Дін - рухани мәдениеттің бөлігі ретінде. Адамның діни сеніміне құрмет - оның таңдауына құрмет ретінде

Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-мағынасын қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дін жөнінде жазылған мақалалар, ғылыми еңбектер саны некен-саяқ. Дегенмен «діннің бастауы мен тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды». Қорқыныш-үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де және т.е.с. да діни сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Дінге нақты және бір мағыналы анықтама берем деу өте қиын. Егер «религия» — (дін) терминіне келер болсақ, латын тілінен дәлме-дәл аударғанда «байлау», «екінші қайта оралу» дегенді білдіретін көрінеді.

Дін адам жан-дүниесінің талап-талпыныстары мен арман-мақсаттарының тоғысу нүктесі бейнесінде адам өмірінің толыққандылығын танытатын категория ретінде де қарастырылады.

Дін деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу және табу барысыңда қол жеткізетін бірлестігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін методологиялық механизмді атайды. Діннің негізінде рәсім тұр. Рәсім деп жеке тұлғаның әлеуметтік ісәрекетін қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрыпақ рәсім адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, қоғамдық тәртіпті сақтауға болысқан.

Дамыған діндердің ортақ мүддесі — қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру. Бір құдайға табынушы діндердің алғашқысы — иудаизмнің өзінде қауымдастар арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл алынған болатын. Діни бірлестік бұл жерде қауым арасында үйлесімді тіршілік етуді көздейтін және бейбіт-тыныш өмір сүрудің кепілдііі бола алатын дәрежеде көрсетілген. «Дін — бейбіт өмірдің субстанциясы. Дін арқылы көпшілік арасында кең танымал бейбітсүйгіштік идеясы тарайды».

Ислам мен оның өкімет билігі құрылымдарымен ара қатынасын байыптау Қазақстандағы дін мен азаматтық қоғам мәселесін қарастырғанда қажет болады. Қазақстан Республикасының ата заңы — Конституциясы бойынша дін мемлекеттен алшақ бөлінген, ол дегеніміз жоғарыда аталғандардың әрқайсысы өз алдына өзінің қызметтерін атқарады әрі бір-біріне кедергі етпейді деген сөз. Біздің республикамыздың азаматтарының қандай дінді ұстанам деуі, яғни, ар-ождан еріктілігі Қазақстан Республикасының Конституциясына, Азаматтық Кодексіне, «Қазақстан Республикасының діни бірлестіктер және дін тұту еркіндігі туралы» Заңдарына негізделеді.

Қазақстан Республикасында заң жүзінде бекітілген шіркеумешіттің мемлекеттен бөлінуі діннің мемлекетке ешбір етер ықпалы жоқ дегенді білдірмесе керек. Қандай да болмасын мемлекет азаматтардан тұрады, ал олардың өзіндік наным-сенімдері, соның ішінде діни наным-сенімдері бар болатын болса, онда мемлекет те өзін толығымен діннің ыкдалынан тысқарымьш деп сезіне алмайды. Діни факторды ескермей маңызды әлеуметтік процестерді қарастыру және олардың мәселелі тұстарын шешу мүмкін емес екендігін бүгінде елдің бәрі мойындайды. Дін елдің бәріне, көпшілікке түсінікті түрде адамзат тарихының мәні мен ерекшелігі туралы сұрақ қояды, адамшылық идеясын алға тартады, адамгершілікті тұлға, ар-ождан, ұят туралы көзқарастарды қалыптастырады. Ол тек адамның сыртқы қылығы мен іс-әрекетін ғана реттеп, бағыттап қоймайды, сонымен қатар ішкі дүниесін жасайды, адамның Мейірімділік, Махаббат және Шындыққа деген сенімі мен үмітін қалыптастырады. Қазіргі таңца әлемде бар діндердің қайсысымен болсын әлсіз байланысқан адам бүгінгі таңда әбіржу үстінде — ол не өзінің заң беруші ақыл-ойына, не ұлы пайғамбарлар мен адамзаттың ұлы ұстаздарына сенуі керек. Біздің замандас жоғарыда аталғандардың қайсысын таңдап алғанына қарамастан діни қажеггіліктің өзектілігі азаймайды, кемімейді. Діни қажеттіліктер әсіресе қоғамдық қарым-қатынастардың күрт өзгеріске ұшыраған, түбегейлі жаңашыл бағыт ұстанған қиын-қыстау өтпелі кезеңдерінде өте маңызды болары сөзсіз, өйткені дәл сондай шақтарда жеке тұлғаның өзінің болашағына деген үміті жоғалып, өзіне деген сенімінің азаятындығы белгілі. Сондықтан болар, КСРО-ның ьщырауы, яғни алғы шептегі қоғамдық мұрат — «коммунистік бақытты болашақтың» жүзеге аспай қалуының нәтижесінде адамдардың көпшілігі эр түрлі діни конфессияларға, бірлестіктерге бет бұрды.

Адамзат тарихында дінсіз мәдениет болмаған. Алғашқы қоғамдық құрылымнан бері қарайғы уақытта пайда болған мәдениеттердің барлығы да діни сенім негізінде қалыптасқан. Ал, сенім жүйесі ең жоғары деңгейдегі имани, фәлсәфи негіздерді қамтитын ислам діні осы дінге қосылған халықтардың мәдениетіне орасан зор ықпал жасаған, түбегейлі өзіндік қалыпқа салған...

Дін адамдардың іс-әрекеттеріне бірінші дәрежеде ықпал жасайтын құдірет. Ислам діні мәдениеттің негізгі салаларымен шұғылданады да егжей-тегжейде адамға таңдау еркі береді. Мәселен, исламият адамдардың киінуі мәселесінде негізгі қағидаларды белгілейді, бірақ дәл қандай киім үлгісін киюге араласпайды. Ислам діні адамдардың халал тағамдарды жеуін сұрайды, бірақ тамақты дайындау және қабылдау салтына араласпайды. Мәселен, Қытайдағы мұсылмандар ағаш таяқшамен, Еуропадағы мұсылмандар қасықпен, араб елдеріндегі мұсылмандар қолымен тамақ іше алады. Негізгі мәселе, халал, яғни рұқсат етілген таза тағамдарды жеу.


Тарих және мәдени мұраға деген құнды қатынас.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Әлеуметтік ғылымдардың ұлттық мінездің бар екені мәлім. Ол туралы өте жақсы көлемде түсиндірілген Г.Д.Гачев «Халықтың ұлттық мінездемесі, ойлауы, әдебиеті өте «қу» және қиын «материя» болып табылады. Оның бар екенін сезгенімізбен айыруға тырысамыз. Бұл қауіптен құтылып қашуға болмайды, тек әрдайым түсінуге және онымен күресуге болады, бірақ жеңе алмайсың». Алғашқы «ұлттық мінездеменің» сипаты, яғни түсінігі алғашқыда әдебиеттерде,халықтардың өмір сипатын зерттеу мақсатымен барған саяхатта пайда болды. Айта келгенде авторлар ұлт мінездемелерін қортындылай келе, ең алдымен темпераментке және басқа да жеке тұлғаларына,үшіншіден,құндылық қарым –қатынасына көңіл бөледі. Мәдениетті болжауда,толық поттернді» зерттеуде ең басты мәдениеттегі жеке тұлғаның жаңа терминдері (мәдениеттің конфигурациясы, жеке тұлғаның ерекшелігі және модальдық ерекшелік) пайда болады, одан ол қайтадан «ұлттық мінездеменің» түсінігіне оралады. Бірақ қазір қайткенмен де әр түрлі көзқарас кездеседі. Дегенмен де олар өте құнды болып есептеледі ме, жеке тұлғаның элементі яғни әлемдегі барлық адамдарды біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұқсас жеке тұлға болып табылады. Жағдайдың қиындығының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі, психолог түсінігі немесе жеке тұлғаның түсінігі. Дегенменде ұлттық мінездемені қарастыра келе, зерттеуші мынандай түсінік береді - өзінің методологиялық және теориялық көзқарасында - сондағы психологиялық ерекшеліктер бір елдің екіншісінен айырмашылығын анық принциппен көрсетеді. Біріншіден, мүлдем анық этностық мінезді көрсетсе - басқа көрсеткіштер мүлдем басқандайын көрсетеді Мұнда тағы да еңбекқорлық халықтың ортақ құндылығы болып табылады, бірақ та сол елдің тарихи құндылықтары сол елдің санасына, мәдениетіне әсер етеді. Әлеуметтік–тарихи интерпретация ұлттық мінездің бізге белгілі «Мәдениет және тұлға» жұмысында орын алды. Мысалы базалық тұлғаның түп тамыры, жеке тұлғаның әр түрлі мәдениет ортасына әсер етеді. Толық мысалда келтірілген «Құпия орыс жанының» зерттеу жұмыстарында алынған. Себебіне қарай оңай түсіндіруге келетін, орыс ұлттарының мінезі екінші дүниежүзілік соғыста, яғни соғыс заманында байқалған.

Оның ерекшеліктері жоғарыда айтылғандай британдық мәдениет антропологы Дж. Горердің жалғасу болжамынан шығады. Бірақ та, болжамды жақтаушылар нәрестелерді қатты байлап қою тәжірибесін патшалық және сталиндік кездегі автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып табылатынын және осы құбылыс орыс халқының маниакалды-депрессивті базалық тұлғаның қалыптасуына әкелетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір жақты тізбегімен шектелмеуін сұрайды. Ал Эриксон, қатты байлап қою әлеуметтік мәдениеттердегі әмбебап дәстүр екендігін түсініп, оны дәл сол Ресейде одан сайынғы алға басқандығын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша, орыс адамдардың қалыптасуына шаруа өмірлерінің суық климаттағы толық пассивтілік пен қызметсіздік әсер ететіндігін айтады. Н.А.Бердяев «орыс жанының формалды негізіне екі қарама –қарсы бастау: «Табиғи, тілдік дионистік стихия мен аскеттік–монахтық провасловие» әсер ететіндігін айтады. Неміс философы В.Шубарт та орыс мәдениетінің соңын батыс мәдениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие ерекшеліктерінен аңғартады. Психологиялық антропологияда тек қана орыс емес, сонымен қатар басқа да ұлттық мінездердің зерттеу тәсілдері бар екендігін ашты (балаларды тәрбиелеу тәсілі және балалардың тәжірибелерінің ерекшеліктерін бөліп шығару арқылы). Осылайша, Р.Бенедикт жапондық мінездің қарама-қарсылығын өзінің «Хризантема және қылыш» кітаптарында түсіндіруге тырысты. Бұның себебін ол Жапониядағы әлеуметтану ерекшеліктерінен тапты. Мәдениантропологтар ұлттық мінезді зерттеу кезінде неғұрлым «обьективті» әдістер қолданғанда, олар халық мінез туралы жалпы түсінігін жоғалтып, психологтар сияқты қасиеттердің жиынтығын құрастырады. Соңғы кезде «ұлттық мінез» түсінігі базалық және модальдық тұлға түсініктері сияқты психологиялық және мәдениантропологиялық әдебиеттер беттерінен жоғала бастады. Оның орнына этникалық қоғамдастықтардың психологиялық ерекшеліктерін белгілеу үшін «менталдылық» түсінігі енді. Сонымен қатар этнопсихологияның қалыптасуының алғашқы қадамдарынан-ақ оның ірі өкілдері дәл сол менталдылықты зерттеп, бірақ басқа атпен атаған. Мысал ретінде О.Даунның «Швед менталдығы» кітабын қолдануға болады. Бұнда сандық (психологиялық тест және репрезентативті таңдауларда алынған сұраулар) және сапалық (терең интервью, мәдени-антропологиялық бақылау) әдістері арқылы алынған мәліметтер бірін-бірі толықтырады. Талдау жасау нәтижесінде Даун шведтерді сипаттайтын белгілерді мұқият түрде сипаттады: коммуникация орнатудан қорқу, жасқаншақтық, ұстамдылық, шындарлық, тәуелсіздік, эмоционалды суықтық және мұң. Бірақ «Анналдар» мектебінің тарихшылары менталдылықты қасиеттердің жиынтығы емес, оны бір-бірімен байланысқан түсініктер жүйесі ретінде түсіндірген .

Қалыптылық және ауытқу мәселесі.

Айтылған және басқа да этникалық психоздардың белгілері – еуропалық бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек олардың туғызған мәдениеттен екендігі.

Мәдениет психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап аурлардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін мойындау диогностика тәсілдерімен индивидтерді емдеуді қайта қарастыруы қажет.

Этносаралық қарым-қатынастар түрлі көзқарастар жағынан талдана алады, сондықтан қатынастарға қатысты мәселелерді зерттеумен көптеген ғылымдар-мәдениантропология, саясаттану, әлеуметтану,экономика, тарих, психология айналысады. Ал біз болсақ олардың тек әлеуметтік-психологиялық талдауымен шектелеміз .

Оқу құралының бірінші бөлімінде айтылғандай, этносаралық қатынастар психологиясы этноспсихология салаларының арасында ерекше орынға ие, өйткені әлеуметтік психологияның құрылымдық бөлігі болып табылады және мәдениантропология, сол сияқты психологияның басқа салаларымен тек жанама байланыста. Тек қана этносаралық қатынастарға тән ерекше психологиялық құбылыстар мен процестердің болмайтындығын есте сақтау қажет; олардың барлығы кітаптың бұл бөлімдегі біз сүйенетін топаралық қатынастар үшін универсальды болып табылады.

Топаралық қатынастардың тұлғааралық қатынастарға ықпал ету деңгейі онда қосылған адамдардың өздерін және басқаларды, ең алдымен, қандай бір топ мүшелері ретінде қаншалықты қабылдайтындарына байланысты. Осылайша, этникалық аз мөлшерлі топ мүшелері оларға деген айналасындағылардың көзқарасы олардың аралық сипаттарының емес, топтық мүшелігінің қабылдауына негізделген деп жиі санайды және көп жағдайда онысы дұрыс. Мысалы, 1995 сауалнама жүргізілген Петерден антипатияның дәл ұлтттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.

«Адамдар» ұғымындағы көп мөлшерлі этнонимдер де осыны көрсетеді, мысалы, Сібір мен Шығыс халықтары-наанйлықтарда, нивхтерде, кеттерде және басқаларының көпшілігінде. Ал чукчаның өзіндік атауы – луораветландар - «нағыз адамдар». Бөтендерге деген осыларға ұқсас қатынасты, біз өз-өзіндерін deutsch деп атайтын халықтың орысша атауынан табамыз. Көне орыс тілінде неміс сөзімен анық емес, түсініксіз сөйлеген адамды қалай атаса, осылайша шетелдікті де: орысша сөйлемейтін келемсектер негізінен мылқау ретінде қабылданады, олай болса, адам болса да негізінен зияншыл ретінде.

Егер әлемдік әлеуметтік психологияда кең таралуға ие болған британ зерттеушілері А.Тэшфэл мен Дж.Тернердің жіктеу торын қолданғанда Поршнев концепциясында сөз әлеуметтік идентификциялау мен әлеуметтік дифференцияциялауды жіктеу («біз» және «оларға») процестері туралы болып отыр. Түрлі терминдерді қолдана отырып, олар жалпы писихологиялық принципті ұсынады, оған сәйкес жіктелетін топтардың дифференциациясы (бағалық салыстыру) басқа когнитивті процесс-топтық иденфикациямен (топқа тәуелділікті түсіну) үздіксіз байланысты. Поршневтің дәл айтып келтіруі бойынша: «түрлі қарама-қарсылықтар біріктіреді, түрлі бірігулерд қарама-қарсы қояды, қарама-қарсы қою шегі бұл бірігу бірігулер шегі».

Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын басқа әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі болып табылады.

Этностық ұқастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас бөлігі деп санай отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта тек оған ғана тән ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік жасауда . Осылайша, америккандық этнолог Ж.Девос этностық ұқсастылықты мәдени дәстүрге айналған және осы кезге немесе болашаққа бағыттталған басқа формаларына қарағанда өткенде қалған ұқсастылық формасы ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі – жалпы мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г. У Солдатовамен келісуге болады.

Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру бірлігі.Тұлға сана мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негзінде қалыптасады. Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын, адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуаияда мінез-құлық тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз ете алмайды.Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі.М. Неймарктің айтуы бойынша «адамгершілік деңгейі балалардағы физи-калық және саналылық мүмкін-діктеріне дейін жеткен жоқ», бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жа-ғынан мақсатқа байланысты қоғам норма-лары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол «азамат» болуы керек.

Тұлғаның моральды дамуының көптеген жалпы бөлігі, яғни бүкіл өмірлік жолы және эксперименталды тексеруге тартылған когнетивті-генетикалық тео-риясы көптеген елдерде американдық психолог Лоренс Колбергке жатады. Ж. Пиаже шығарып, Л.С. Выготский ұстанған идеяны, яғни баланың моральдық сана-сының дамуы, ақыл-ойының дамуымен параллель жүреді деп Л. Колбергке осыдан бірнеше фаза бөліп шығарады.

«Ішкі моральді деңгей» бірінші сатыға сәйкес келеді. Мұнда бала тыңдайды, жазалаудан қашу үшін және екіншіден өзара тиімділік үшін бала эгоистік ойларын басшылыққа алады.

«Конвенционалды мораль» үшінші сатыға сәйкес келеді. «Жақсы баланың» модельді, басқалардың қолдауы үшін деген қозғалыстағы ниет және төртінші белгі-ленген тәртіп және анықталған ережелерге сүйену (ережелерге сәйкес келгендердің барлығы жақсы).

«Автономды мораль» - моральді шешімдерді тұлғаның ішіне ауыстырады. Ол бесінші А сатымен ашылады. Жеткіншек адамгершілік ережелерінің салыстырмалы және талаптылығын түсініп және логикалық дәлелденуін талап етіп, жағымдылығын қарастырады. Бесінші В сатысында релятивизм, көпшіліктің қызығушылық танытатын жоғарғы заңға бағынады. Тек осыдан кейін ғана (алтын-шы кезең) тұрақты моральды қағидаларды қалыптастырады.

Қазіргі кездегі жеткіншектері ешқан-дай негізсіз олардың эмоционалды еркін-дігі кейде олардың адамгершілігінің босаң-суының өсуіне әкеледі. Бірақ та үлкен-дердің тәртіптілігі олардың керекті тың-даушыға айналдырып, азаматтық күшінің аздығы, «жоқ» деп қатты айтуға қабілетінің жоқтығына әкелген.

Педагогикалық жұмыс стилі – адам-гершілікті сана мен мінез-құлықты қалып-тастырудағы маңызы. Баланың психи-касы, санасы мінез-құлқына әсер ететін маңызды факторлардың бірі – ол, мектептегі жұмыс стилі, жағдай, режим және дәстүр. Мектептегі жағдай оқушының сезіміне, мінез-құлқына әсер етеді. Сол арқылы адамгершілік қасиеті, мінезі қалыптасады. Мектептегі әрбір бұрыш, бөлме, зал, сынып бөлмесіндегі әрбір зат оқушы жүрегіне жылулық ұялатуы керек. Ол мектеп табалдырығын аттағанда, тіпті түстердің өзі оған әсер етуі тиіс. Социологтармен дәлелденген қабырғаның түсінің эстетикаға сай тиімді таңдап алынуы оқу еңбегін 10-13% өсіреді. Мектептегі тәртіп және күн тәртібі – жинақылық, оқушыдағы адамгершілік қасиет, жауапкершілік, сыйламдылық, парыз сезімінің қалыптасуына әкеледі. Тәртіптілікте – адамгершілікті мінезі бар, егер қоршаған адамдарға деген үлкен сыйласымдылықты түсінуден туындаған жағдай да болады. Тәжірибелерде көрсе-тілгендей егер теріс қылықтар тиылмай көңіл бөлінбесе, онда кейін тұлға дамуында моральді төмендеу немесе қылмысқа әкеледі. Жеткіншектік жаста оқушы өзінің есейіп келе жатқанын сезеді. Олар тек жанұяда ғана емес, қоғамда өзінің рөлін білгісі келеді. Бақылау процесі кезінде қоршаған адамдар өмірі және әдеби шығармалар кейіпкерлерін танып біліп, олар әр адам әртүрлі ойланып, мақсат идеяларының бірдей еместігін түсінеді. Мәне осы кезеңде жеткіншектерде адамгершілікті идеал, яғни жоғарғы адамгершілікті сананың қалыптасқаны байқалады. Сондықтан осы жас кезеңінде адамгершілікті дамуды педагогикалық басқару қажет болып саналады.

Жеткіншектерге жағымды адамгер-шілікті қалыптастырып, жағымсыз нашар әдептер құтылу үшін, көмектесуде мұғалімнің де, оқушының үлкен күш жұмсауы да талап етіледі. Сонымен қатар әрбір айтылған тәрбие сөзі жеткіншектің ерекшеліктеріне сәйкес келуі тиіс. Адам-гершілікті тәрбиелеудің негізгі фактор-ларының тағы бір түрі – түсіндіру. Мысалы, өзіңнен кіші оқушыларды ұруға болмайды, өйткені оған ауыр тиуі мүмкін, егер сені біреу соқса, ол жақсы болар ма еді? деп түсіндіру қажет. Жеткіншектердің адамгершілікті білім алуы жүйелі мақсатты бағытта болуы керек. Егер оқушы адамгершілік түсінігін, категориясын және принциптері туралы анық және нақты көріністерді білмесе, оған тұлға өмірі мен қоғамдағы моральдың рөлін түсінбейді. Сөзбен әсер етудің келесі формасы – сендіру. Сендіру түсіндіру мен нандыруға қарағанда өз мазмұнына қарай бөлек болады. Жеткіншек санасының дамуының нақты деңгейін көрсетеді. Сендіру – логи-калық мысалдар мен дәлелдер жүйесінде құрылады. Мысалы, егер оқушыларға мінез-құлық нормасы туралы әңгіме өткізсек, оның адам өміріндегі рөлі мен әлеуметтік мәнін ашуы тиіс. Тағыда бір мысал сыныпта мұғалім оқушының дұрыс емес мінез-құлқының нәтижесінің, оның нашар етіп көрсететінін дәлелдеуі керек. Педагог жеткіншектерді сендіру арқылы өзінің және айналасындағылардың мінез-құлығына сын көзбен қарап, таңдау жасауын түсіндіруі керек. Міне сондықтан сендіру сезім, ниет, әрекетіне талдау жасау арқылы ұстамды моральді қалыптасуына көмектеседі. Сұрақтарға оқушылар логи-калық жауап қайтаруы тиіс.

Обьективті және субьективті фактор-лардың бірлігі мен өзара әрекеті, адам-гершілікті сананы қалыптастырудағы еле-улі мәселе. Мектептегі қарама-қайшы-лықтар жеткіншекке басқаша әсер етеді. Жеткіншектің адамгершілік санасы мен мінез-құлығына кері әсер ететін факторлардың бірі - ол мектепте және жеке тұлғалардың мінез-құлығынан қалып-тасатын адамгершілікті идеалдар ара-сындағы келіспеушілік. Күнделікті өмірде адамгершілікті әрекеттермен қатар өтірік айту, қаталдық, дөрекілік сияқты факторлар кездеседі. Моральді білімнің аздығы, психологиялық, эмоциялық сауат-сыздық нәтижесінде кейбір ересектер жеткіншектер алдында жағымсыз әрекеттер және дөрекі сөйлеуі мүмкін. Бұл мысал балалардың оларға еліктеп, жаман жолға түсуіне әкеледі. Жағымсыз әрекеттерді дұрыс әрі ақылмен қабылдап, тұлға дамуында жақсы әсермен қалдыруға тырысуы керек. Бұл көзқарасты Г.А. Медынский «Трудная книга» оқулығында былай деп қарастырады: „Зұлымдықты білу, оны мойындау емес, оған қарсыласып, алдын алуымыз керек. Міне бұл жақсылықтың міндетті жағы, адам тұлғасының нағыз сенімі“. Адамгершілікті тәрбиелеуде теория мен тәжірибенің шынайы сын көзқарасын Я.С. Турбовский өз мысалдарында қарама-қайшы жақта көрсетеді. Өз жұмысында әрбір адамгершілікті қасиетке сай жағымсыз қасиеті көрсетеді. Мысалы, жақсылық пен зұлымдық, жақсы мен жаман.

Жеткіншектер 14-15 жаста өз құрдас-тарының іс-ірекеттері туралы ғана емес, өз іс-әрекеттері туралы да, содан кейін қандай оймен жұмысқа араласатыны туралы да көп ойланады. Жеткіншек өз тобын-дағыларға жеке шығармашылықпен қа-райды. Олардың әрқайсысы өз ерек-шеліктерімен ерекшеленеді (қабілет, бел-сенділік, ақылдылық). Жеткіншектер әрбір жасалған іс-шараларға өте сезімталдықпен қарайды. Оларды ұстап, уақыттарын алуды көздеп, ұйымдастырылған шараларды тез түсінеді. Ұжымның өмірі мен іс-әрекеті жеткіншекті егер оның қызығушылығына сәйкес келіп, әсер алған жағдайда ғана толғандырады .

Адамгершілікті адам шынайы іс-әрекет арқылы басқалармен қарым-қатынасқа түсуден алады. Жеткіншектік жаста адамгершілік және идеал жайлы белгілі бір бейне әрекетін түсініп және таңдап дамытудан пайда болады. Біз бұрын әдетті ғылыми зерттеу арқылы жалпы адамгершілік процесін жекелей бөлсек, енді адамгершілікті таңдау кезінде сөз және іс, адамгершілікті білім және бұл білімді қолдана алу қабілеттің қажеттілігін түсінеміз. Сонымен адамгершілікті таң-дауды дұрыс орындау - тұлғаның адамгершілікті дамуында негізгі жай. Жеткіншектердің адамгершілікті дамуына қатысты жалықтырмайтын зейін – бүгінгі күнгі негізгі талап. Мұнда Л.И. Божовичтің ойынша баланың нақты бейнелерге байланыста қандай қатынаста бола-тындығы шешуші рөлге ие.

Жеткіншектердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше кездеседі. Жеткіншектің идеалы көркем әдебиеттердегі кейіпкерлер, не өзінің жақсы білетін, жақсы көретін адамы да болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер болса, осы тек бір кейіпкердің бейнесі емес, жинақты бейне түрінде жүзеге асуы мүмкін. Әр кейіпкердің ұнамды жақтарын жинап, біртұтас жинақты бейне жасап, кейін соған еліктейтіні кездеседі. Елік-тейтін бейне өзінің ұнататын адамы болса, барлық күшін, оның ісіне еліктеуге салып, ақылын, сөзін тыңдауға ұмтылады.

Жеткіншектерде идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік тудырады. Идеал түсінігін дұрыс қабылдау қажет. Тек осы жаста ойдағы идеалға еліктеу процесі жүреді. Міне бұл жеткіншектік жастың басты ерекшелігі. Алайда өз идеалыңды дұрыс табу оңай шаруа емес. Жеткіншек өмірі жайлы ойланып, өз жолын таңдау керек екенін сезеді және түсінеді. Жақсы оқу, тіпті жақсы мінез-құлықтың жеткіншекке аздық ететінін түсінеді. Мұғалімдер жоғары адамгершілікті идеалды ұсынады. Жеткін-шектер идеалында, мысалы қыздарда-қыздарға тән, ал ұлдарда-ұлдарға тән ортақ қыр және қасиеттер міндетті түрде болуы тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу түрткісі ретінде идеалдың алатын рөлі ерекше. Жеткіншек өз-өзіне талдау жасауда жақсы немесе жаман екенін анықтап ғана қоймайды. Алдыңғы айтылғандарды қорытындылай келе, келесі нәтижеге келеміз:

- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;

- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеал-ды көрсетуде, ойластырып, дифферен-цияланған келіс болуы қажет;

- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде, тұлғаның даму процесі қиындайды.

Жеткіншектің зиятты дамуы және адамгершілікті идеалының дамуы - өмір ережесі ретінде анықталады. Идеалға ұмтылу жеткіншектік жастың ерекше белгісі. Адамгершілікті идеал адам өмірінің түрткісі болып саналады: «біріншіден баланың адамгершілікке тырысуына тұрақты және жиі жүйе құрайды, екін-шіден, егер идеал саналы, түсінікті болса, онда жеткіншекке адамгершілік эталоны қасиеті ретінде болады. Адамгершілікті идеалды түсіну әрқашанда оның әрекет-тілігін көрсете бермейді. Адамгершілік идеал жоғары бағаланып, таңдану сезімін тудырса, көбінде тұлғаның дамуына әсер етпейді. Идеал жеткіншек дамуына елеулі әсер етуі үшін, идеал – абстрактілі, арман сияқты болмауы тиіс.