Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30 Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту

Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептслстін әдеби тілде сүлулық пен ой тереңдігі, суреттеудің дәлме-дәлдігі, шешендік өнер, бейнелі әрі айшығсгы сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет" [52,6].

Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде ұсыну мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық талдау жүргіздік. Сөздерді сұрыптау және оларды оқытудың өлшсмдік бірлігі өзара байланыста болғандықтан. дублет сөздердің белгілі бір вариантын сұрыптап тандап алу бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің фонетикалық. лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау және жинактаудың нәтижесінде іскс асырылды.

Жоғарыда айтылған дублет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, топталып — топтанып, үдгерді үлгірді, бөлек — бөлік, егін — егіс, сөзші.і — сөзшең, кала шаһор, картинка — сурет, қожанәсір ~ хожанәсір, тамак ос, жауын-шашын - боран—шашын секілді сөздердің қолданылуы 50 ж. оқулықтары мен балалар әдебиетінің ахуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублст сөздердің бірін колдануды реттеу арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажет етеді.

Енді осы пікірімізді тіл біліміне қатысты кейбір терминдердід қарастырылған БСО қолданылу ерекшеліктеріне тоқтала отырып, әрі қарай өрбітейік деп отырмыз.

Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-Жактылығымен сипатталады. Осы түрлішс салалардың бірі ретінде терминдік лекспканы атауымызга болады. Ғылыми үғымдарды түсіндіру үшін әдеттс тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дол беруге болатын сөздерді іздеп табамыз.

Терминдер сөйлеу практикасындағы үғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген акдаратты берудің және қабылдаудың негізгі құралы болып табылады. Тсрмин жасаудың ор түрлі жолдары бслгілі Дегснмсн дс олардың борі дс жалпы халықтық тіл нсгізімдс жасалган. Лингвистикада жаңа сөздср мсн тсрминдср жасалуы тілдің ішкі дамуының жалпы зандылықтары нсгізіндс жасалады [53,63|. Тсрмин жасау барысында мынаны ссксру қажет терминдср бслгілі бір ұғымдарга тән белгілері ғана емес осы ғылымның ұғым-түсініктері мсп бслгілі бір дсңгейдсгі байланысын білдіруі ксрск. ДС.Лотіе айтқан. ілімі: "Ғылыми тсрминология сөздердің жой ғана жиынынын смес, белгілі бір дорсжсдс өзара байланыстағы сөздер мен сөз тіркестсрінің жүйесін дс білдірсді" [54,72]. Осылайша, белгілі бір жүйеге кіретін келген ғылыми термин осы саладағы терминологияның жүйе ішілік талабын қанағаттандырады. Сондықтан да жскелсгсн тсрминдсргс баға бсру ксзіндс оларды бсрілгсн жүйені құраушы бөлшсктср ролінде қарау ксрск. Лексикамыздың тсрмин сөздермен толығып, баюына ксссл жасайтын ксйбір козқарастар туралы профсссор Қ.Жұбанов "қазақ гілі жөніндсгі зсрттсулер" 155.279! атты еңбегінде айта келіп. оларды кабылдауда басшылыққа алынғанын 11 ұстанымы таллап беріси Гюлаіыи. Мұнда әсіресе А.Жұбановтың казақ алфавитінің құрамына ф. х әріптсрін снгізу туралы ұсыныстарын айтуға болады. Профсссор О.Айтбаев -Тсрмин жәнс оның дәуірлік сипаты" сңбсгіндс тсрминдік сипат ала бастаған сөздсрдің күндслікті қолданыстағы болмысын ғылыми таразыға салуға мүмкіндік жаеалғанын айта ксліп баспасөз матсриалдарын, публцистикалық әдебистті, ғылымп- ісрпс\ жұмыстарын түрлі оқулықтар мсн оқу құралдарын үнсмі кадағалап қарастырып жаңа қолданыстарды терминком талкысына салып отырады, дәстүрге айналдыру қажегтігіне токталады |56.160[. Профессор Н.А.Баскаков тсрмин жасауда негізгс алатын басты-басты бсс принциптсрді ұсынады: 1) аударма. 2) калька арқылы. 3) сипаттама аударма, 4) күрделі сөз. 5) қосымшалар арқылы [,5".5-71|.

Зсрттеу жүргізіліп отырғаи БСО мәтіндсрінің тсрминдсріне талдау жасау кезіндс осы терминдерге сүйенсміз. БСО мәтіндсрінде тсрмиидердің колданылып реттеу үшін білс мыиадай міндсгтерді орындау кажет:

I. Терминдср мімі олардың бсрсгін ұғымдарын оқыту-тәжірибссімсн ұйқастыра зсрттеу:

Қазақ тіліндсгі жскелсгсн терминдср мсн олардың ұғымдарының пайда болу көздерін аныкталу:

3. Терминдсрдің статистикалық коііс салыстырмалы түрдегі сипаттамаларына сүйеніп, жасалған ұсыныс пікірлсрдің дұрыстығын тскссру.

Тсрминдср мсн олардың ұғым-түсініктсрін және іс-жүзіндс практикада қолданылуы қарастыра бұл салаға қатысты барлық мәсслслсрді түгслдсй карағанда, мақсат гүтпак емсс Біздің мақсатымыз - БСО мәтіндсріндегі кейбір терминдердің қолданылуына статистикалық талдау жасау арқылы оларды дұрыс қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын ұсыну.

Өзіндік бағыт-бағдары, зерттеу нысанасы бар әр ғылым саласының белгілі бір үғымдар жүйесі, зерттеу нысаны болатыны мәлім.

Ғылым тереңдеп, салмақтанган сайын, оның терминдері дс байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жжтеп, бір арнаға салудың және сөздіктер құрастырудың практикалық мәні де зор.

Қазақ тілінің ғылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі — түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бұл кене түркі сөздерінен бастап қазіргі тіддерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым — М.Қашғари. Ол түркі тіддерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: "Таза, басқа тіддердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қыргыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын жәнс бұларға жақындау иамақ, башқүрт, бұлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, баскд тілдсрмсн қарым-қатынасқа түсіп (соғды, қытай — тибет тілдерімен) бүзылған тілдер катарына сүғдақ, қанжак, арғу, худан, таңғүт, тибст және ябақу, татар, басмык тайпаларының тілін енгізеді" [58,17-134].

Міне осы түркі тілдерінің даму сатысында бір жағынан, көпшілік түрьсі тілдерінс непзделген жалпыға ортақ әдебп тілмен бірге ("Қүдатғу білік", "Хибат-ул хакайық"), ислам дінінің ықпалымен араб-парсы элементтері көптеп сне бастап, екінші жағыман оғыздар. қыпшақтар, қарлүкгар арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшеліктері айқын көріне бастайды.

Қазіргі ұлттық тіддердің лексикалық қүрамы мен фонетикалық, грамматикалық жағындағы өзғерістердің болуы жоғарыда айтылған түркі тіддерінің негізін қүраған ру-тайпалардың алшақтай түсіп, жеке-жеке ұлт тілдерінің қалыптасуына негіз жасауында.

Жаңа қоғамдық формация, мәдени-экономикалық қарым-қатынастар жаңа үғымдарды дүшгсге келтірді. Кезінде олардың көбісінің қай тілде болмасын атауы жоқ сөздер болатын.

Міне, осындай өміршең талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі түрлі жолы бар. Оның бірі — әр тілдің өз ішкі зандылыкхарына сүйене отырып жаңа сөздер жасау да. екіншісі басқа тілдерден әзір түрған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз (калька арқылы) аударып алу.

Бұл сөз еткелі отырған БСО лекспкасындағы тсрминдер осы екеуінің соңғысына көбірек ксліңкірейді. Енді тіліміздс қолданылып жүрген осы терминдердің кейбірінс тоқталайық:

1. Сөз (слово) - азербайжанша сөз, өзбекше суз, түрікше сөз,

қыргызша сөз, татарша суз, уйгырша сөз, түрікменшг сөз, башқүртша һуз.

2. 
   Магына (значенис) - азербайжанша ма/ш, өзбекше мано,
   түрікше анлам, қырғызша ман, татарша мана, үйғырша мана,
   түрікменше ман, башқүртша мағана.
   
3. 
   Сөздік (словарь) - азербайжанша лүгат, өзбекше сузлик,
   түрікшс сөзлик, қырғызша сөзлик, татарша сузлик, үйғырша лұгат,
   түрікменше сөзлик, башқүртша һузлик т.б.
   

БСО мәтіндеріндегі терминдердің басым бөлігін қазаклың төл сөздері құрайды. Мысалы: түбір сөзі (149 с/қ) лингвистикалық термин болуымен бірге, екінші бір мағынасында өсімдіктердің жер астындағы бөлшегі деген мағынаны да білдіреді. Ал жүрнак сөзі терминдік мағынасына қоса калдык немесе "заттың бір шағын белшегі" үғымын да білдіреді.

БСО мәтіндеріне тән нәрсенің бірі —лык журнағының варианттары арқылы жасалган терминдердің кептеп кездесуі. Оқулық мәтіндеріндегі Мұндай терминдердің саны - 9 (564 с.қ.). Мысалы: атау септік (319 с.қ.), есімдік (12 с.қ.). жіктік жалғауы (9 с.қ.), үндестік заңы (4 с.қ.) т.б.

Кейбір лингвистикалық терминдер түркі халықтары үшін ортақ болып табылады. Мысалы: әдеби тіл термині азербайжан тілінде адаби дил, өзбекше адаби тил, түрікше едеби дил, қырғызша адаби тил, татарша адаби тил, үйғырша адаби тил, түрікменше адаби дил, башқүртша адаби тил (Қосымша Б).

Сондыктан да кейбір терминдерді казақ тілінде аударуда қиындықтар болса немесе дұрыс аударылмаса, онда бұл терминнің түркі тілдеріндегі аудармаларын сскергсн жон лси ссептспміз.

БСО мәтіндеріндегі лингвистикалык тсрммндердің көпшілігі калька арқылы жасалған (12 сөз, 795 с.қ.) Мысалы: дыбыс - звук (254 с.қ.), есім сөздер - именные слова (36 с.қ.). жақ -лицо (286 с.қ.) т.б. Кейбір терминдер оның сол арқылы аударылып отырған тілдегі эквивалентімен алынған:

Біздіңше, егер кдзақ тіліне басқа тілдерден енген терминдердің дәл осы мағыналық үғымын беретіндей қазақ тіліндегі эквиваленті болмаған жағдайда оны өзгеріссіз сол қалпында қалдырган жөн секілді.

Біз бұл зерттеулерімізде қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдерге кдтысты барлық мәселелерді жан-жақты қарастыруды мақсат тұткдн жоқпыз, тек оны толықтыру жолдарына қатысты өз ойымызды білдірдік.

Жоғарыда келтірілген мысалдарден мынадай қорытынды жасауға болады:

1. 
   Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен қазақтың
   байыргы лексикасын пайдалану арқылы іске асып отыр.
   
2. 
   Қолданылып жүрген терминдерді белгілі бір жүйеге келтіріп,
   реттеу үшін БСО мен оқу құралдарын құрастыру барысында дұрыс
   деп есептелетін терминдерді сол күйінде қалдырып, ал аударылған
   тілдегі қажетті эквивалетін сұрыптау барысында сол терминнің
   таралу, яғни кеңінен қолданылу жагын ескерген дұрыс.
   

Үндестік заңы — агглютинативті тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне тән құбылыстың бірі. Соның арқасында қазақ тілі фонологиялық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері бар тіл қалпын сақтап қалуда. Алайда, соңғы кезде бұл заңның қагидалары сақталынбай, "қолдан жасалынған" қайшылықтары көбейіп кетті. Бұл әсіресе орыс тілінен және орыс тілі арқылы үнді-еуропа тіддерінен енген сөздерді жазуда анық байқалады. Себебі, ғалым ағаларымыз кезінде бұл

жөнінде "Орыс тілінен жоне орыс тілі арюылы Еуропа тілдерінен енген сөздерді орыс тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, қазақ тілінде де оларды солай жазу керек" - дсгсн болатын [59,1 10]. Ал енді араб-парсы тілдерінен енген сөздерге байланысты Мұндай заң болмаса да осы сөздерді үндестік заңына бағындырып та, бағындырмай да жазып жүрміз [60,6]. Негізінен, Мұндағы белгілі бір болмауы - тіліміздегі үндестік заңының бүзылуында дер сдік. Себебі, мектепте оқушыларға үндестік занын оқытып, үйретеміз де, ал жазу барысында ол заңды сақтамаймыз. Егер де оқушылар басқа тіддерден енген сөздерді айтылуы бойынша мугалым, кітәп, кәзір деп

жазса, оны түзетіп мұғалім, кітап, көзір деп жаздырамыз. Ал қазан төңкерісіне дейін қазақ тіліне араб-парсы тілінен ғана емес, орыс тілінен енген сөздер де үндестік зацына бағынып айтылып та, жазылып та келгені белгілі: бәтеңке, жәрмеңке, кәмпит, кереует, бөрене т.б. [60,6]. Ал қазір жазудагы морфологиялық ұстанымға көбірек аркд сүйейтін болдық. Мысалы, қазіргі ділмар, дічдар, пәтуа, білімдар сөздерін ділмәр, діндәр, пәтуә, білімдәр деп негс жазбасқа?!

Ксзіндс Халел Досмухамсдүлы "Бір жуан сөз, бір жіңішке сөз екеуі бірігіп қосылғанда көбіне жуан сөз өзгеріп, жіңішкеріп кетеді",-дей келіп, бай-шешек, гүл-айым дсген сөздерді мысалға келтірген болатын [61,30]. Егер осы қагидага сүйенетін болсақ, онда зерттелініп отырған 50 ж. мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі кездесетін кіна (2 с.к), кітап (344 с.қ), күдыретті (1 с.к), корек (17 с.к), қауіпті (4 с.к), қате (6 с.к), каперсіз (1 с.қ), қасиет (5 с.к) т.б. араб-парсы тілдерінен енген сөздерді үндсстік заңына бағындырып кінә, кітәп, қудыретты, көрек, қауыпты, қата, кәперсіз, кәсиет деп жазуға болмас па еді?! Соңғы кездері кіна сөзі кінә деп

жазылғанымен, оған қосымша жалғанған жағдайда бұл реттілік тағы да бүзылғандығын көреміз: кінәлайтындай (70 ж. БСО 1 с.қ). Біздер қарастырған 50 ж. БСО мәтіндеріндегі үндестік заңына бағынбай жазылған қайткен сөзі кәйткен болып айтылса, қазір ~ кәзір, қазіргі — кәзіргі, қайтеді — кәйтеді, қайтсін — кәйтсін, қайтіп ~ кәйтіп, кдбілет — қабылет, мұғалім ~ мүғалым болып айтылатыны даусыз. Біз келтіргсн сөздердің екінші варианттарын қолданғанды дұрыс дер сдік.

Тіліміздің лексика саласындағы осы келсңсіздік морфологияға да әсер етпей қалған жоқ. Оған мысал ретінде тіліміздегі үндестік заңына бейімделіп үлгермей қалған көмектес септігінің жалғауларын (баламен, дауылмен, қармен т.б.), мсншіктілікті біядіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшаларын айтуға болады. Төңкеріскс дейін қазақгардың тілінде көмектес септігінің қосымшасының жуан варианты (атпан келді, арбаман көшті) мен онықы, мүныкы сиякхы оралымдар болған [60,6].

Алайда тілге деген немқурайдылық, әркелкі пікірлердің салдарынан Мұндай қосымшаларды қазір колданудан шығарып тастадық деуге боларлық. Бүгінде жуан сөздсн кейін де, жіңішке сөздерден кейін де тек жіңішке қосымшалар (-мен, -бен, -нікі, -дікі, -тікі) жалғанады.

50 ж. БСО мәтіндеріндегі көмектес септігінің жалғаулары бүкіл жалғаулардың 3,09% үлесін құрайды (1490 с.қ). Оның ішінде 1,62%-ы жуан дауысты дыбыетардан түратын буындарға біткен сөздерге жалғанған. Мүның бәрі тіліміздсп сөздердіц үндесіп айтылуын әлсіретіп, жазуымыздағы ала-қүлалык.ка алып келеді. Ал білім негізі бастауыш сыныптарда қаланатын болғандықтан, жоғарыда келтірілген кірме сөздердің жазылуын реттеу БСО мәтіндерінен басталғаны жөн секілді.
24-кесте - БСО мәтіндсріндегі үндестік заңына бағынбайтын кейбір

сөздердің қолданылу жиілігі

1. Үндестік заңы — қазак тілінің негізгі ерекшеліктерінің бірі. Сондыктан да оқулықтар мен оқукүралдарын құрастыру барысында жоғарыда айтылған пікірлер ескеріліп, бұл заңның кдғидалары қатаң сақгалуы тиіс. Ал емлелік ережелерімізге өзгерістер енгізу қажет секілді. 2. Кірме сөздердің көптеп енуі тіліміздің сөздік қорын байытатыны белгілі болғанымен, оларды тіліміздің тел дыбыстарымен, үндестік заңына бағындыра отырып жазуымыз керек. Ал мүны БСО мәтіндерінен бастаған жөн десек те. бұл әлі шешімім таппай кслс жатқан мәселе.

Жоғарыда келтірілген кслеңсіздіктермен бірге, оқушылардын меңгеретін сөздерінің шамасы, оқулықтардың Мұндай көп мағыналы сөздермен қамтылуы да аса мацызды. Көп мағыналылыктың арасы алшақгап, омоним жасалатын жағдаіілардың БСО мәтіндерінде молынан қамтылуы оқушының тіл баплығын арттырып, сөздік қорын кеңітеді.

Осы тұрғыда өз зерттеуімізде БСО мәтіндеріндегі омонимдергс катысты өз пікіріміз бен ұсыным, тұжырымдарымызды зерттеу барысында алынған лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз.

Бастауыш сыныпкд барған оқушы жаңа материадды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бүрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің кеп магынада жүмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді.

Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздсрдің мағыналарының алшақгап, ажырауынан омонимдер жасалатын жагдайлар жиі ұшырайды. Мысалы 1. той - етістік, 2. той - зат есім. Біз қарастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына темендегіше түрлері кездесті:

Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е)
деп белгілесек, оган мысал болатын - айқас сөзі зат есім
түрінде 19 рет, ал етістік түрінде - 4 рет ксздескен:

1. 
   
   жүктеу/скачать 1.45 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: