Ақылдастар алқасы: Х.Әб жа нов, М.Қойгелдиев, Т. Омар бе ков

6

                                                                                                       

Қазақ тарихы  

№9 (186), қыркүйек, 2020

АТА  қАзАқТың  АрҒы  ТАрихынАн

ҚАЗАҚТЫҢ  ДӘСТҮРЛІ  КІСІЛІК  КОНЦЕПЦИЯСЫНЫҢ  

ІЛКІМДІ ТӨРТ  ПРИНЦИПТЕРІНІҢ  ӘЛЕУМЕТТІК-

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ (КОГНИТИВТІК)  СИПАТЫ

Нұрсан ӘЛІМБАЙ, 

этнолог

Кіріспе.  Дәстүрлі  қоғамдық  қатынастар  атаулыға 

тән  тұлғалық  байланыстар  жүйесінің  айырықша 

үстемділігі  [2;5;10;11]  байырғы  қазақ  социумының 

да  құрылымдық  һәм  функционалдық  негізі  болып 

табылады  [5;8;9].  Осы  қисын  тұрғысынан  көшпелі 

қазақы ортада, бір жағынан, «адал», «арам», екінші 

жағынан,  «обал»,  «сауап»  деп  аталатын  көпшілікке 

етене таныс екі жұп категория-принциптердің, әсіресе, 

тікелей  тұлғааралық  қатынас  желісіндегі  және  осы 

қатынас  арқылы  реттелініп  отырылған  «субъект-

объект» байланыстар саласындағы ерекше маңызды 

рөл атқарғандықтарын бажайлауға әбден болады.

Методология.  Төменде  аталған  категория-прин-

циптердің  әрқайсысының  когнитивтік-антропо логия-

лық  сипаты  (функционалдық-теориялық  образы) 

беріліп  отыр.  Осы  ретте  ерекше  екшеп  айтар  жайт 

–  авторлық  сюжеттік  желіс  қарастырылып  отырған 

категория-принциптердің,  ең  алдымен,  «субъект-

субъект»  деп  аталатын  жеке  тұлғалық  қатынас  жү-

йесі  арқылы  реттелінетін  өзара  себеп-салдарлық 

байланыстары  тұрғысынан  өрбітіледі.  Мұндай  мето-

дологиялық (құрылымдық-функционалдық) ұстаным-

ның  дәстүрлі  қазақы  ортадағы  ежелден  орныққан 

кісілік  концепциясының  әлеуметтік-антропологиялық 

болмыс-бітімін  мүмкіндігінше  дұрыс  парықтауға  сеп 

болатындығы түсінікті гәп болса керек.

АДАЛ  –  көшпелі  ортадағы  этикалық  мәнді  қа-

тынастар  жүйесін  ұйымдастыратын  және  реттейтін 

«адал» ↔ «арам», «обал» ↔ «сауап» деп аталатын екі 

жұптан  тұратын  төрт  іргелі  категория-принциптердің 

бірі  [1].  Оны  мәні  мен  қолданыс  аясы  тұрғысынан 

субъектілік  және  объектілік  деп  жіктеуге  болады. 

«Адал»  субъектілік  қасиет  ретінде,  ең  алдымен,  су-

бъектінің,  яғни  адамның  іс-әрекеті  арқылы  көрінеді. 

Оның объектілік қасиеті белгілі бір объектінің (мысалы, 

көшпелі  ортада  мал,  өсімдік  және  т.б.)  қолданыстық 

маңызды  тұрғысынан  анықталады.  Бірақ  объекті-

нің  адалдық  сипаты,  түптеп  келгенде,  субъектінің 

тиісті  әлеуметтік-мәдени  (этномәдени)  ортаның 

ежел ден  қалыптасқан  талғамы  мен  қажеттілігіне 

сәйкес рухани позициясы мен дүниетанымы арқылы 

айғақталынады. Яғни, соңғылардың ерекшеліктеріне 

байланысты  болады.  Демек,  субъектінің  де, 

объектінің  де  адалдығы  әлеуметтік  ортадағы 

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: