Постмодернистік деконструкция

78 
Жұмыстың соңғы бөлігінде деконструкцияның мәні және оны қолдану туралы 
айтатын боламыз.
Деконструкцияның философиялық идеясын француз философы Жак 
Деррида жасаған. Ол өзінің тұжырымдамасын 1967 жылғы «Грамматология 
туралы» еңбегінде ұсынды, бұл терминнің өзі Мартин Хайдеггердің 
«деструкциясынан» бастау алады. Сонымен, Хайдеггер әлемді объективті, 
ғылыми-теориялық түсінуді ғана емес, сонымен бірге бүкіл философиялық 
дәстүрді де жоюды жақтады.
Дерридтің «деконструктивистік бағдарламасының» негізгі міндеті-
символдардың дәстүрлі тұжырымдамасын (белгілеу тәсілдерін) сынға алу емес, 
«трансцендентальды мағынаны білдіретін» заттар әлемі мен оның заңдары - 
яғни «адамның ойы барлық нәрсеге мағына мен тәртіпті енгізуге тырысатын» 
батыс логоцентризміне бағытталған. [24, б. 32]. 
Деррида сол кездегі еуропалық философияның дәстүрлі ұстанымын 
пікірлерде логоцентризмнің болғаны үшін сынға алды. Логоцентризмге сәйкес 
әр семантикалық бірлік өзін-өзі қамтамасыз етеді. Алайда, Деррида бұған 
келіспеді, өйткені ол кез-келген семантикалық мазмұн, мысалы, сөздер, бізді 
бір-бірімен қарым-қатынаста ғана өмір сүре алатын бірқатар басқа символдарға 
сілтеме жасайды деп сенді. 
Жак Деррида бүтіннің қалай құрылғанын және оның қалай жұмыс 
істейтінін түсіну үшін деконструкцияны құрамдас бөліктерге бөлуді 
қарастырды. Деконструкция талдау, синтез немесе әдіс емес. Бұл бөліктерге 
ыдырау, стратификация, қарастыру процесі. 
Автор бастапқыда жасаған жалпы сурет, әдетте, тривиалды. Сондықтан 
мәтіннің өзінде мұндай мазмұн жоқ. Соңғы еңбектерінде Деррида мынадай 
тұжырымға келді: ол ешқандай мәтіннің тұрақты мағынасы болмайды деп 
мәлімдеді. Бұл тұжырым ойшылға қатысты көптеген пікірталастар мен 
айыптаулар тудырды, өйткені ол философияның ғылым ретінде маңызы мен 
мәніне күмән келтірді. 
Деконструкция - құрамдас элементтерді механикалық талдау арқылы 
қарастыру және оларды талдау, тұтастай алғанда жүйенің жұмыс істеу 
принциптерін анықтауға арналған. Егер мәтін туралы айтатын болсақ, онда 
мәтіннің логикалық және риторикалық мазмұны арасында мүмкін болатын 
қарама-қайшылықты 
мәлімдемелер 
анықталады. 
Басқаша 
айтқанда, 
деконструкция тіл мен семантикалық мазмұн арасындағы байланыс дәрежесін 
анықтауға мүмкіндік береді.
Деррида адамдарға жұмыстың соңғы нәтиже емес, 
барысы маңызды екенін көрсетуге тырысты. 
Децентрация, «қатып қалған» мағыналардың таралуы Ж.Деррида 
деконструктивизмнің негізгі ұғымдарының біріне айналады, оның ең маңызды 
мақсаты – «тіл арқылы енгізілген фантомдарды демистификациялау». К.Харт 
Ж. Дерриданың деконструкцияға мысал ретінде келтірген Яхва Құдай жайлы 
ерекше әңгімесіне тоқталады. Өз тілін бүкіл әлемге таратқысы келген Сима 
тайпасы аспанға дейін мұнара салады. Яхве бұған жол бермеді және мұнараны 

79 
Babel деп атады, бұл Сим тайпасының тілінде шатасуды білдіретін жалпы зат 
есім сияқты естілді. Яхве олардың жоспарларын лингвистикалық тұрғыдан 
бұзды, нәтижесінде көптеген тілдер пайда болды. К. Харт Яхвенің «Сима мен 
оның халқының батыл жаратылысын деконстирациялайтынын» айтады. Бұл 
олардың бүкіл шындықты өз тіліне біржақты және шығынсыз аудара 
алмайтындығын көрсетеді... біз жүгінетін жоғарғы тіл жоқ... біз үнемі бір тілден 
екінші тілге немесе бір тіл аясында бір идиомадан екінші тілге аударуға 
мәжбүрміз». Біріншіден, деконструкция «қандай да бір «ансамбль» қалай 
құрылғанын, оны қалай қалпына келтіргенін» түсіну үшін дәстүрлі құрылымды 
бөліктерге бөлуді қамтиды. Ж.Дерриданың өзі деконструкция принципі 
бойынша құрылған және жұмыс істейтін постмодерндік мәтінге үлгілі 
мысалдар келтірді. Ол үшін мәтін шексіз. 
Деррида мәтінді тек лингвистикалық тұрғыдан анықтау мүмкін емес деп 
санайды: «мәтіннен тыс ештеңе жоқ» деген сөз - мәтін жай сөйлеу актісі емес 
дегенді білдіреді [9, 74-бет]. Мәтін кейбір тұжырымдамалық кеңістік ретінде 
қарастырылуы керек, онда мәдениет өзінің дискурсивтілігін қалыптастырады: 
«айталық, бұл үстел мен үшін мәтін, және бұл столды қалай қабылдағаным мен 
үшін мәтін» [сол жерде]. Осы тұрғыдан алғанда, кез-келген мәтін бастапқыда 
«интертекст» болып табылады, өйткені «басқа мәтіндер мәтін ішінде әртүрлі 
деңгейде кездеседі» және де кез-келген мәтіннің бұрыннан кездесетін шарты 
негізінде 
интертекстуалдылықты 
«бастапқы 
мәтін 
мен 
әсерлердің 
проблемаларына азайтуға болмайды» [Barthes, 1973 (цит.10, б.333)]. Демек, 
мәтін мәтіндердің бастапқы жиынтығының өзгеруі ретінде қарастырылуы 
керек. Осылайша, мәтін идеясы интертекст идеясынан бөлінбейді.
Ал философиялық, тарихи, көркем, ғылыми мәтіндер мен көркем 
әдебиеттің араласуы, лингвистикалық емес қарым - қатынас әдістеріне сүйене 
отырып, «гипермәтіндік түріне, мәтіндік машинаға, мағыналар лабиринтіне» 
айналады, оның аясында философиялық және әдеби тілдің тіркесімі ретінде 
деконструкцияның мета-тілі пайда болады [25.35].

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: