Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30 Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту

10. 
    (Е-Ү), аса, (е-17), (ү-55).
    
11. 
    (Е-С), алыс, (е-16), (с-59).
    
12. 
    (Е-К), арт, (е-50), (к-49).
    
13. 
    (Е-Д), аз, (ә-120), (е-1).
    
14. 
    (Е-Ш), ал, (е-1256), (ш-747).
    
15. 
    (Е-А), кырык, (е-1), (а-20).
    
16. 
    (С-Ү), жаңа, (с-187), (ү-16).
    
17. 
    (С-Л), жалаң, (с-1), (л-1).
    
18. 
    (С-А), жарым, (с-3), (а-8).
    
19. 
    (С-Д), хош, (с-1), (д-1).
    
20. 
    (Ш-М), мен, (ш-742), (м-870).
    
21. 
    (Ш-Ү), кейін, (ш-335), (ү-95),
    
22. 
    (Е-О)іліө, (е-3), (о-і).
    
23. 
    (Ү-О), кош, (ү-5), (о~12).
    
24. 
    (О-Ш), па, (о-і), (ш-19).
    
25. 
    (Ш-К), соң, (ш-299), (к-72).
    
26. 
    (Ү-Е), колт-құлт, (ү-І), (е-1).
    
27. 
    (М-А), бір, (м-20), (а-2024).
    
28. 
    (О-З-Е), ой, (о-ІЗ), (з-52), (е-27).
    
29. 
    (3-С-Е), ку, (о-6), (з-8), (е-54).
    
30. 
    (3-Ү-Л), кілт, (з-6), (ү-4), (л-3)
    
31. 
    (3-Е-Ү), таң, (з~39), (е-9), (ү-13).
    
32. 
    (3-Е-О-Ш), ау, (з-7), (е-11), (о-7), (ш-13).
    

Ал бастауыш сынып оқушысы белгілі бір сөздің формасымен бірге оның мазмұнын, яғни түрлі мағыналарын қоса меңгеретінін ескерсек, омонимдердің сөздік қорды толықтырудағы маңызы айқындала түседі.

Жоғарыдағы 25 кестеден көрінгендей, лексика-грамматикалық омонимдердің ішінде ең жиі кездесетіндері ЗЕ (31,04 %), ЕШ (17,61%), ЗС (5,5%), ШМ (7,38%), МА (6,07%), ЕД (5,23%) және ЗҮ (29,5%) түрлері.

Ал ең аз кездесетін түрлеріне СД (0,008%), ЕО (0,01%), СА (0,002%) жәнс ҮЛ (0,02%) секідді омонимдер жатады.

БСО мәтіндерінің жмілік сөздіктсрінс сүйенс отырып, тіл заңдылықгарын түсіндіру барысындағы тағы бір ерекше маңызды нәрсе - оқулық мәтіидерінс шығармалары енген әр түрлі авторлардың тілі мен оқушы тілі арасындағы сөздік қорға байланысты туындайтын сәйкессіздік - оқулық құрастырушылар тарапынан әлі де назарға алынбай келеді. Мәтіндерге лексикалық бірліктерді іріктеуде баланың таным көюкиегін кеңітетін жаңа мәнге ие сөздердің молынан қамтылуы ескеріле бермейді. Мұнда оқулықтарда сирек кездесетін сөздермен бірге, жиі қолданыста болғанымен, оқушы тілінде белсенді түрде қолданылмайтын немесе бейтаныс сөздерге де көңіл аудару керек. Осы мақсатпен зерттеу жүргізілген 50 ж. БСО мәтіндеріндегі оқушылар тілінде белсенді түрде қолданылмайтын, жиі және сирек қолданыстағы сөздер Шымкент қаласындағы №50, 64, 26 және №47 қазақ мектептеріне, сонымен біргс Қазығүрт ауданының Қ.Сәтбаев атындағы орта мектепке эксперимент жүргізу барысында анықталды.

Мұнда оқушыларға алдымсн орбір сөзді жеке дара қалпында мағынасын түсіндіру талап етілді. Бұдан ксйін мағынасы түсінуге қиындық кслтіретін сөздер түрлендіріліп, бірнеше вариантта берілді. Мысалы, ақ етістіғін түсіндіру үшін бұл сөздщ ағып, аққан, агыз сиякды формалары да камтылды. Ал соңында олардың әрбірін өздері тіркесетін сөздермен бірге бере отырып, оқушылар үғымына жақындау үлгіде шығуына назар аудардық. Мысалы, айқар етістігінің магынасы оқушыға түсінікті болуы үшін бұл сөз айқара аш түрінде, ал кылаула етістігі кылаулап жауды тіркесімен берілді. Жүргізілген бақылау барысында оқушылар толық түсінетін, жартылай білетін және мағынасы беймәлім, яғни олардың сөздік қорында жок лексикалық бірліктер жеке-жеке топтастырылды. Ондағы статистикалық мәліметтер бойынша 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сыныпқа қатысты оқушылар тіліндегі қолданымы анықталды. Атап айтқанда, оқулықтар бойынша 1 сыныптағы 3126 сөздің оқушыларға 2264-і тамыс, 862-і бейтаныс, 2 сыныптағы 6513 сөздің 4930-ы таныс. 1583-і бейтаныс, 3 сыныптағы 9344 сөздің 6803-і таныс, 2541-і бейтаныс сөздер екендігі дәлелденді. Бұлардың ішіндс оқулықтарда жиі қолданылғанмен, оқушыларға бейтаныс, сонымен бірге оқулықтарда сирек қолданылатын танымдык. мацызы жоғары сөздері іріктеліп, бастауыш сынын оқушыларының тілін байытып, сөздік қорын кеңейту мақсатында мннпмум. сөздік құрастырылды. Сонымен біргс 50 ж. . БСО мәтіндеріндегі

лексикалық бірліктердің әрбір сынып сайын қайталана қолданылуы және әрбір сынып сайын алдыңгы сыныптарда кездеспейтін жаңа сөздердің снуі сарапталып, олардың оқушы сөздік қорын арттырудағы мүмкіндіктеріне талдау жасалынды(26-кесте).

26-кесте — 50 ж. БСО мәтіндерінің сыныптан сыныпқа көшу барысындағы лексикалық езгерістері

50 ж. БСО мәтіндерін 70 ж. БСО және БӘ мәтіндерінің

3. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының парамстрлерін

4. Балалар тілінің дамуы мен қалыптасуын зерттеу балалар

5. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінсн мектепте

6. Оқулықтар тілін квантитативтік әдіспен зерттеу олардың

7. 
   Дублет сөздерді оқып-үйрену — ең бірінші кезекте
   оның көп варианттарының біреуін әдеби тілге үлп ретінде ұсыну
   және нақтылаумен байланысты туындаган өзекті мәселенің бірі,
   ал дублет сөздердің статистикалык сипаттамасы зсрттеу
   жүргізілген мәтіндерде кездесетін дублеттердің варианттарының
   бірін обьективті түрде бөліп алып. сөздік қорга ұсынута мүмкіндік
   береді.
   
8. 
   Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен,
   қазақтың байырғы сөздері арқылы іске асырылады. БСО
   мәтіндеріндсгі лингвистикалык терминдерді реттсстіру үшін
   бастауыш мектепке арналған оқулықтар құрастыру барысында
   дұрыс деп есептелетін терминдерді өзгеріссіз қалдыру ксрек, ал
   аударылған тілдсгі терминнің эквивалентін тандау ксзіндс оның
   таралу, қолданылу деңгейін ескерген дұрыс. Бұл ретте
   статистикалық зерттеудің қажеттіліғі даусыз.
   

3. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының парамстрлерін

4. Балалар тілінің дамуы мен қалыптасуын зерттеу балалар

5. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінсн мектепте

6. Оқулықтар тілін квантитативтік әдіспен зерттеу олардың

7. 
   Дублет сөздерді оқып-үйрену — ең бірінші кезекте
   оның көп варианттарының біреуін әдеби тілге үлп ретінде ұсыну
   және нақтылаумен байланысты туындаган өзекті мәселенің бірі,
   ал дублет сөздердің статистикалык сипаттамасы зсрттеу
   жүргізілген мәтіндерде кездесетін дублеттердің варианттарының
   бірін обьективті түрде бөліп алып. сөздік қорга ұсынута мүмкіндік
   береді.
   
8. 
   Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен,
   қазақтың байырғы сөздері арқылы іске асырылады. БСО
   мәтіндеріндсгі лингвистикалык терминдерді реттсстіру үшін
   бастауыш мектепке арналған оқулықтар құрастыру барысында
   дұрыс деп есептелетін терминдерді өзгеріссіз қалдыру ксрек, ал
   аударылған тілдсгі терминнің эквивалентін тандау ксзіндс оның
   таралу, қолданылу деңгейін ескерген дұрыс. Бұл ретте
   статистикалық зерттеудің қажеттіліғі даусыз.
   

ТҮИІН

2. а) Әр жылдардағы (1950-2000 ж.ж.) оқулық мәтіндері мен БӘ сөздердің жиі қайталану себебі, бұл мәтіндердің жанры шектеулі, сонымсн бірге ғылым мсн техника және модениет жетістіктерін насихаттап отыратын ақпарат құралдарына қарағанда лексикасы жүгандау болыгі келеді. Сондықтан да болашақта жаңа буын оқулықтарын құрастыруда статистикалық нәтижелер де ескерілгені жен.

ә) Мәтіндерді квантитативті-типологиялық сипаттағы салыстыру тек бір ғана жағдайда, салыстырылып отырған тілдер үшін бұл шамалар өзара бірдей көлемдегі, жанрлық-стилистикалық түрлері бойынша ұқсас тандамалар жагдайында ғана орындалуы мүмкін. Сондықган агглютинативті құрылымдағы бір тілдің ішіндегі сөз формаларының орташа қайталануындағы айырмашылыісгар тандамалар көлеміне және синтеттіліктің артуына байланысты екендігі анықталды. Сонымен қатар типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тілдің

морфологиялық құрылымына да байланысты: тілдс лсгүрлым аналитикалық құрылым элементтері көбейген сайын, соғүрлым сөздердің орташа қайталануы да өсе түссді. Бұл ерекшслік өзге құрылымдағы тілдермен біз қарастырған мәтіндерді салыстыру барысында дәлелденді. Ал енді мәтіндердің сөзбсн қамтылуындағы айырмашылык тілдердің типтік белгілсрінс карай емес, мәтіннің стилі мен такырыптық айырмашылыктарына байланысты. Оқулық мәтіндерін ор түрлі салага катысты лексикамен салыстыру барысындағы алынған деректер Бұған дәлел.

б) Барлық тілдер бойынша алынған мәтіндсрдің жиілік сөздіктері түрлі аумақтар бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей дәрежедегі осу қарқынын көрсстеді. Бұл — үндестік заңын сақтап жазу керек. Бұл реттестіруді білім нсгізін қалыптастырушы бастауыш сынып.оқулықтарынан бастаған жөн. 10. БСО тілі мсн оқушы тілінің арасындагы қатынас — тілдік теорияның аса маңызды мәселесі. Оқулықтарда жиі кездескенімен, бала тілінде белсенді қолданылмайтын, керісінше, оқулықгарда сирек кездессе де оқушылардың белсенді сөздік қорында бар сөздердің ара салмағы статистикалық зерттеулер мен жүргізілген эксперименттер нәтижесінде анықталды. Оқушының сөз байлығын арттыратын магыналық құндылыгы жогары сөздердің минимумы әзірленді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Ө.Айтбаев «Қазақ терминологиясының мәселелері» Алматы-1978.
   
2. 
   X. Арғынов «Қазақ тілі методикасы» «Мектеп» баспасы - 1974.
   
3. 
   Ш. Әуелбаев «Бастауыш кластарда қазақтілін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп» 1987.
   
4. 
   М.Балақаев., М.Томанов «Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы-1966ж.
   
5. 
   Гриберг Дж Квантативный подход к морфологической типологии языков. В. Кн: Новое в лингвистике. Вып., З.М., 1963.
   
6. 
   Ермоленко Г.В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по
   лингвистической статистике. Самарканд, 1979- 101 с.
   
7. 
   Джунбанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-
   Ата, Нука, 1987-145с.
   
8. 
   Ш.Ш. Жалшаханов «Тіл білімініңтарихы» Қарағанды -1999.
   
9. 
   Т. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» Алматы «Рауан» 1991ж.
   
10. 
    Қ. Молдабек., М. Ермекбаев., Ы. Балқыбекова., Н. Көшекбай
    «Қазақ тілі» Шымкент 2002ж.
    
11. 
    Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда
    казахского языка. - В. сб.: Материалы Международной Конференции «Центральная Азия - без границ для языков и
    култьтур» часть II. Шымкент, 1995 с. 75-76.
    
12. 
    Мамаев Қ.С. 1992-1995ж. Бастауыш класс оқулықтары текстінің алфавитті-жиілік сөздігі. - В сб. «Компьютерный фонд терминов
    тюркских языков». Часть II. Туркестан - Шымкент, 1995, с. 195-242.
    
13. 
    А. Құдайбергенұлы «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы «Қазақ
    университеті» 2004. 172-184 б.
    
14. 
    . НұржановаЖ. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы «Ғылым» 2001 ж. 129 6. §15. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы «Рауан » 2002
    
15. 
    Гринберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии языков. В кн.: Новое в лингвистике. Вып. 3. М., 1963.
    

18. Кушниренко А.Г. Информатика мен есептеуіш техника негіздері/ Орта оқу

19. Қазақ терминологиясының мәселелері. —Алматы: Ғылым, 1986, 168 б.

білімі институты. -Өңд., толықт., 3-бас. — Алматы: Қазақстан, 1988. -400 бет.

22. 
    Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда казахского языка.- В сб.: Материалы Международной Конференции "Центральная Азия без границ для языков и культур". Часть II. Шымкент, 1995, с. 75-76.
    
23. 
    Мамаев Қ.С. 1992-1995 ж. Бастауыш класс оқулықтары тексінің алфавитті-
    жиілік сөздігі. — В сб.: "Компьютерный фонд терминов тюркских языков".
    Часть II. Туркестан-Шымкент, 1995, с. 195-242.
    
24. 
    Мамаев Қ.С. Қазақ математикалык терминдерінің кейбір мәселелері. Там же. с. 85-87.
    
25. 
    Молдабеков К. Лингвистическое исследования казахских текстов для младших школьников (на материале текстов учебников начальных классов литературы для детей).
    
26. 
    Пиотровский Р.Г. Текст, машина, человек. Л., 1975.- 327 с.
    
27. 
    Пиотровский Р.Г., Бсктаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая лингвистика. М.: Высшая школа, 1977.-382 с.
    
28. 
    Словарь языка Пушкина. Т. І-ІУ. М.: 1956, 1957, 1959, 1961.
    
29. 
    Севортян Э.В. Этимологичсский словарь тюркских языков. —М.: Наука, 1978.
    
30. 
    Штейнфельдт Э.А. Частотный словарь современного русского литературного языка. Таллин, 1963. —316 с.