Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

96 
Сейдалиев А.М. 
Қазақстан Республикасы, Қызылорда қ., 
Қызылорда Болашақ университеті 
Рымханова А.Р.
(Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., 
Академик Е.А. Букетов атындағы Қарағанды университеті) 
 
 
ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ МАМАНДАРДЫҢ КƏСІБИ ДАҒДАРЫС КҮЙЛЕРІН 
ЗЕРТТЕУ 
 
Зерттеу тақырыбының өзектілігі кəсіби даму дағдарыстарының психологиялық 
сипаттамаларын, олардың дамуын анықтайтын факторларды, дағдарыстарды бастан кешіру 
процесінде пайда болатын қызмет субъектісінің психологиялық құрылымындағы өзгерістерді, 
сондай-ақ дағдарыстардан шығу ерекшеліктерін анықтау қажеттілігімен байланысты. Кəсіби 
қызметтегі белең алатын дағдарыстар көптеген себептерге байланысты туындайды, олардың 
негізгі детерминанттары жас ерекшелігіне байланысты психофизиологиялық өзгерістер, өмір 
сүрудің əлеуметтік-экономикалық жағдайларының өзгеруі, жаңа білім беру стандарттарын 
енгізумен, кəсіби қызметті сіңірудің өсуімен, өмірлік маңызды оқиғалармен жəне т.б. 
байланысты педагогтың кəсіби қызметі мен белсенділігін орындау сапасына қойылатын 
талаптардың елеулі өзгерістері болуы мүмкін. 
Бұл ретте дағдарыс проблемасын ашатын бірқатар зерттеушілердің жұмыстарына шолу 
жасалды. Педагог-психолог мамандарының кəсіби қызметіндегі дағдарыстардың пайда 
болуына ықпал ететін себептер мен жағдайларды, сонымен қатар стрестік жағдайларды 
жеңуге ықпал ететін копинг-стратегияларды зерттеу мақсатқа алынады. Автордың тұлғаның 
кəсіби өмірінде туындайтын дағдарыстарды зерттеу нəтижелері көрсетіледі. Эксперименттік-
эмпирикалық зерттеуде келесі психодиагностикалық əдістемелер қолданылды: Р.Лазарус пен 
С. Фолкманның Т.Л. Крюкова, Е. В. Куфтяк, М.С. Замышляева бейімдеген "Копинг 
стратегиялары" əдістемесі; Р. Мартин мен Х. Лефкорт (Situational Humor Response Question - 
naire) "Ситуациялық əзіл-сықақ реакциясы сауалнамасы". 
Эксперименттік-эмпирикалық зерттеулердің нəтижелері 2 жылдан 13 жылға дейінгі 
педагогикалық тəжірибесі бар педагог-психологтар мен 14 жылдан 36 жылға дейінгі 
педагогикалық тəжірибесі бар педагог-психологтар кəсіби дағдарыс жағдайындағы мінез-
құлық стратегиясымен, кəсіби қызметте туындайтын қиындықтарды жеңу тəсілдерімен 
ерекшеленетіні жөніндегі зерттеу болжамын дəлелдеді.
Дағдарыс феномені психология мен педагогиканың егжей-тегжейлі зерттеу пəні болып 
қала береді. Қазіргі уақытта педагогтың кəсіби дамуы призмасы арқылы қарастырылатын 
дағдарыстық құбылыстарды зерттеу ең өзекті мəселелердің бірі болып табылады. 
Кейінірек, шетелдік психологияда дағдарыс кеңірек түсініле бастады - адамның ішкі 
өмірінің құбылысы, оны тепе-теңдік емес жағдайға əкелетін, психикалық тыныштықты 
бұзатын жəне бұрын қолданылған əдетпен жеңе алмайтын, табиғи түрде қалыптасқан əдістер, 
тəсілдер деп қарастырылды (Г. Каплан,1964; С. Филипп, 2010; М.Г. Каван, 2006 жəне т.б.) 
[1,2,3]. 
Қазіргі уақытта педагогтың кəсіби қалыптасуындағы дағдарыстар ерекше назар 
аударуды қажет етеді. Э.Ф. Зеер,2006; Е.А Климов, 2006; А.К. Маркова,1996; Л.М. Митина, 
2004; Э.Э. Сыманюк,2007; жəне т.б. еңбектерінде ұсынылған кəсіби қалыптасу дағдарыстары 
тұлғаның кəсіби қалыптасуының қарқыны мен векторының өзгеруімен көрінеді, бұл кəсіби 
сананың семантикалық құрылымдарын қайта құруға, жаңа мақсаттарға қайта бағдарлауға, 
мұғалімнің əлеуметтік-кəсіби ұстанымын түзетуге əкеледі [4,5,6,7]. 
Р.А. Ахмеров, 1994; "өмірбаяндық дағдарыс" категориясын енгізеді — бұл адамның ішкі 
əлемінің феномені, ол өз өмірінің нəтижесіздігін сезінудің əртүрлі формаларында көрінеді. 

97 
Дағдарыстың негізгі түрлері-іске асырылмау, бос болу, үмітсіздік, олар əртүрлі 
комбинацияларда көрінуі мүмкін жəне əр түрлі дəрежеде болады [8]. 
Педагогтың кəсіби даму дағдарысы кезеңінде туындаған кəсіби қиындықтарды сəтті 
шешудің бір құралы оның өзіне деген сауатты қатынасы болуы мүмкін. Мінез-құлықтың осы 
бағытын жүзеге асырудың маңызды шарты кəсіби педагогикалық іс-əрекетті көрсету қабілетін 
дамытудың жеткілікті деңгейіне айналады, бұл маман тұлғасының дағдарыс жағдайынан 
шығудың ішкі тетіктерінің бірі болып табылады. 
Сонымен, психология ғылымында дағдарыстар мен дағдарыстық жағдайлар мəселесі 
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы тұрғысынан зерттеледі. Дағдарыстар мен дағдарыстық 
күйлер жеке өсу мен байытуға байланысты дамудың бір сатысынан екінші сатысына ауысумен 
бірге жүретін процестер ретінде қарастырылады. Ғалымдардың еңбектерінде дағдарыстың 
алдында дағдарыстық жағдайлардың пайда болуына делдал болатын жеке тұлғаның сапалық 
жəне сандық өзгерістерінің жинақталу кезеңдері болатындығы айтылған. 
Зерттеудің тəжірибелік-эксперименттік базасы ретінде жалпы білім беру ұйымдары 
алынды. Жалпы іріктеу көлемі 40 педагог-психологты құрады.
Барлық зерттелушілер-педагогикалық білімі бар жəне орта жəне жоғары сыныптарда 
гуманитарлық жəне жаратылыстану пəндерінен сабақ беретін педагог-психологтар.
Респонденттердің орташа жасы - 36 жас, мамандығы бойынша орташа жұмыс өтілі – 15 
жыл. 
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз педагогтардың кəсіби қызметіндегі 
дағдарыстардың пайда болуына ықпал ететін себептер мен жағдайларды, сонымен қатар 
стрестік жағдайларды жеңуге ықпалт ететін копинг-стратегияларды зерттеу мəселесін өзекті 
деп санаймыз. Педагог тұлғаларының кəсіби дағдарысының пайда болуына кəсіби орта 
факторлары, атап айтқанда, ұжымдағы психологиялық ахуал, жұмыс ерекшеліктері, алға 
жылжу мүмкіндігі, материалдық қамтамасыз ету, мазасыздық деңгейі, эмоционалды 
тұрақтылық, кəсіби қызметке ынталандыру сияқты жеке ерекшеліктер əсер етеді деп 
санаймыз. 
Стресске, дағдарыстық жағдаяттарға əкелетін негізгі факторларға педагог-
психологтардың күнделікті кəсіби іс-əрекетінде болатын эмоционалды шамадан тыс жүктеме, 
үлкен жауапкершілік, пайда болатын психологиялық-педагогикалық жағдайлардың 
күрделілігі, рөлдік белгісіздік, əлеуметтік бағалау, жиі жəне қарқынды байланыстарды жүзеге 
асыру қажеттілігі, əртүрлі əлеуметтік топтармен өзара əрекеттесу жатады. Себебі қазіргі 
мектептерде психологиялық проблемалары бар оқушылардың саны өсуде. Ал олармен 
атқарылатын жұмыстарға ең алдымен жауап беретін – педагог-психологтар екендігін ескерсек, 
олардың алдындағы баланың психологиялық денсаулығы, тағдыры мен тұлғалық өсуіндегі 
үлкен жауапкершілік соларға артылатынын атап көрсетуге болады. Сондықтан үлкен жүктеме 
мен стрестік жағдаяттардан педагог-психологтарда кəсіби дағдарыстық жағдайлар жиі болып 
тұратыны көптеген зерттеулерден анықталып, дəлелденген [8]. 
Стрестік жағдайлардағы копингтік мінез-құлық стратегиясын зерттеу үшін 22 жастан 58 
жасқа дейінгі 40 жалпы білім беретін мектеп педагог-психологтары қатысқан зерттеу жүргізілді.
Эксперименттік-эмпирикалық зерттеуде келесі психодиагностикалық əдістемелер 
қолданылды:
1) Р.Лазарус пен С. Фолкманның Т.Л. Крюкова, Е. В. Куфтяк, М.С. Замышляева 
бейімдеген "Копинг стратегиялары" əдістемесі;
2) Р. Мартин мен Х. Лефкорт (Situational Humor Response Question - naire) "Ситуациялық 
əзіл-сықақ реакциясы сауалнамасы". 
Р.Лазарус пен С. Фолкман əдістемесінің көмегімен білім беру саласында аз жұмыс өтілі 
бар (2 жылдан 13 жылға дейін) жəне 14 жылдан 36 жылға дейінгі жұмыс өтілі бар педагогтердің 
кəсіби қызметіндегі стрестік жағдайларды еңсеру жолдары, күрес стратегиялары анықталды (1-
кестені қараңыз). Қиындықтармен күресу, əдістеме авторларының пікірінше, адамның белгілі 
бір сыртқы жəне (немесе) ішкі талаптарын басқару мақсатында үнемі өзгеріп отыратын 
танымдық жəне мінез-құлық əрекеттері бар, олар оны сынайды немесе оның ресурстарынан 

98 
асып түседі деп бағаланады. Теріс жағдайларды жеңудің міндеті - қиындықтарды жеңу немесе 
олардың теріс салдарын азайту жəне осы қиындықтардан аулақ болу немесе оларға төтеп беру. 
Зерттеу нəтижелері педагог-психологтар жұмыс өтіліне қарамастан, оң қайта бағалау жəне 
өзін-өзі бақылау сияқты мінез-құлық стратегиясын жиі қолданады деп айтуға мүмкіндік береді, 
бұл кəсіби қызметтің шиеленісті жағдайларында олар жағдайды өзгертуге күш салады, мəселені 
шешуді жоспарлайды. 
Р.Лазарус пен С. Фолкман əдістемесінің шкаласы бойынша көрсеткіштерді статикалық 
салыстыру кəсіби қызметтің шиеленісті жəне стрестік жағдайларында жас педагог-психологтар 
(еңбек өтілі 2-13 жыл) тəжірибелі оқытушыларға қарағанда жиі кездеседі (педагогикалық 
жұмыс өтілі 14 – тен 36 жасқа дейін) "қашу-қашу" сияқты мінез-құлық стратегиясын қолданады, 
яғни. олар стрестік жағдайдан жəне проблемаларды шешумен сипатталатын пассивті мінез-
құлық формасын көрсетеді. 
Кесте 1 - Стюденттің t-критерийі бойынша жұмыс өтілі əртүрлі педагог-психологтардың 
"Копинг-стратегиялары" сауалнамасының шкаласы бойынша орташа көрсеткіштерін 
салыстыру 
Шкалалар 
2-ден 13 жылға дейінгі 
еңбек өтілімі бар педагог-
психологтар 
14-ден 36 жылға дейінгі 
еңбек өтілімі бар педагог-
психологтар 
Стьюденттің Т-
критерийі 
Конфронтациялық копинг 9 10,5 
-1,856 
Алшақтау 10,8 
11,2 
-0,409 
Өзін-өзі қадағалау 13,3 
13 
0,379 
Əлеуметтік қолдауды іздеу
9,8 
10,1 
-0,438 
Жауапкершілікті алу 8 
9 
-1,119 
Қашу 14 
10 
4,006 
Проблеманың шешімін іздеуді 
жоспарлау 
11,6 12 
- 
0,493 
Жағымды қайта бағалау 13,3 
13,6 
-0,378 
Шетелдік психологтардың жұмысында əзіл-оспақ (R. Martin, H. Lefcourt) тиімді күресу 
жəне қорғаныс механизмі болып саналады. Əзіл негізінен сəйкессіздіктер мен бірнеше 
түсіндірулерді қамтығандықтан, бұл адамдарға стрестік жағдайға деген көзқарасты жаңа жəне 
аз қауіпті көзқараспен өзгертуге мүмкіндік береді. 
Зерттеу барысында педагог-психологтар өздерінің кəсіби қызметінде əзіл-оспақты 
стрестік жағдаяттарды қайта бағалауда қолданатыны немесе қолданбайтыны бізді қызықтырды. 
Себебі көптеген зерттеулер көрсеткендей, соның арқасында жағдайлар аз шиеленісіп, жақсы 
басқарылатын болады, физикалық стресс жойылады, əріптестермен жəне оқушылармен қарым-
қатынас жақсарады. 

99 
Сурет 1 – Еңбек өтілімі əр түрлі педагог-психологтардың копинг-стратегиялары 
Стрестік жағдайларда əзіл мен стрестік жағдаяттарда копингтік мінез-құлық 
стртатегиялары арасындағы өзара байланысты анықтау үшін біз корреляциялық талдауды 
қолдандық (Пирсон бойынша). 
Педагогикалық еңбек өтілімі 2 жылдан 13 жылға дейінгі педагог-психологтардың 
таңдамасында ситуациялық əзілдік реакция сауалнамасының көрсеткіштері, əзіл-сықақпен жеңу 
шкаласы жəне стрестік жағдайлардағы копингтік-мінез-құлық стратегиялары арасында 
байланыс анықталған жоқ. Əзіл-сықақты жас тəрбиешілер стрестік, дағдарыстық жағдайдан 
шығудың тиімді стратегиясы ретінде қарастырмайды. 
"Копинг стратегиялар" сауалнамасының шкаласы арасында келесі оң байланыс табылды: 
конфронтациялық күрес пен жағымды қайта бағалау шкалалары арасында (0.520, P=0.05), бұл 
жағдайды өзгертуге агрессивті күш неғұрлым жоғары болса, жеке тұлғаға бағытталған оң мəнді 
құруға күш соғұрлым жоғары болады; алшақтау жəне жауапкершілікті қабылдау (0.571, p 
=0.01), стрестік жағдайдан алшақтау жəне оның маңыздылығын төмендету үшін танымдық күш 
неғұрлым жоғары болса, оның проблемадағы тұлғаның өз рөлін тану соғұрлым жоғары болады; 
мəселені шешу жəне əлеуметтік жауапкершілікті іздеу (0.432, p = 0,05 кезінде) жағдайды өзгерту 
бойынша ерікті, проблемалық-бағытталған күш-жігердің, оның ішінде мəселені шешуге 
аналитикалық тəсілдің, педагог-психологтардың əріптестер тарапынан ақпараттық, тиімді жəне 
эмоционалды қолдауға деген үлкен қажеттілігі бар екенін көрсетеді. 
Педагогикалық қызмет өтілі 14 жылдан 36 жылға дейінгі педагог-психологтардың 
үлгісінде ситуациялық əзіл-сықақлық реакция сауалнамасы мен əзіл-сықақпен жеңу шкаласы 
(0.544, p=0.01) арасында оң байланыс табылды. Əр түрлі өмірлік жағдайларда əзілді қолдану 
неғұрлым жоғары болса, стрестік жағдайларда əзіл-сықақпен жеңу соғұрлым жоғары болады 
деп қорытынды жасауға болады. 
Ситуациялық əзілдік реакция сауалнамасы мен Р.Лазарус пен С. Фолкманның 
сауалнамасы арасындағы байланыс əртүрлі өмірлік жағдайларда əзіл-сықақты қолдану 
неғұрлым жоғары болса, қиын жағдайды өзгерту үшін агрессивті күш соғұрлым төмен 
жұмсалатыны анықталды (-0.481, p=0,05). Педагог-психологтардың стрестік жағдайларда əзіл-
оспақты қолдануы олардың əріптестерінің ақпараттық, тиімді жəне эмоционалды қолдауына 
деген қажеттілігін төмендетеді (-0.493, p=0,05 жағдайында); туындаған жағдайды өзгертуге өз 
күш-жігерін салуға мүмкіндік береді (0.626, p=0,01). 
Осылайша, эксперименттік-эмпирикалық зерттеулердің нəтижелері 2 жылдан 13 жылға 
дейінгі педагогикалық тəжірибесі бар педагог-психологтар мен 14 жылдан 36 жылға дейінгі 
педагогикалық тəжірибесі бар педагог-психологтар кəсіби дағдарыс жағдайындағы мінез-құлық 
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Конфронтациялы
қ 
копинг
Алшақтау
Өзін
-өз
і 
қадағалау
Әлеуметтік
қолдауды
ізде
у 
Жауапкершілікті
алу
Қашу
Проблеманың
шешімін
ізде
уді
жоспарл
ау
Жағымды
қайта
бағалау

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: