Талет А.Н., Тоқсанбаева Н.Қ

354 
əрекеттер жүйесі ретінде анықтайды [2 ,237 б.]. Біздің идеяларымызға Е. В. Змановскаяның 
пайымдаулары жақын болды. Бұл автор девиантты мінез-құлықты девиантты мінез - 
құлықтың синонимі ретінде қарастырады, оны "əлеуметтену — бейімделу-оқшаулау"осіндегі 
тұлғаның əлеуметтік-психологиялық жағдайы ретінде талдайды. Сондықтан ол "əлеуметтік 
мінез-құлықты бұзу" терминін ұсынады, бұл белгілі бір қоғамда қабылданған мораль мен 
мораль нормаларына қайшы келетін жəне əлеуметтік бейімделумен бірге жүретін мінез-
құлықты білдіреді [3, 26 б.]. 
Қалай болғанда да, шетелдік жəне отандық авторлар девиантты мінез-құлық 
анықтамаларында оны адамның іс-əрекетін қоғамда немесе оның топтарында кең таралған 
нормаларға, 
мінез-құлық 
ережелеріне, 
стереотиптерге, 
үміттерге, 
көзқарастарға, 
құндылықтарға сəйкес келмеуімен байланыстырады. 
Зерттеушілер де девиантты мінез-құлықтың осындай маңызды сипаттамасын олар осы 
мінез-құлықтың салдары ретінде қарастыратын зиян ретінде көрсетеді .Адамдарға жəне жеке 
адамға келтірілген залалдан көрінеді, осыған байланысты мінез-құлық деструктивті немесе 
аутодеструктивті деп сипатталады . Бұл материалдық жəне моральдық зиян, физикалық 
зорлық-зомбылық жəне ауырсынуды түзету, денсаулығының нашарлауы, төтенше 
жағдайларда өмірге қауіп төндіруі мүмкін. Девиантты тұлғаның өзі келтіретін зиян аясында 
əлеуметтік бейімделу процестерін қарастыруға болады. Психологиялық көзқарас адамның 
жанжалына, жеке басының өсуіне жəне жеке басының тозуына байланысты девиантты мінез-
құлықты қарастырады.Короленко О.П. жəне Т.А. Донских ауытқушылықтың келесі 
критерийлерін атап өтті-өмір сапасының нашарлауы, мінез-құлқына сыншылдықтың 
төмендеуі,бұрмаланулар, өзін-өзі бағалау мен эмоционалды бұзылулардың төмендеуі. 
Авторлардың пікірінше, олар оқшауланғанға дейін əлеуметтік бейімделу жағдайына əкелуі 
мүмкін [4,Б.24-25.]. 
Көптеген зерттеушілер жасөспірімді девиантты мінез-құлықты дамыту үшін қауіп бар 
факторы ретінде қарастырады. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының ерекше 
табиғатын жақсы түсіну үшін осы жастағы адамдарға тəн жалпы, типтік, психологиялық 
ерекшеліктерін қарастыру қажет. Л. Выготский жасөспірімнің типтік ерекшеліктерін атап 
өтті: интроспекцияның пайда болуы, интроспекцияға əкеледі; өз тəжірибелеріне ерекше 
қызығушылықтың пайда болуы, сыртқы əлемге қанағаттанбау, өзін-өзі ұстау, тек сезімнің 
пайда болуы, өзін-өзі растауға деген ұмтылыс, басқаларға қарсы тұру, олармен келіспеушілік. 
Осылайша, мінез-құлықтағы ауытқулар жасөспірімнің жеке басындағы өзгерістермен 
байланысты болуы мүмкін. Психика, психикалық, əлеуметтік, эмоционалды дамуы сапалы 
өзіндік ерекшелігімен ерекшеленетіндіктен, ол жасөспірімнің өсуі мен мінез-құлқының 
барлық ерекшеліктерін, оның ішінде мүмкін болатын ауытқуларды да анықтайды . 
Көптеген зерттеушілер девиантты мінез-құлықтың алдын-алу жасөспірім кезінде ерекше 
маңызды екенін атап өтті. Біріншіден, бұл дамудың қиын дағдарыс кезеңі, ол қалыптасу 
процесінің субъективті құбылыстарын ғана емес, сонымен бірге қоғамның дағдарыстық 
құбылыстарын да көрсетеді, екіншіден, жасөспірім шағында жеке тұлғаның өте маңызды 
қасиеттері қалыптаса бастайды, оған жүгіну оның əртүрлі формаларында ауытқулардың 
алдын-алудың маңызды компоненттерінің бірі бола алады. 
Бірқатар зерттеушілер мінез-құлықтың девиантты формалары əлі бекітілмеген кезде 
алдын-алуды ертерек жүргізу тиімдірек деп санайды. "Бірақ бұл құбылыстың өте ауыр 
түрлеріне ғана назар аудару маңызды емес. Шындықтан кету əлі күнге дейін өзінің жарқын 
көрінісін таппаған, қоршаған ортаның талаптарымен қиын қақтығыстарда мінез-құлықтың 
девиантты заңдылықтарын енді ғана игере бастаған, девиантты мінез-құлықтың əртүрлі 
түрлеріне қатысуы мүмкін адамдар өздеріне үлкен назар аударуды талап етеді"[5.Б.16.]. 
Ерте алдын-алу шаралары жасөспірімнің қоршаған ортасына да, жасөспірімнің өзіне де 
бағытталуы мүмкін. Ең алдымен, жасөспірімнің жеке басына əсер етпес бұрын өмір мен 
тəрбиенің қолайсыз жағдайларын анықтау жəне жою қажет; оның мінез-құлқына теріс əсер 
ету көздерін жою. Іс жүзінде бүгінде девиантты мінез-құлықтың əртүрлі түрлерімен жұмыс 
істеуге арналған көптеген алдын-алу бағдарламалары бар

355 
Əр түрлі тəсілдер мен бағдарламаларды талдау жасөспірімдермен алдын-алу 
жұмыстарының негізгі модельдерін анықтауға мүмкіндік береді [4, 201 б.]. 
Ақпараттық-ағартушылық моделі.Алдын алудың ақпараттық моделі көбінесе есірткі мен 
алкогольге тəуелділіктің алдын-алу бағдарламаларында қолданылады. Бұл жағдайда əртүрлі 
бейне өнімдер қолданылады - фотосуреттер, плакаттар, есірткі қабылдайтын адамның 
физикалық ақаулары, сондай-ақ өмір жолы туралы "нашақордың" атрибуттары көрсетілген 
бейнелер . 
Əлеуметтік моделі. Бұл модель қоршаған орта мен жағдайлар адамның іс-əрекетін, 
мінез-құлқының сипатын қалыптастыратын негізгі фактор болуы мүмкін деген идеядан 
туындайды . Девиантты мінез-құлықтың табиғаты туралы мұндай көзқарас əлеуметтік əсер 
етуші типтегі алдын-алу шараларының мəні мен мазмұнын анықтайды.Негізінен олар негізгі 
себептерді, нақты əлеуметтік ынталандыруды, адамның мінез-құлқына теріс əсер ететін 
жараларды ауыздықтауға немесе жұмсартуға бағытталған. Əлеуметтік əсер ететін 
бағдарламалар біз əлеуметтік əсерді анықтау жəне оған қалай қарсы тұру керектігін үйрету 
қабілетін дамыту қажеттілігінен туындайды. Əлеуметтік əсерде келесі компоненттерді 
ажыратуға болады: қабылданған ережелер мен нормалардан ауытқудың теріс əлеуметтік 
салдары туралы ақпарат; қарым-қатынас дағдыларын дамыту, топтың қысымына төтеп беру 
қабілеті ; қиындықтарды жеңу тəсілдеріндегі жаттығулар, практика. 
Тұлғаға бағытталған модель. Жеке тұлғалық ерекшеліктер мен мінез-құлық нысандарын 
түзету элементтері бар жеке өсу тренингтері. 
Девиантты мінез-құлықтың алдын-алудың негізгі бағыттарының ішінде, бұрын 
қарастырылғаннан басқа, медициналық-биологиялық тəсіл ерекше орын алады. Оның мəні 
əртүрлі психикалық ауытқулардан зардап шегетін адамдарға қатысты Медициналық жəне 
профилактикалық сипаттағы мақсатты шаралармен əлеуметтік нормалардан ықтимал 
ауытқулардың алдын алу болып табылады. Мұнда психологиялық қызмет көбінесе 
диагностикалық жұмыстарды орындайды.Жалпы айтқанда алдын-алу жұмыстары жүргізілу 
үстінде болса,девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдерді көптеген əрекеттерін алдын алуға 
болады. 
Əдебиет 
1. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения: учебное пособие для вузов / Ю.А. Клейберг. -М. 
«ТЦ Сфера» 2003. -160 с. 
2. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя / И.С. Кон. - М.: Просвещение, 1989. - 255 с. 
http://wvvw.neuro.net.iTj/sexology/bookl9.html 
3. Змановская Е.В. Девиантология (психология отклоняющегося поведения) / Е.В. Змановская. - М.: 
Академия, 2003. - 288с. 
4. Короленко ЦП. Семь путей к катастрофе: Деструктивное поведение в современоном мире /Ц.П. 
Короленко, Т.А. Донских. -Новосибирск, 1990. – 224 с. 
5. Мухамадеева З.Ф. Социальные причины девиантного поведения девочек подростков в условиях 
трансформации российского общества: автореф. дисс. ... канд. социол. наук. - Уфа, 2007.- 21 с.

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: