? Бір рет мен басқа Аманжоловтан сұхбат алып едім, ол деген...» т.с. сияқты.

Адрестік (немесе анкеталық) сұрақтар телебағдарламада керек болатын әңгімелесушінің биографиялық мәліметтерін білуге жол береді. Әңгіменің бұл бөлімі тергеуге айналып кетпеуі тиіс. Егер анкетадағы мәліметтерді нақты айтпағанда, экрандағы бейне басқаша, суық көрінуі мүмкін. Экрандық әңгіме бөлігіне арналған сұрақтардың қосарлануынан аулақ болу керек. Әйтпесе, сұхбат беруші, айтқысы келгенін айтып, соңында, не журналистке, не көрерменге қызықты болмайды қалады.

Журналист алдына қойған міндеттерге байланысты пікір-сұхбат (белгілі бір жағдай бойынша пікір айту) және деректі-сұхбат (танымал нәрсе туралы хабарлама) болып бөлінеді.

Сұхбат беруші журналистке қарағанда айтатыны мол болса, не сұхбат беруші сөз сөйлеуімен белгілі бір қоғамдық ұйымды қолдаса, сұхбат жанры қолданылады. Сұхбат берушілерді шартты түрде үшке бөлуге болады:

1. 
   Саяси және мемлекет қайраткерлері, белгілі бір нақты салада арнайы білімі бар мамандар, олардан бір мәселенің мән-жайын білу мақсатында сұхбат алынады;
   
2. 
   Өмірі көпшілікке таныс танымалы тұлғалар;
   
3. 
   Үйде, көшеде, қызметте кездесетін қарапайым адамдар, олардан бір оқиға, жағдай туралы қоғамдық ой-пікірді білу мақсатында сұхбат алынады. Экрандағы сұхбат екі адамның еркін әңгімесі ретінде өту керек, соның ішінде біреуі белгілі бір тақырып аясында жақсы ақпараттанған болуы шарт. Бұл адамдар басқа жерде де сұхбат беруі мүмкін. Осы жерде телевидениенің екі жақтылығы көрінеді. Осыны түсіну үшін мақсаты бойынша бөлінетін сұхбаттың түрлері де бар.
   

Ақпараттық сұхбаттың мақсаты – нақты мәліметтерді алу («пікір-сұхбат», «деректі-сұхбат»); әңгімелесушінің жауабы ресми мәлімдеме болып табылмайды, сол себепті әңгіме екпіні қарапайымға тән, түрлі эмоционалдық құбылыстарға толы болады. Ақпаратты жақсы қабылдауға мүмкіндік береді. Ол ақпараттық-публицистикалық бағдарламалардың құрамына кіреді.

Ақпараттық сұхбат – экрандық диалогтың көп тараған түрі. Кез келген ретте де, ақпараттық жаңалықтарда журналистердің әңгімелесушісімен кездесуі бір ақпаратты алу мақсатында өтеді. Осындай сұхбат өзара байланысқан міндетті атқарады: қоғамға қажетті маңызды ақпаратты алу және ақпаратты берушінің тұлғалық ерекшеліктерін ашып көрсетуді мақсат етеді.

Барлық адамға бірдей сұрақтар қойылатын анкеталық сұхбатқа қарағанда, ақпараттық сұхбатта әр сұрақтың даралығы болу керек. Журналист ақпараттық сұхбаттан жаңа мағлұмат алмайды. Кәсіби маман әңгімені жүргізгенде қандай жауап алатынын нақты біледі. Бұл дегеніміз әңгімелесушіге эфирге дейін сұрақтар беріледі деген сөз емес. Сұрақтардың қандай болатыны жалпы айтылады. Әйтпесе, көрерменнің көз алдында пайда болып жатқан суырып-салмалық өнер элементін, көрерменнің толық қабылдауы қажет жаңалықты, табиғилықты жоғалтады.

Телевизиялық сұхбаттың ең кең тараған түрі – ақпараттық сұхбат. Көп жағдайда мұндай сұхбаттар бірден екі міндет атқарады: әлеуметтік маңызы бар ақпарат алу және осы ақпаратқа жауап бере алатын тұлғалардың ерекшеліктерін ашу. Сұхбаттың бұл пішіні бірдей сұраққа жауап беруді талап ететін сұхбат-сауалнамадан біршама ерекшеленеді. Ақпараттық сұрақта әр сұрақ жеке-дара беріледі, себебі, ол сұрақтар журналист әңгімелесіп отырған адамға бағытталады.

Портреттік сұхбат – әңгімелесушінің тұлғасын мүмкіндігінше жан-жақты ашу мақсатында алынатын телевизиялық сұхбаттың ерекше түрі. Маңызды басымдықты қоғамдық-психологиялық эмоционалдық сипатын, сұхбат берушінің құндылықтарын ашу көзделеді. Бұл түр экрандық очерктің құрамдас бөлігі ретінде кездеседі.

Проблемалық сұхбаттың (дискуссия) міндеті – қоғамдық маңызы бар мәселе туралы әртүрлі көзқарастарды айқындау және шешу жолдарын табуды көздейді.

Анкеталық сұхбатта бір-бірімен өзара әрекеттеспейтін әртүрлі әңгімелесушілердің арасында нақты сұрақ бойынша пікірлері анықталады. Әдетте, бұл барлық қатысушыларға бірдей сұрақтар қойылатын бір үлгіге салынған сұрақтар топтамасы. Жұмысын жаңа бастаған репортердің алғашқы өз бетімен істелген тапсырмасы анкеталық сұхбат болуы мүмкін. Анкеталық сұхбат, ережеге сәйкес, студиядан тыс жерде алынады. Осы тапсырманы орындауда, репортер адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатып, сұхбат берушіні бауырына тартып, қойған мақсатына жетуі тиіс.

Анкеталық сұхбатта қоғамдық пікірдің объектісі мына белгілерге жауап беруі тиіс: 1) пікірталасқа жақын болуы; 2) қоғамдық қызығушылық туғызуы; 3) қойылатын сұрақ маңызды мәселеге арналуы тиіс. Анкеталық сұхбатты өткізу үшін болашақ әңгімелесуші туралы толық ақпарат пен сұхбаттың болатын жері белгіленіп, негізгі сұрағы бар сценарийлық жоспар құрылады. Мысалы: «Сіз келе жатқан жылдан не күтесіз?» - бұл сұрақ қала тұрғындарына және қала қонақтарына қойылады. Олардың ішінде оқушы, әскербасшы, сатушы, жас жұбайлар, шетел қонағы болуы мүмкін. Жауаптар монтаждалғанда, қарапайым көрінген жауаптардың өзі қызықты болып шығады.

Анкеталық сұхбат ақпараттық сюжеттің тірегі ғана емес, публицистикалық фильмнің негізі бола алады. Мысалы, А.Стефанович пен О.Гвасалияның танымал туындысында бір ұрпақтың өкілдері, 14 адам біртекті сұраққа жауап береді. Олардың ішінде студент, оқушы, жас қызметкер мен жұмысшы, лаборант, әдебиеттанушы, шаштаразшы бар. Сұрақтардың барлығы қарапайым болғанымен, жауаптары шынайы, қызықты, әртүрлі, кейде эмоцияға берілген жауаптар да кездеседі. Осының нәтижесінде ұрпақтың жарқын, сенімді портреті шығады. Телевизиялық сұхбат жанрының әртүрлілігі қарапайым көрінгенмен, мүмкіндігі зор.

Портреттік сұхбат телехроникада сөз сөйлейтін адамнан, құжаттағы суреттен ерекшеленеді. Портреттік сұхбат болмыс түсінуінің эстетикалық заңдары арқылы жасалған телеөнердің туындысы фильм-очерктің негізгі құрамы болуы мүмкін. Мұндай телевизиялық портрет көп қырлы. Сұхбат беруші өзі туралы айтпаса да, оның тұлғасы, көзқарасы мен рухани құндылықтары көрінеді. Телевизиялық тәжірибеде портреттік сұхбаттың өзгеше уақыт дерегіне айналып, бір адамның бейнесін ғана емес, бүкіл ұрпақты көрсеткен жағдайлар кездеседі. Мәтін өз-өзінен адамды таныстырмайды, кейіпкер бетіндегі шынайы эмоция көрерменді бірге қиналдырады және бұл портреттік сұхбат жанрының мол мүмкіндіктерін көрсетеді.

Портреттік сұхбат очерк-фильмдердің негізгі құрамы бола алады. Мұндай портрет кең ауқымды қамтиды. Кейіпкер ел алдына басқа адамдармен қарым-қатынас барысында, мәселелерді талқылау т.б. жағдайларда көрінеді. Жадыра Сейдештің «Жүрекжарды», Әйгерім Сейфолланың «Меншікті мекен», Гүлмира Бықайдың «Кейіпкер» т.б. авторлық бағдарламаларын мысал етуге болады.

Проблемалық сұхбат. Егер портреттік сұхбатта журналист ақпарат табушы болса, проблемалықта журналист өз көзқарасын мәлімдеуге мүмкіндігі бар. Журналист белгілі бір мәселенің соңғы нүктесін қоя алмайды. Ең маңыздысы, проблемалық сұхбат әр адамға қатысы бар, маңызды сұрақты демократикалық ұстанымға сәйкес талдайтын, қоғамдық пікірді қалыптастыратын публицистикалық туынды.

Проблемалық сұхбатты алуда автор алдын-ала әңгіменің негізгі тезистерін ойлайды, қағазда болашақ бағдарламаның драматургиясын құрастырады. Өзінің сұрағы мен пікірін, әңгімелесуші тарапынан туындайтын қарсы дәлелдер мен сұрақтарға реакциясы және жауаптарға журналистің реакциясы ойша жобаланады. Ережеге сәйкес деректік материалдың жалпылығы тартылады. Бұл тұста жеке бақылаулар, статистика, танымал адамдардың айтқан сөздері ескерілуі тиіс. Логикалық дәлелдермен қатар, әңгімелесуші мен көрермендердің эмоционалдық әсері де есептелген аргументация болуы тиіс.

Проблемалық сұхбат сұхбаттардың ішіндегі ең күрделісі. Мұндай диалогты сәтті өткізу үшін тиянақты дайындық керек. Журналист білімділігі, мәдени деңгейі жоғары болғаны жөн. Журналист тақырыпқа қатысты материалдарды әбден мұқият зерттеуі тиіс. Портреттік және проблемалық сұхбат ақпарат шегінен шығып, сараптамалық жанрларға қосылып кету мүмкіндігі бар.

Телевидениедегі проблемалық сұхбат біз жоғарыда атап өткен сұхбат түрлерінің ең қиын, әрі күрделі түрі. Сұхбат алушы алдын-ала әңгіме тезисін, қоятын сұрақтарын дайындап алу керек те, сұхбат берушінің іс-әрекетін жіті қадағалауы қажет. Портреттік және проблемалық сұхбат ақпарат жанрынан гөрі кейде сараптамалық жанрға өте жақындығымен ерекшеленеді.

Телевизиялық сұхбат жанрының бір ерекшелігі – көзбен көре алу мүмкіндігінің пайда болуымен байытты. Сұхбаттың қайнар көзі радиодағыдай тек қана тіл шеберлігі, сөз ырғағы, эмоционалды бейнесі арқылы ғана емес, қимыл, іс-әрекет, сөйлеушінің өзін-өзі ұстауы, кей жағдайда қоршаған орта болып келеді. Көзге көріну арқылы ғана оның қолжетімділігі түсіндіріледі. Сондықтан телебағдарламалардағы сұхбат жанрының кең таралуы заңды құбылыс. Телеэкранда сұхбат жанры ерекше орын алады. Жаңалықтар қызметі жұмысын алып қарасақ та, әрбір бағдарлама белгілі бір адамға сұрақ қоюдан басталады. Сұхбат – көптеген қиын телевизиялық пішіннің маңызды элементі. Ол авторлық бағдарламаларда өте сирек қолданылады. Сұхбат жанрын сұхбат беруші журналистке қарағанда көп мағлұмат бере алатын жағдайда ғана қолданады. Немесе ол өзінің қатысуы арқылы белгілі бір қоғамдық ұйымдарды қолдағанда, нысанадағы сұрақ қоғам үшін маңызды болғанда және олардың көзқарастарын білу міндеттелгенде пайдалануы мүмкін.

Жақсы сұхбат екі адам арасында болған еркін әңгіме. Әңгімелесушілердің біреуі аталмыш тақырыпта өзекті мәселеге қатысты көп дерек бере алатын дәрежеде болуы тиіс. Ресми көріністегі жағдайлар ғана ескерілмейді. Бұл адамдар студияда емес, камерасыз, аппаратурасыз да әңгімелесе алар еді. Осы арқылы телевизиялық сұхбаттың екіжақтылығы көрінеді.

Телевизиялық сұхбат бұл журналистика жанрларын таңқаларлық сапамен байытып, дамыта түсті. Интонациялық, көңіл-күй бейнелеуші құралдарынан бөлек телевизияның ақпарат таратудағы аудиовизуалдық күшіне әңгімелесушінің мимикасынан бөлек оның қоршаған ортасы да қосылды. Телебағдарламадағы таңқалдыру-шылық ақпараттың сенімділігін туғызып, бұл жанрдың кең таралуына ықпал етті.

Журналистің сұхбаты - бір жағынан, осы ақпаратқа ие болып отырған адамнан мәлімет алудың тәсілі, ал екінші жағынан, телевизиялық бағдарламадағы қозғалып отырған тақырып төңірегінде сұрақ қоюдың көмегімен әрі толыққанды, әрі логикалық ақпарат алатын әңгіме, диалог түріндегі публицистикалық жанр.

Сұхбат - екеуара шығармашылықтың жемісі. Жетістікке жету, көбінесе, жүрізушіге байланысты. Журналист әңгімелесушіге сұрақ қою барысында оқырмандардың, радиотыңдаушылардың, телекөрер-мендердің нені сұрағысы келетінін алдын-ала ойластырады. Ол үшін сұхбат алушы жақсылап дайындалуы тиіс. Жиналған мәліметтер ішінен сұрақтар таңдап, әңгімелесушінің алдыңғы берген сұхбаттарындағы ойларын байқап, оның мінезі, әдеті, тіпті ортасы мен отбасы мүшелері туралы біліп алғаны жөн.

Сұхбат жанр ретінде телеэкраннан ерекше орын алады. Тіпті, жаңалықтардың бірде-бірі сұхбатсыз болмайды. Оқиғаға қатысушылардың немесе маңызды мәселеге деген адамдар көзқарастары үнемі қолданылады. Сұхбат телевизиядағы бағдарламалардың таптырмайтын құралы. Сұхбат берушіге қойылған нақты сұрақтар кейіпкердің биографиялық мәліметтерін толық білуге көмектеседі. Ол телебағдарламаға қажет болуы мүмкін. Бұл әңгімелесу кезеңі тергеуге айналып кетпеуі керек. Құрғақ анкеталық мәліметтерді тізбектей беру де әңгімелесуші мен сұхбат алушының арасын салқындатып алады. Кейін ол экраннан байқалып тұрады.

Бағдарламалық сұрақтар - бұл экрандық сұхбат тақырыбындағы әңгіме. Әңгімелесу барысында сұрақтардың қайталанып келуінен сақ болу қажет. Себебі, эфирге шыққан кезде журналистің алға қойған мақсатына орай сұхбат-ой және сұхбат-дерек болып та келеді.