Тленчиева Н.С.,Сəрсенбай А.Н

127 
(Вебстердің сөздігі) мотив (motive) кеңінен түсіндіруді қабылдайды: субьект ішіндегі нəрсе 
(қажеттілік, идея, органикалық күй немесе эмоция), оны іс-əрекетке итермелейді. Сондықтан, 
кейбір қателіктерден аулақ болу үшін motive сөзін "ынталандыру", "ынталандыру күйі", 
"ұмтылыс", "импульс" деп алу керек. Көбінесе адамдарда түрткі (қозғалыс) күйлері мотивті 
сезінбестен жəне түсінбей-ақ пайда болуы мүмкін деп болжанады. Бұл 2 жағдайды білдіруі 
мүмкін:
1) "анықталмаған" қажеттілік жағдайы;
2) бейсаналық мотив жағдайы.
1-ші жағдай тəжірибелі қажеттілікті қанағаттандырудың өткен (жеке немесе 
инстинктивті-түрлік) тəжірибесі болмаған кезде туындайды. Мұндай тəжірибе жинақталып, 
тиісті білім қалыптасқанда ғана жеке адамда белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыра алатын 
тақырыптар туралы идеялар қалыптасады. 2-ші жағдай, бір жағынан, іс-əрекеті бейсаналық 
жəне еріксіз сипатқа ие жануарлар үшін жалпы жағдай; басқа жағынан, адам əрқашан өзінің 
мінез-құлқы мен іс-əрекетінің шынайы ынталандырушы факторларын нақты біле алмайды. 
"Қажеттілік-мотив-қызмет" іргелі психологиялық триадасындағы қарым-қатынасты 
неғұрлым терең жəне дəйекті түрде ашқан А.Н.Леонтьев болды. Мотив ынталандыру күшінің 
қайнар көзі жəне іс-əрекетке тиісті ынталандыру - бұл нақты қажеттіліктер болып табылады. 
Мотив қажеттіліктерге сəйкес келеді, сондықтан əрекетті ынталандыратын жəне бағыттайтын 
объект ретінде анықталады. Іс-əрекетте əрдайым мотив болады. Көбінесе іс-əрекетте бірден 
бірнеше мотив болады (яғни полимотивацияланған). Сол сияқты мотив бір уақытта бірнеше 
қажеттіліктерді қоздыруы мүмкін . Мұндай мотивациялық кешендердің өзіндік динамикасы 
бар, ол қысқа мерзімді немесе керісінше, ұзаққа созылған, əрең көрінетін немесе өте драмалық 
түрде бірге жүруі мүмкін" [1, б.262].
20 ғасырдың 20-жылдары батыс психологиясында К.Левин, Г.Олпорт жəне басқа 
авторлардың оқыту мен тəрбиелеу процесінде пайда болатын биологиялық, екіншілік немесе 
психогендік қажеттіліктерден басқа ерекшеленетін мотивацияның алғашқы теориялары 
туындайды. Мұндай қажеттіліктерге табысқа жету қажеттілігі, тəуелсіздік, құрмет, сəтсіздікке 
жол бермеу жəне т.б. жатады. 20 ғасырда бұрынғыдай «мотивация» түсінігі «қажеттілік» 
ұғымымен тығыз байланысты болған. 1954 жылы А.Маслоу қажеттіліктердің кең 
классификациясын ұсынды. А.Маслоу өз теориясында «мотивация үздіксіз, шексіз жəне 
өзгермелі, ол кез-келген дерлік организм күйіне тəн əмбебап қасиет» дегенге сүйенді. 
А.Маслоудың пікірінше, адамның əртүрлі қажеттіліктері көп. Шартты түрде оларды негізгі 
жəне мета қажеттіліктерге бөлуге болады. Оның теориясы бойынша адам негізгі 
қажеттіліктерді қанағаттандырмайынша жоғары деңгейдегі қажеттіліктерді сезіне алмайды.
А.Маслоу өз пирамидасының ең төменгі жағында физиологиялық қажеттіліктерді, ең жоғарғы 
жағында өзін-өзі актуализациялау қажеттілігін қояды [2, б.1].
Мотивация теориясы үшін əдетте бастапқы нүкте ретінде алынатын қажеттіліктер 
физиологиялық қажеттіліктер деп аталады. Олар адамның күнделікті тіршілігіне қажет (тамақ, 
сусын, ұйықтау, киім-кешек, баспана, т.б. қажеттіліктер). Олардың қарқындылығы жоғары 
деңгейдегі кез келген басқа қажеттіліктерді қанағаттандыруға ұмтылудан асып түсуі мүмкін, 
бірақ тек осы физиологиялық қажеттіліктердің қанағаттанбауы жағдайында ғана болады.
Психологияда мотивация адам өмірінің – оның мінез-құлқының, іс-əрекетінің күрделі 
көп деңгейлі реттеушісі ретінде қарастырылады. Бұл реттеудің ең жоғарғы деңгейі саналы-
ерікті болып табылады [3, б.32]. Мұның бəрі, бір жағынан, мотивацияны қажеттіліктерді, 
мотивтерді, қызығушылықтарды, идеалдарды, ұмтылыстарды, көзқарастарды, эмоцияларды, 
нормаларды, құндылықтарды жəне т.б. қамтитын күрделі, біркелкі емес көп деңгейлі 
ынталандыру жүйесі ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Белсенділік көзі ретінде жəне бір 
мезгілде кез келген іс-əрекетті ынталандыру жүйесі ретінде түсінілетін мотивация əртүрлі 
аспектілерде зерттеледі, сондықтан авторлар тұжырымдаманы əртүрлі тəсілдермен 
түсіндіреді. Зерттеушілер мотивацияны бір нақты мотив ретінде, мотивтердің біртұтас жүйесі 
ретінде жəне қажеттіліктерді, мотивтерді, мақсаттарды, мүдделерді олардың күрделі тоғысуы 
мен өзара əрекетін қамтитын арнайы сала ретінде анықтайды. Осы мəселенің жетекші 

128 
зерттеушілерінің бірі – Л.И. Божович ұсынған мотив анықтамасы ең толық анықтама болып 
табылады. Л.И. Божовичтің ойынша, сыртқы дүниенің объектілері, идеялар, сезімдер мен 
тəжірибелер, бір сөзбен айтқанда, қажеттілік жүзеге асатын барлық нəрсе мотив ретінде əрекет 
ете алады [4, б.41-42]. Мотивтің мұндай анықтамасы оны түсіндірудегі энергетикалық, 
динамикалық жəне мазмұндық жақтары біріктірілген көптеген қайшылықтарды жоюға 
көмектеседі. 
Мотивациялық сфера немесе мотивация ұғымы кең тұрғыдан алғанда тұлғаның өзегі 
ретінде түсініледі. «Адам мотивациясының түсінігі мотивтердің барлық түрлерін қамтиды: 
мотивтер, қажеттіліктер, қызығушылықтар, ұмтылыстар, мақсаттар, қозғалыстар, 
мотивациялық көзқарастар немесе бейімділіктер, идеалдар жəне т.б.» [5]. Осылайша, 
көзқарастардың əртүрлілігіне қарамастан, мотивацияны көптеген авторлар адамның мінез-
құлқы мен белсенділігін анықтайтын психологиялық гетерогенді факторлардың жиынтығы, 
жүйесі ретінде түсінеді деп айтуға болады. 
Сонымен, қазіргі уақытта мотив ретінде əртүрлі психологиялық құбылыстар алынады: 
1. Мотивті белгілі бір мотивацияға деген күй ретінде ояту (С.Л. Рубинштейн); 
2. Қажеттілік (А.Маслоу); 
3. Ниет (А.Н. Леонтьев); 
4. Мақсат (Л.И. Божович) [6, б.73].
Сондай-ақ 1-курс студенттері үшін де, өзге курс студенттері үшін де университет 
қабырғасында оқу мотивациясы маңызды болып табылады. Оқу мотивациясы – оқу əрекетіне 
кіретін мотивацияның белгілі бір түрі. Оқу мотивациясы факторлар кешенімен анықталады: 
біріншіден, білім беру жүйесінің өзімен, оқу орнымен; екіншіден, оқу процесін ұйымдастыру; 
үшіншіден, студенттің субъективтік ерекшеліктері; төртіншіден, оқу пəнінің ерекшелігі. 
Оқу іс-əрекетінің жалпы мотивациясы негізінде (кəсіби, танымдық, прагматикалық, 
əлеуметтік-қоғамдық жəне жеке-беделді) студенттерде (жоғарғы сынып оқушылары сияқты) 
əртүрлі оқу пəндеріне белгілі бір көзқарас пайда болады. Ол келесі пунктер бойынша 
түсіндіріледі: 
а) кəсіби дайындық пəнінің маңызы;
ə) белгілі бір білім саласына жəне осы пəнге оның бөлігі ретінде қызығушылық;
б) оқыту сапасына (осы пəн бойынша сабақтарға қанағаттанушылық);
в) өз қабілетіне сүйене отырып, осы пəнді меңгерудің қиындық шарасы; 
г) осы пəннің оқытушысымен қарым-қатынас.
Осы көзқарастардың барлығы бір-бірімен əртүрлі қарым- қатынаста (өзара іс-қимыл 
немесе бəсекелестік) болуы жəне оқуға əртүрлі əсер етуі мүмкін. Осыған ұқсас мəліметтер 
ЖОО-да оқу процесін зерделеу кезінде де алынған (А.А. Реан, 1994; В.А. Якунин жəне Н.И. 
Мешков, 1980). Студенттердің басым бөлігі жалпы ғылыми жəне қоғамдық білім беру пəндері 
жақындамайтынына, оларды кəсіби маңызды білімді меңгеруден алып тастайтынына сенімді. 
Студенттердің ең көп бөлігі осы пəндерді оқу кезінде бірінші курстарда орын алады. Табысты 
оқу үшін мотивация факторы интеллект факторына қарағанда күшті болды. Оқудағы табыстар 
студенттердің интеллектімен тығыз жəне сенімді байланыс таба алмады, ал оқу қызметінің 
мотивациясы бойынша «күшті» жəне «əлсіз» студенттер ерекшеленді. Біріншісі мамандықты 
жоғары деңгейде игеру қажеттілігі бар, ішкі мотивацияға негізделген кəсіби білім мен 
практикалық дағдыларды алуға бағыттылығы бар студенттер құрайды. Екіншісі 
мотивациялық құрылымында негізінен сыртқы мотивтер басым: жазаланудан, шəкіртақыдан 
айырылмау жəне т.б. бағыттылығы бар студенттер тобы [7].
Сонымен, шетелдік жəне отандық ғалымдардың еңбектеріндегі мотивация 
категориясының дамуын қарастыра келе, мен мынадай қорытындыға келдім. Өз кезегінде 
мотив – қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты белсенділікке ынталандыру, 
белсенділікті тудыратын жəне оның бағытын анықтайтын сыртқы немесе ішкі жағдайлардың 
жиынтығы. Мотивация іс-əрекеттің мақсаттылығын, белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған 
біртұтас əрекеттің ұйымдастырылуы мен тұрақтылығын түсіндіреді. Қарастырылатын 

129 
мотивациялық формациялар: мотивтер, қажеттіліктер мен мақсаттар адамның мотивациялық 
сферасының негізгі құрамдас бөліктері болып табылады.
Ал ендігі кезекте ерік – адамның ішкі кедергілерді (яғни, олардың жақын тілегі мен 
ұмтылысын) жеңе отырып, саналы түрде алға қойған мақсат бағытында əрекет ету қабілеті. 
Дəстүрлі психологияда менталитет не мінез-құлықтың объективті себептерден тəуелсіздігін 
анықтайтын адам əрекетінің өзін-өзі қамтамасыз ететін көзі ретінде қарастырылды, не оны 
басқа психикалық процестерге келтіру арқылы мүлдем жоққа шығарылады. Ерікті мінез-
құлық күрделі психологиялық механизмге негізделген. Ол кез-келген мақсатты əрекетке 
арналған арнайы жəне жалпы құрамдастарды қамтиды [1, б.71].
Ал қазіргі психологиядағы ерік мəселесінің қанағаттанарлықсыз жағдайы туралы 
позиция жалпыға бірдей танылған. Ұзақ уақыт бойы психологиялық концепцияларда басты 
орынға ие болған концепцияның орны қазіргі уақытта өте белгісіз, бірақ бұл 
тұжырымдаманың мазмұны: ерік жəне оған байланысты ерікті əрекет, ерікті реттеу, ерікті 
күш-жігер ұғымдарын анықтауда зерттеушілер арасында бірлік жоқ. Кеңестік, содан кейін 
орыс психологиясында ерік-жігердің əртүрлі аспектілерін салыстырмалы түрде көп 
эксперименталды жəне қолданбалы зерттеулер кезеңінен кейін бұл мəселеге қызығушылық 
төмендейді.
Шетелдік психологияда, керісінше, біздің ғасырымыздың 30-жылдарының ортасында 
ерік туралы зерттеулер күрт төмендегеннен кейін, соңғы жылдары ерік-жігерге деген 
қызығушылықтың артуы байқалады. Əлемдік психологиядағы бұл жағдай бізді осы мəселеге 
қызығушылықтың өзгеру себептері туралы сұрақ қоюға мəжбүр етеді. Оған жауап беру үшін 
ғылым тарихындағы ерік туралы ойлардың даму тенденцияларын, ерік ұғымының 
мазмұнындағы өзгерістерді, психологиялық категориялар жүйесіндегі орны мен рөлін 
анықтау қажет.
Осылайша, қазіргі психологияда ерік мəселесі екі нұсқада ұсынылған: өзін-өзі анықтау 
мəселесі ретінде (мотивациялық көзқарас жəне «еркін таңдау» тəсілі) жəне өзін-өзі реттеу 
мəселесі ретінде (реттеу тəсілі) [8, б.53].
Орыс психологиясында ерікті психикалық реттеудің ерекше формасы ретінде алғаш 
түсінген ғалымдардың бірі И.М.Сеченов. Ол адамның санасымен байланысты өзін-өзі реттеу 
саналы рефлексияға байланысты белгілі бір жүйке орталықтарының жұмысы арқылы жүзеге 
асады деп тұжырымдады. Л.М. Веккер ерік мінез-құлықты ерікті реттеудің ең жоғары түрі, 
онда реттеу іс-əрекеттің интеллектуалдық, эмоционалдық, моральдық жəне жалпы əлеуметтік 
құндылығының критерийі негізінде жүзеге асырылады деп тұжырымдайды [8, б.62].
Л.С. Выготский ерікті эмоциялар мен интеллект, шексіз тілектер мен əрекеттер, 
физикалық жəне жеке тəуелсіздік, еркіндіктің синонимі арасындағы байланыс деп анықтайды 
[9]. Осылайша ол ерікті іс-əрекеттің құрылымында бірқатар кезекті кезеңдерді ажыратады: 
1. Мақсатты сезіну жəне оған жетуге деген ұмтылыстың пайда болуы; 
2. Мақсаттарға жетуге əкелетін мүмкіндіктерді анықтау; 
3. Мотивтер күресі; 
4. Шешім қабылдау; 
5. Жоспарлаған мақсаттың орындалуы.
Студенттік жас, əсіресе 1 – 2 курстар кезеңінде интеллектуалдық жəне физикалық 
күштердің көптеген оңтайлы дамуына қол жеткізілетіндігімен сипатталады. Бірақ көбінесе бір 
уақытта бұл мүмкіндіктер мен олардың нақты жүзеге асуы арасында «қайшылықтар» пайда 
болады. Үнемі өсіп келе жатқан шығармашылық мүмкіндіктер, сыртқы тартымдылықтың 
гүлденуімен бірге жүретін интеллектуалдық жəне физикалық күштердің дамуы күштің бұл 
артуы «мəңгілікке» жалғасады, барлық жақсы өмір əлі алда деген мотивпен жүреді. 
Университетте оқу уақыты жасөспірімдік кезеңнің екінші кезеңіне немесе тұлғалық 
қасиеттердің қалыптасу күрделілігімен ерекшеленетін бірінші жетілу кезеңіне сəйкес келеді – 
бұл процесс нақты түрде Б.Г. Ананьев, А.В. Дмитриев, И.О. Кон, В.Т. Лисовский, З.Ф. Есарева 
жəне т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бұл жаста адамгершілік дамуының тəн белгісі саналы 
мінез-құлық мотивтерінің күшеюі болып табылады. Мақсаттылық, шешімділік, табандылық, 

130 
дербестік, бастамашылық, өзін-өзі бақылау сияқты қасиеттер айтарлықтай күшейеді. 
Моральдық мəселелерге (мақсат, өмір салты, міндет, махаббат, адалдық, т.б.) 
қызығушылықтың артуы басталады. Қоғамымыздың жеке тұлға мен ұжымның қызметіне 
қойылатын талаптары моральдық нормалар арқылы көрсетіледі. Бұл нормалар жеке тұлғаның 
əлеуметтік белсенділігі қандай бағытта дамуы керектігін анықтайды. Солардың ішінде ең 
бастысы – еңбекке деген саналы көзқарасы жəне əрқайсысының қоғамдық өндіріске, 
мəдениетке, қоғамдық ұйымдардың жұмысына, жеке тұлға болып қалыптасуына қосқан еңбек 
үлесінің өлшемі бола отырып, ішкі ерік-жігерді жоғалтпау маңызды болып келеді [9].
Психологиялық тұрғыдан студент кез келген адам сияқты өз іс-əрекетінде борыш пен 
тілек мотивтерін басшылыққа алады. Озық студент үшін жеке өзі үшін қызық емес, қоғамға 
қажетті іс-əрекетті орындау ұнамды парыз, моральдық қанағат əкеледі. Бірақ мұның 
психологиялық шындыққа айналуы үшін жеке тұлғаның, оның қоғамдық санасының жоғары 
дəрежедегі тəрбиесі қажет болып келеді. Адамның өзіне деген билігін тек өзін-өзі күштеп 
мəжбүрлеу деп түсінбеу керек. Ерік функциялары кейбір қозғалыстар мен процестерді тек 
жеделдету жəне күшейту, саналы түрде баяулау жəне əлсірету қажет екендігімен шектелмейді, 
бұл да еріктің өзін-өзі реттеудің бір көрінісі болып табылады. Іс-əрекеттерді сəтті орындау 
үшін адамға шиеленісті де, релаксацияны да басқаруды үйрену маңызды. Жан-жақты ерікті 
өзін-өзі реттеуді дамыту үшін ой еңбегінен дене еңбегіне көшу үлкен көмек береді. Күрделі 
ерікті əрекет үшін келесі кезеңдер тəн: мақсатты сезіну жəне оған жетуге ұмтылу; мақсатқа 
жетудің бірқатар мүмкіндіктерін білу; осы мүмкіндіктерді растайтын немесе жоққа 
шығаратын мотивтердің пайда болуы; мотивтер мен таңдау күресі; шешім ретінде 
мүмкіндіктердің бірін қабылдау; шешімнің орындалуы; сыртқы кедергілерді, істің өзінің 
объективті қиындықтарын, қабылданған шешім мен алға қойған мақсатқа қол жеткізіп, жүзеге 
асырғанға дейін барлық кедергілерді жеңу [9]. Сонымен, адамда еріктің қалыптасуы тұлғаның 
бүкіл дамуымен, мінез-құлық мотивтерімен тығыз байланысты. Студенттерде ерік 
қасиеттерінің қарқынды дамуы жəне олардың қалыптасуы өзін-өзі анықтаудың нəтижесіне, 
даму мен білім алу жағдайларына, өзін-өзі тəрбиелеуге, типологиялық ерекшеліктерге 
байланысты.
Осы анықтамаларға сүйене отырып, эмпирикалық зерттеу кезеңінде 60 студенттен 
алынған «студенттердің оқу мотивациясын анықтауға арналған əдістеме» нəтижесі бойынша 
студенттер алғашқы орындағы мотивтерге:
1. Жақсы маман болу мотиві;
2. Таңдаған мамандығын ұнату;
3. Болашақ кəсіби қызметінің табысты болуын қамтамасыз ету үшін оқу мотиві;
4. Қызықты адамдармен танысу жəне қарым-қатынас жасау үшін оқу мотиві;
5. Жаңа білім алу, шығармашылықпен айналысу үшін оқу мотиві; 
6. Таңдаған қабілеттеріне бейімділік, қабілеттерін толық пайдалану; 
7. Үздік студенттердің қатарында болу мотиві;
8. Алған білім маған қажеттінің бəріне жетуге мүмкіндік береді деген мотив; 
9. Оқу ұнағандықтан оқитын мотив;
10. Білім маған сенімділік береді деген мотив; 
11. Ата-ананың жəне басқалардың разылығын алу мотивтері кірді.
Осылайша, студенттегі оқу мотивациясы - бұл тəрбиелік-танымдық, кəсіби, əлеуметтік, 
беделдік, коммуникативті мотивтер сияқты күрделі жəне қосымша себептер жиынтығы. 
Студенттің мотивациялық көріністері сыртқы мотивтер (конкурстық жағдайда туылуы 
мүмкін) жəне ішкі себептер (шынайы қалаулар жəне студенттің ұмтылысы) болуы мүмкін.
Осыдан кейінгі жүргізілген Н.Н. Обозованың «ерік-жігерді бағалауға арналған тест» 
сұрақтарының нəтижесі бойынша студенттердің 40% -ында яғни, 24 студенттің ерік-жігері 
жоғары көрсеткішті көрсетті. Ал қалған 55% яғни, 33 студенттің ерік-жігері орташа деңгейде 
болды. Ендігі қалған 3 студентте ғана ерік-жігер көрсеткіші төмен деңгейді көрсетті. Яғни,
осы алынған зерттеудің нəтижесіне қарасақ, студенттердің ерік-жігер көрсеткіші қалыпты 
жағдайды көрсетті.

131 
Еріктік көріністер адамның өз ұмтылыстарын, қажеттіліктерін, тілектерін жүзеге асыру 
үшін əрекет ету қабілетінен көрінеді. Бұл концепция адамның ішкі ресурстарын кедергілерден 
өтуге, алға қойған мақсаттарды жүзеге асыруға тартумен де байланысты. Сондай-ақ зерттеу 
мақаланың эмпирикалық бөлімінде жүргізілген сауалнамаларда біздің байқағанымыз 
студенттер тұлғасының мотивациялық-еріктік саласына тек ерікті компоненттің арқасында 
ғана жүзеге асырылатын қажеттіліктер, қызығушылықтар, мақсаттар, мотивтер кіреді. Ерік, ол 
мақсатты таңдай білу жəне оған жету үшін қажетті ішкі күш-жігер. Ерік танымдық жəне 
эмоционалдық сфераларды байланыстырады, танымның белсенді сипатын көрсетеді, оны 
жаңа білімді меңгеруге бағыттайды.
Студенттердің жеке басының мотивациялық - еріктік саласының мақсатты дамуының 
болмауы оқу процесіне қызығушылықтың жоғалуына əкеледі. Студент тұлғасының 
мотивациялық-еріктік саласының қалыптасуы тұлғаның барлық дамуымен жəне мінез-құлық 
мотивтерімен тығыз байланысты.
Əдебиет 
1. Большой психологический словарь / [Авдеева Н.Н. и др.] ; под ред. Б. Г. Мещерякова, В.П. Зинченко. 
- 4-е изд., расш. - Москва : АСТ ; Санкт-Петербург, 2009. – С. 811.
2. Горбач Н.С. Мотивация в психологии: история и современное состояние проблемы / —Журнал 
Молодой учёный №3 (345) январь 2021 г. С. 42-44. 
3. Вайсман Р.С. Развитие мотивационной сферы человека в старшем (студенческом) возрасте.// 
Вопросы психологии. 1993. № 5. С. 30-40. 
4. Божович Л.И. Избранные психологические труды / Под ред. Д.И. Фельдштейна. М.: Междунар. пед. 
академия, 1995. С. 209. 
5. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. СПб.: Питер, 2004. С. 508. 
6. Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции./ 2006.
7. Болтаева Ə.М. Мотивация психологиясы : оқу құралы /Əл-Фараби атын. ҚазҰУ. - Алматы 2020. – С. 
277. 
8. Шульга Т.И. Психологические основы формирования воли. Пятигорск, 1993. С. 123 
9. Выготский Л.С. Психология развития человека. Москва, 2005. – С. 64. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: