Тезекбай Г., Садықова Н.М

362 
Жасөспірімдік шақтың тұлғалық ерекшеліктерін көптеген шетелдік жəне ресейлік 
психологтар зерттеген. Е. Фромм, К.Хорни, Э.Эриксон, Л.С. Выготский, Л.И. Божович жəне 
т.б.
[1,2].
Қазіргі психологиядағы сəттілік заманауи қоғамның маңызды құндылықтарының бірі 
ретінде қарастырылады (Собкин, Буреломова, 2012; Реан, 2016). Жетістікті түсіну 
жасөспірімдік шақта ерекше мəнге ие болады. Жеткіншектің құндылықтар жүйесі белсенді 
түрде қалыптасатын, оның негізінде оның əлем жəне ондағы орны туралы түсініктері 
құрылатын кезең. Жетістікті 
түсіну мақсат қоюға жəне оның жетістіктерін бағалауға əсер етеді
жасөспірімнің өзі жəне өмірі туралы, оның психологиялық сəттілігі туралы түсініктерін 
қалыптастыру үшін өте маңызды (Абулханова-Славская, 1991; Божович, 1997; Эльконин, 
1989). 
Бұл жасөспірімдердің жетістік туралы ойлары олардың жеке басының қалыптасуына 
қандай əсер етеді деген сұрақ. Атап айтқанда, өзін-өзі бағалау жəне өмірлік жоспарларын 
қалыптастыру, меңгереді ерекше өзекті болып табылады. 
Жасөспірімдік кезең өзіндік имиджді белсенді түрде құрумен сипатталады, оның 
маңызды бөлігі өзін-өзі бағалау болып табылады (Божович, 1997). Отандық жəне шетелдік 
концепцияларға сəйкес, өзін-өзі бағалау тұрақты емес, ол əртүрлілігіне байланысты өзгеретін 
факторлар, соның ішінде тəжірибе сəйкес басқалармен қарым-қатынас жəне өз қызметін 
бағалау құндылықтар мен идеалдармен (Бернс, 1986; Захарова, 1989 ж.; Лисина, 1986) 
қалыптасуының ең маңызды шарты өзін-өзі бағалау - басқа адамдармен (ересектермен жəне 
құрдастармен) қарым-қатынас [3]. 
Бұл жасөспірім əлеуметтік нормалар мен мəдени құндылықтарды меңгереді, сонымен 
қатар басқалардың оны қалай бағалайтынын көреді (Бернс, 1986; Лисина, 1986; Кон, 1989) 
сонымен қатар, рефлексияның дамуы жасөспірімнің білім алуына ықпал етеді жəне өз 
жетістіктері бойынша өзін бағалайды. Кез келген əрекеттегі табыс адамның осы əрекетке 
қабілеттілігінің критерийі болып табылады(Лисина, 1986).
Жасөспірімдік шақ, сонымен қатар, эмоционалды жəне əлеуметтік құзіреттіліктің 
дамуымен сипатталады. Эмоционалды құзіреттілік эмоцияларды басқару қабілетімен 
байланысты, ал əлеуметтік құзыреттілік басқалармен тиімді қарым-қатынас жасау қабілетіне 
бағытталған. Бұл процесс барысында жасөспірімдер өздерінің сезімдері мен басқалардың 
сезімдерін анықтап, белгілей алатындығын жақсы түсіне бастайды. 
Жасөспірімдік шақ 10-11 жастан 15-16 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды жəне баланың 
жəне оның ата-анасының өміріндегі ең қиын жəне жауапты кезеңдердің бірі болып табылады. 
Бұл жас дағдарыс деп саналады, өйткені даму мен өмірдің барлық аспектілеріне əсер ететін 
өткір сапалық өзгерістер бар. Жасөспірімдік кезеңнің дағдарысы даму мен жетекші іс-
əрекеттің əлеуметтік жағдайының өзгеруімен байланысты. 
Психологтар жасөспірімді екі кезеңге бөледі: жағымсыз жəне жағымды. 
Жағымсыз кезеңде - құндылықтар мен мүдделердің ескі жүйесін жою, ішкі өзгерістерден 
белсенді түрде бас тарту. Бала өзгерістер болып жатқанын сезінеді, бірақ психологиялық 
тұрғыдан ол оларға əлі дайын емес, сондықтан оның ашушаңдығы, апатиясы, үнемі 
мазасыздығы мен наразылығы басым болады. 
Жағымды кезеңде жасөспірім болып жатқан өзгерістерді қабылдауға жəне жүзеге 
асыруға дайын. Оның жаңа достары, қызығушылықтары бар, ол жаңа сапалы деңгейде сөйлесе 
алады, жетілгендік сезімі пайда болады, эмоциялар тұрақты болады. 
Дамудың əлеуметтік жағдайы – бұл белгілі қоғамда қабылданған қарым-қатынастар 
жүйесіндегі баланың ерекше орны. Жасөспірімдік кезеңде ол тəуелді балалық шақтан тəуелсіз 
жəне жауапты ересек өмірге өтуді білдіреді. Жасөспірім балалық шақ пен ересектік 
арасындағы аралық орынды алады. 
Жетекші əрекет – бұл əрбір жеке кезеңде баланың психикалық дамуындағы негізгі 
өзгерістердің пайда болуын анықтайтын əрекет. Кіші жастағы оқушылар үшін бұл əрекет 
тəрбиелік сипатта болса, жасөспірімдік кезеңде ол интимдік-тұлғалық қарым-қатынасқа 
ауысады. Дəл құрбыларымен қарым-қатынас процесінде баланың өзіндік санасының жаңа 

363 
деңгейі қалыптасады, əлеуметтік өзара əрекеттесу дағдылары, бағыну жəне сонымен бірге өз 
құқықтарын қорғау қабілеті қалыптасады. Сонымен қатар, қарым-қатынас жасөспірімдер үшін 
өте маңызды ақпараттық арна болып табылады
[4].
Жасөспірімдік шақтағы қызығушылықтың осындай күрт өзгеруі нəтижесінде оқу əрекеті 
жиі зардап шегеді, мектеп ынтасы төмендейді. Мектептегі бұрынғы жетістіктерін қалпына 
келтіруге тырысқан ата-аналар балаларының құрдастарымен қарым-қатынасын шектеуге 
тырысады. Дегенмен, жасөспірімдер үшін ең маңызды іс-əрекет – бұл құрдастарымен қарым-
қатынас жасау жəне ол баланың толық психикалық дамуы үшін қажет екенін есте ұстаған жөн. 
Өзін-өзі бағалау - бұл адамның өзін-өзі бағалауы: оның қасиеттерін, мүмкіндіктерін, 
қабілеттерін, өз қызметінің ерекшеліктерін. Өзін-өзі бағалау оның екі құраушы факторының 
бірлігінде қалыптасады: адамның өзі туралы білімін көрсететін ұтымды жəне эмоционалды, 
оның бұл білімді қалай қабылдайтынын жəне бағалайтынын көрсететін, жалпы нəтиже қандай 
(жəне мұнда ауқым өте кең болуы мүмкін - өз идеалына сенуден бейқам өзін-өзі қорлауға 
дейін) қосады. Сонымен, өзін-өзі бағалау адамның өз іс-əрекеті мен іс-əрекетін, оның 
мотивтері мен мақсаттарын сезінуінің ерекшеліктерін, өз қабілеттерін көру жəне бағалау 
қабілетін көрсетеді. 
Өзін-өзі бағалаудың бірқатар өлшемдері бар: ол дұрыс немесе жалған, салыстырмалы 
түрде жоғары немесе төмен, тұрақты немесе тұрақсыз болуы мүмкін. Жетілген өзін-өзі 
бағалаудың айрықша белгісі дифференциалды өзін-өзі бағалау болып табылады: адам өмірінің 
сол салаларын, өзі күшті, жоғары нəтижелерге қол жеткізе алатын, елеулі қиындықтарды жеңе 
алатын жəне оның мүмкіндіктері бар салаларын нақты түсінеді жəне анықтайды. орташа. 
Жасөспірімдік кезеңде баланың денесінде үлкен өзгерістер орын алады, оның жылдам 
қайта құрылымдалуы жүріп жатыр. Жасөспірімнің өмірінде көптеген өзгерістер орын алады. 
Осы жаста мектеп оқушылары игере бастайтын ғылымдардың негіздерін зерттеу олардың 
ойлауына, есте сақтауына жəне басқа психикалық процестеріне жаңа, жоғары талаптар қояды. 
Жаңа оқу пəндері, оқу материалының көлемінің ұлғаюы білімді меңгеру техникасы мен 
əдістерін жетілдіруді, үлкен дербестікті талап етеді. Жасөспірімдердің қоғамдық жұмысы 
байыпты жəне мазмұнды бола түсуде: олар қазірдің өзінде мектептің қоғамдық өмірінің негізгі 
бастамашылары мен қатысушылары болып табылады. Жасөспірімнің үйдегі орны өзгереді. 
Кейбір жағынан олар оны ересек адам ретінде тани бастады, оның құқықтары мен міндеттері 
көбірек, олар оған көбірек сенеді, бірақ одан көбірек сұрайды
[5,6].
Жеткіншектің шынайы дербестігінің өсуі оның өзіне деген жаңа көзқарасына, өзін 
түсінуге, өзін толық бағалауға ұмтылуына əкеледі. Осы өзгерістердің барлығы өзіндік сананың 
дамуын ынталандыратын қайнар көзі, негізгі факторы болып табылады. 
Жасөспірімдік шақ «ғылым бойынша» да, «өмірде» де «қиын», «сын», «қайшылықтар 
дəуірі» болып саналады. Осы кезде тез, кейде бірнеше айдың ішінде баланың сыртқы келбеті 
мен мінез-құлқында мұндай өзгерістер орын алып, ол танылмайтын болып, оның əрекеті 
түсініксіз, түсініксіз болып көрінеді. 
Осылайша, жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы оны құрдастары арасында қабылданған 
моральдық құндылықтар мен талаптарға сəйкестендіру процесінде қалыптасады. Өзін-өзі 
бағалаудың тұрақтылығына айналаңыздағы адамдардан өзіңізді жəне мінез-құлқыңызды 
мақұлдау арқылы қол жеткізіледі. 
Жасөспірімдер ерекше жасөспірім субмəдениетін құрайтын өзіндік нормалары, 
көзқарастары, мінез-құлық формалары бар ерекше əлеуметтік-психологиялық жəне 
демографиялық топ болып табылады. 
Ересек ұрпақтың міндеті - балаларды қоғамдағы толық тəуелсіз өмірге, олардың табиғи 
мүмкіндіктерін іске асыруға жəне өзін-өзі жетілдіруге ұмтылуға дайындау. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: