Мәтін ішіндегі күнделік және түс

62 
Тағы да бір мысал келтірейік. Ғабиден Мұстафиннің «Дауылдан кейін» 
романында сол кездегі тарихи жағдайлардан сыр шертетін мынадай күнделік, 
естелік беттері кездеседі: «Сол ұсақ жазулардың ортасында Аманның суреті 
тұр. Қарындашпен қырын отырғанда салыпты. Суретті қоршаған сөздер 
мынау: 
 
Он екінші май. Ақмола. Ояздық партия комитеті. Орта бойлы, иықты, 
бекен қабақ, бүркіт көз, қазанат дене боз жігіт телефонмен сөйлесіп тұрды. 
Мен астанадан келдім. «Егінді, шабындық жер бөлісі» сөз ьолғанда, 
Ермекбайға айтқан сөзі қандай ұтымды! «Қазақ шын социалистік мемлекет 
болғысы келсе, баяғыдай қойын құрттап, айранын ұрттап отыра алмайдыү 
Социалистік мемлекет қоғамды түгілі, табиғатты өзгертуге тиіс. Ол үшін 
тасбақа қимыл емес, революциялық қимыл керек». ... 
 
Он алтыншы май. «Маржан көл» жайлауы. Ел «Қызыл отауды» қоршап 
алды. Шаршы түсте ашылған сот намаздігерде азар бітті.
 
Он сегізінші май. «Жырық құдық». Қаладан алыстаған сайын 
қазақшылық қоюланып барады. Бүгін бірінші рет «Қызыл отау» соты жалшы 
арызын қарады. Таймасты мен бүгін ғана таныдым. Жетім Бейсен он 
жасынан бастап жиырма беске келгенше бір байдың есігінен шықпапты. ... 
Бұл сенімді Таймас бұзып, Бейсенді келіншегін ерте сотқа әкелді. Жалпы 
жастар басына отау тігіп, астына ат мініп, екі бұзаулы сиыр айдап, байдан 
кетті. ...». 
Арманның жазбалары сақталған бұл суреттерді автор оқырманға 
таныстыру арқылы Арманның образы мен сол кездегі тарихи кезеңдерге оның 
көзқарасын ғана беріп қоймай, сол кезеңдегі тарихи фактілердің детальдарын 
бізге ашып берді деп ойлаймын. Бұл жерде үзінді толық келтірілмеген, бірақ 
шығарманы толық оқығанда, кереғар пікір қайшылықтарын оқырман аңғара 
алады. Күнделікті тиімді пайдаланған автор, қрапайым халық арасындағы 
оқиғаларды тарихи фактілермен сәкестендіре отырып, оқырманға қосымша 
ақпарат бере алды.
Әдеби шығармадағы түс - бұл мәтіннің ерекше фрагменті, ол келесі 
ерекшеліктерге ие: максималды сығылу, схемалық, символизмнің көптігі 
(нәтижесінде мәтіннің кішкене бөлігінде негізгі семантикалық жіптер мен 
мотивтердің шоғырлануы), бүкіл шығармаға стильдік сәйкессіздік (баяндаудың 
дискреттілігі сана ағымымен түсіндіріледі, осыдан келе ассоциациялардың 
«түсініксіздігі» шығады). 
Түс кездесетін мәтіннің ерекшеліктері: 
- түстің жалпы сипаттамасы-оның қат-қабаттылығы, яғни айқын және 
жасырын жоспарлардың болуы постуляцияланады, ал соңғысы түстің маңызды 
бөлігі болып табылады; 
- нақты тілді, таңбалар тілін қолдану; 
- үшіншіден, арман мәтіні негізінен визуалды бейнелермен ұсынылған, ал 
мұндай дизайнның басым механизмі-бейнелі алмастырулар. 
Композициялық элемент ретінде ұйқы функциялары: 

63 
- суреттелген оқиғаларға түсініктеме беру және бағалау. 
- кейіпкердің психологиялық сипаттамасы 
- шығарманың идеялық мазмұнын түсіну. 
- жанның хабары 
- «біреудің пайғамбарлық дауысы» - Құдаймен қарым-қатынас. 
Х. Л. Боргестің айтуы бойынша, түс — бұл жалпыға ортақ, оқу 
стратегиясын және мәтін мен оқырманның «психологиялық уақытын» 
өзгертетін белгі. 
Ю. Лотман: «түс — бұл семиотикалық айна, және әркім онда өз тілінің 
көрінісін көреді», «түс — бұл таза түрдегі белгі, өйткені адам түс, көріністер 
бар екенін біледі, оның мағына беретінін біледі, біраққандай мағынан екендігін 
білмейді. Бұл мән шешілуі керек». Ол «түсіну негізінен жорушының қатысуын 
қажет ететін тілде сөйлейді - түске жорушы қажет - бұл қазіргі психолог немесе 
пұтқа табынушы діни қызметкер бола ма?», - дегенді айтты («Мәдениет және 
жарылыс» кітабынан). Осылайша, түс алғаш рет мәтін ретінде енгізілді. 
Сондықтан, мәтіндегі түстің болуы туралы мәселе Лотманда «мәтіндегі мәтін» 
дегенді білдіреді. 
Әр түрлі көркем эстетикадағы түстің таңғажайып табиғаттары келесідей: 
- постмодернистер түсті ирреализм тәжірибесі, мәдениеттің архетиптерін 
еске түсіретін дәйексөз ретінде түсіндіреді; 
- Барокко поэзиясында иллюзия мен шындықтың жеке басын белсенді 
түрде жеңе отырып, өмір түске ұқсайды деп тұжырымдайды. Бұл 
Кальдеронның "өмір-бұл түс"метафорасымен көрсетілген; 
- романтикалық эстетикада шындықты түске ұқсату-шындық пен түс 
арасындағы шекараны жеңудің бір тәсілі. Осы себепті түстің басталуы 
романтикалық мәтіндерде сирек кездеседі; оқырман үшін жұмбақ шындықтан 
елеске көшу болып қала береді. Мұндай техниканың тұтастығы мен бірлігі С. 
Колеридждің жазбаларында көрінеді: "егер адам түсінде жұмақта болса және 
онда оның бар екендігінің дәлелі ретінде гүл алса, оянып, бұл гүлді қолына 
қысса-онда не болады?». 
Түстің интертекст ретінде қызметтері: 
• түс - әдеби шығарманың шеңбері. Кейіпкерлердің бірінің арманы оны 
ерекшелеп, баса көрсете отырып, негізгі сюжеттің негізі бола алады. Бұл әдіс 
«Мың бір түнде» де кездеседі, онда көпес Абу-Гассанның түсі, оқиғаның 
басында және соңында «Халифа бір сағатқа» оқиғасының негізгі сюжетін 
дамыту үшін негіз болады. 
• Түс - негізгі сюжеттің даму формасы. Бұл жағдайда барлық әдеби 
шығарма кейіпкерлердің бірінің түсінің мазмұны болып табылады. Бұл әдіс 
оқырманға шындықтан эстетикалық ойлауға көшуге, іс — әрекеттің дамуының 
басында түске, аяқталғаннан кейін қайтадан оянуға — күнделікті өмірдің 
тәжірибелеріне оралуға көмектеседі. 

64 
• Түс - эпизоттық сюжеттің бір түрі. Кейде кейіпкердің түсі сюжеттің 
негізгі емес, эпизодтық формасы ретінде қызмет етеді, оны негізгі әрекеттің 
дамуындағы жартылай, бірақ маңызды эпизод ретінде ерекшелейді. 
• Түс - фантастикалық сюжеттің күтпеген түсіндірмесі. Кейде күрделі, 
шатастыратын немесе фантастикалық және түсініксіз сюжет оқырманның 
назарына оның түс мазмұнын құрайтынын түсіндірместен ұсынылады, тек 
соңында автор мұның бәрі түсінде болғанын айтады. Бұл әдіс қазақ 
әдебиетіндегі көптеген постмодернистік шығармаларда кездеседі.
• Түс - күрделі қақтығыстың байланысы және шешімі. Түстің бейнесі 
суретшіге шатастыратын қақтығысты сәтті енгізуге және қауіпсіз шешуге 
көмектеседі. 
• Түс - көрнекі әсер. Бұл әдіс өз кейіпкерінің немесе кейіпкерінің белгілі 
рухани қасиеттерін атап өткісі келгенде қолданылады. 
• Түс - бұл бір эпизодтан екіншісіне ауысудың құралы. Саяхаттарды, 
эксплуатацияларды және т.б. сипаттау кезінде, бір сөзбен айтқанда, іс-әрекеттің 
дамуы картиналардың кинематографиялық өзгеру сипатына ие болған 
жағдайларда өте маңызды. 
• Түс - шындықтан утопиялық болашаққа өту. Утопиялық романда түсті 
енгізу іс-әрекетті нақты өмірден қиялдағы болашаққа ауыстыру үшін кеңінен 
қолданылады: кейіпкер қалыпты жағдайда ұйықтайды, бірақ оның түсі бірнеше 
сағаттың орнына бір ғасырға немесе одан да көп уақытқа созылады және ол 
жаңа дәуірде, алдағы жылдардағы жаңа мәдениеттің арасында оянады. Бұл 
тәсіл Белламидің «Жүз жылдан кейін» романы және Уэльстің «Ұйықтаушы 
оянғанда» романында қолданылады. 
• Түс - өткеннен қазіргі уақытқа көшу құралы. Тағы бір әдіс келтірейік: 
шындықтан болашаққа ауысу емес, бірақ өткен уақыттан қазіргі уақытқа дейін 
екі түрлі дәуірді актерлердің бірінің ұйқысының көмегімен салыстыру. Эдгар 
Пода бұл мақсатқа ғасырлар бойы ұйықтап, XIX ғасырда оянған мысырлық 
мумияның өміріне оралу арқылы қол жеткізіледі. 
• Түс - дүниетанымның экспозициясы. Егер автор өз кейіпкерінің 
дүниетанымын түсіндіріп, сонымен бірге оны философиялық трактатқа 
айналдырмай, өз туындысының көркемдігін сақтау үшін бейнелі және мәнерлі 
етіп жасау керек болса, қолданылады. Осылай, Гипполиттің түсі 
(Достоевскийдің «Идиоты») - терең философиялық пессимизмнің бүкіл 
жүйесінің толық көркемдік, бейнелі презентациясы. 
• Түс - көңіл-күй. Сонымен, ұйқының мотивін ерекше көңіл-күй, көркем 
шығарманың эмоционалды реңін жасау үшін қолдануға болады. Мұндай әдеби 
техниканың мысалы - Тургеневтің «Салтанатты махаббат әні», онда сүйікті 
досына Фабиймен рухтандырылған гипнозды түс осы жұмбақ-қызықты 
оқиғаның бүкіл композициясымен өте таңқаларлық және керемет үйлеседі. 
А. С. Ремизов әдеби түстің екі түрін ажыратады: 
1) Түс көркемдік бөлшек ретінде 

65 
2) Түс ерекше шындық ретінде. шындыққа қатысты қосымша ретінде 
жұмыс істейді. Ремизовтың айтуынша, тс ерекше шындық ретінде алдымен 
Пушкинде пайда болады. Достоевскийдің кейіпкерлері түске толықтай ие, олар 
үшін түс әрқашан белгілі бір рухани тәжірибені түсінуге және өмір сүруге 
мүмкіндік береді. 
Олардың функциялары бойынша әдеби армандарды бірнеше үлкен 
топтарға бөлуге болады: 
- характерологиялық түс-кейіпкердің шынайы "мен", жасырын мінез-
құлық белгілерін ашатын құрал (Обломовтың арманы, онда өлшенген 
жайбарақат өмірдің бейнесі, Обломовканың ұжымдық бейнесі). 
- проскопиялық түстер-кейіпкердің болашағын, тіпті бүкіл адамзаттың 
болашағын көбінесе аллегориялық түрде болжайтындар (Святославтың түсі, 
мысырлық перғауынның түсі). 
- дағдарыс түстері – адамның өмірі күнделікті өмірге деген көзқарасын 
түбегейлі өзгертетін түстер. 
Семиотикалық тұрғыдан қарайтын болсақ шығармада кейіпкердің түс 
көру, түстегі оқиғала интертекстке жатады. Автор шебер пайдаланса, түс- өзі 
баяндап отырған оқиғаны жанама түрде түсіндірудің тағы да бір тиімді түрі. 
Яғни, автор өзі жеткізгісі келен ақпарды түс арқылы вербалдаса, оқырман түс 
пен негізгі оқиғаны салыстыра отырып, өзіне тұжырым жасайды, қаламгердің 
бергісі келген астарлы мағынаны түсінеді, оқиға жайында ассоциация 
қалыптастырады.
Қазақ фольклорында түс көру мен жоруға аса мән бергенін біз білеміз. 
Бабаларымыз, ертеден көрген түсті білетін адамға жорғызуға тырысқан. 
Фольклорлық шығармаларда да бұл көп кездеседі. Қазақ әдеби 
шығармаларында да түс көру, автордың түсті пайдалануы жиі кездесіп 
отырады. Түс көру тәсілінің қазақ әдебитеіндегі қолданылу тәжірибесіне, үздік 
үлгілеріне М.Әуезов, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, Ә.Кекілбаев, 
З.Шашкин, Оралхан Бөкей, Ә.Нұрпейісов. Ә.Тарази, т.б. шығармаларын талдау 
барысында көз жеткіземіз. 
Мысалы, Оралхан Бөкей прозасында түс көру және түс жору жиі 
ұшырасады. «Жасын» атты әңгімесіндегі Қиялханның түсі, «Мұзтау» 
повесіндегі Ақтанның, «Құм мінез» атты шығармасындағы Барханның, «Бәрі де 
майдандағы» Ақанның түстері шығармның көркемдік-эстетикалық мазмұнын 
аша түседі. «Жетім бота» повесіндегі Тасжанның түсі адам мен табиғат ара 
қатынасындағы маңызды сұрақтарға жауап іздеген философиялық мәнмен 
ерекшеленеді.
Ж.Аймауытов «Қартқожа» атты романында түс көру тәсілін кейіпкердің 
ішкі жан әлеміне тереңдей еніп, оның ойлау жүйесінің ерекшелігін 
айқындайтын психологиялық бейнелеу құралы ретінде пайдаланады. Түс көру 
табиғатымен етене таныс жазушы оны суреткерлік шеберлігіне қарай ой мен 
образды ойнату үшін, айтар ойын айшықтап, ажарландыру үшін пайдаланады. 
Айталық, қалаға барып, сауат ашып, Әбілда тілмаш секілді сөйлеуді қиялдап, 

66 
күн кешетін Қартқожа бұл арманына алғашында тек түсінде жетеді.Сол тұсты 
оқып көрелік: «...Әбілда тілмаш оның түсіне де кіретін болды. Түсінде бұ да 

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: