Əлемдегі жер қорының пайдаланылуы (Р. Ревель, 1976)

307
Еуропа 170
150
88
Барлығы
2820
1170
268
21-кестеде Жер шарындағы əрбір континеттер жəне бұрынғы 
КСРО елдеріндегі егістікке жарамды жер қорлары мен қазіргі 
егістікке игерілген жер көлемі жайында америка ғалымы Р. Ревельдің 
мəліметтері (1976) келтірілген.
Кестеден халық тығыз мекендеген елдерде (Азия, Еуропада) жерді 
егістікке игеру мүмкіндігін барынша тауысуға жақындатқанын, 
керісінше, Онтүстік Америка, Австралия жəне Африка елдерінде 
игеруге жарамды жерлердін əлі де мол екендігін көреміз. Жал-
пы Одақ жері əлемнің құрғақ жерлерінің 15%-ын алып жатыр 
(22-кесте). Ескеретін жай, бұрынғы Одақ елдерінің жер коры мол 
болғанымен ауыл шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер 
аса көп емес. Оның 58%-ы суық тундра, орманды аймақтарда (тун-
дра, терістік тайга). Жердің 15%-ы шөлді жəне жартылай шөлді 
аймақтарда орналасқан, Топырағы құнарлы жəне климаты ыңғайлы 
ауылшаруашылығы жерлері небары 27% ғана (оңтүстік тайга, ор-
манды дала, дала, оңтүстік таулы аудандарымыздың етектері). Бұл 
аймақтарда қосымша жер игеру болашағы аса көп емес. Сонымен 
бұрынғы КСРО-да жыртылған жер көлемі 230 млн гектарға жуық, 
барлық жер көлемінің 10,2%,-ы яғни мекендеген əр азаматқа 
жыртылған жер көлемі 0,8 гектардан тиеді, ал келешекте бұл 
керсеткіш азая бермек.Жер шарында қазіргі кезде орта есеппен күн 
сайын 275 мың адам туып, 180 мың адам өледі. Сонда күн сайын 
қосылатыи халық саны 145 мың, былайша айтқанда, жер бетіне 
күніне бір орташа қаланың халқынан артық адам қосылады деген 
сөз. Ал бір сағат ішінде жер жүзіндегі халық 6 мыңға, бір минутта 
100-ге, əр 3 секунтта 5 адамға көбейіп отырады.
Жер бетіндегі халық саны жыл санап, əсіресе, соңғы жылдары 
үдемелеп өсуде. Мəселен, XVIII ғасырға дейін Жер шарындағы 
халық санынын екі еседей өсуі үшін 200 жылдай уақыт керек болса, 
XIX ғасырда бұл уақыт 100 жылға қысқарады. Ал қазіргі кезде жер 
бетіндегі халықтың екі есе өсуі үшін небары 35-40 жыл уақыт керек 
(В. А. Ковда, 1981).
Шынында құрғақ жерлердің басым бөлігі жыртуға жарамсыз жер-
лер, бірақ жыртуға жарамды жерлердің көлемі де аса аз емес. Кейбір 
мамандардың есебі бойынша, дүниежүзінде ауыл шаруашылығында 

308
пайдалануға болатын жер көлемін күрделі мелиорациялаудан кейін 
5 млрд гектарға, яғни құрғақ жерлердің 33%-на жеткізу мүмкіншілігі 
бар. Ал таяу болашақта аса күрделі мелиорациялаусыз-ақ құрғақ 
жердің 20-25%-ын, яғни 3,0-3,2 млрд гектар жерді егістікке игеру-
ге болады. Бұл жағдай 1974 жылы Мəскеуде өткен халықаралық 
топырақ зерттеушілердің X конгресінде анықталды. Ал сонда бұл 
жеріміз қанша адамды асырай алады?
Қазіргі жағдайда астықты дақылдардың орташа түсімі жер 
жүзінде 15 центнердей екен. Қазір 1,5 млрд гектар егістік жерлер 
6,3 млрд-тай халықты асырап отыр, яғни бір адамды асырау үшін 
орта есеппен 0,3 гектар егістік жер пайдаланылып жүр. Ал егістік 
жерлерді 3,2 млрд гектарға жеткізген уақытта, жоғарыдағы есеп 
бойынша, 9-10 млрд халықты асырай алады екен. Ескеретін нəрсе, 
бұл егістік жерлерден дəнді дақылдар өнімдері қазіргідей гектарына 
тек 15 центнердей ғана қала бермесе анық, оның өнімі күн санап 
өседі. Мəселен, орта есеппен 2000 жылдардың алғашқы ширегінде 
əр гектар егістік жерден алынған өнім қазіргі 15 центнер орнына 20 
центнерге жетсе, бұл азық-түлікпен 10 млрд халық орнына 12-13 
млрд халықты асырауға мүмкіндік туады.
Ал алыстары болашақта күрделі мелиорациялауды қажет ететін 
батпақты жерлерді құрғатып, шөлді жерлерді суарып, теңіз бен 
мұхит суларын тұщытып егін суаруға пайдалану арқылы игеруге 
мүмкін 5 млрд гектар жермен 18-20 млрд халықты асырауға толық 
болады.
Американың көрнекті прогресшіл оқымыстысы, профес-
сор Р. Ревельдің ғылыми негізде жасаған есебі бойынша, қазіргі 
техникалық жетістіктерімізді ауылшаруашылық өндірісіне енгізіп, 
бос жатқан жерлерді мелиорациялап, түгел игерген кезде 100 млрд 
адамға тамақ өндіруге болатынын дəлелдеді. Жер бетіндегі халықтың 
өсу қарқыны соңғы жылдарғы мөлшермен дамыса жылына 1,5-2%, 
жер шарындағы халықтың 100 млрд-қа жетуіне 200 жылға жуық 
уақыт керек. Осыған шамалас есепті Казақстанның белгілі топырақ 
зерттеуші ғалымы, Ғылым академиясының академигі, профессор 
В. М. Боровский де жүргізген (1975).
Бұл келтірілген есептеулер мен мүмкіншіліктер, Жер шарының 
адамды асырау мүмкіншілігінің əлі де болса, өте мол екендігін, оның 
қазіргіден бірнеше есе көп адамды асырай алатындығын дəлелдейді. 
Дегенмен, бұл есептеулер Жер бетіндегі егістікке игеруге жарамды 

309
жер қоры қанша мол болғанымен, оның шексіз емес екендігін, адам
саны көбейген сайын оның қоры кеми беретіндігін көрсетеді. Адам 
саны артқан сайын игеруге оңай түсетін жақсы жерлер қоры кеміп, 
игеруге қиын жерлер көбейеді. Сөйтіп бірте-бірте егістікке игеруге 
жарамды жер қорының таусылуы ақиқат. Сондықтан қазірден бас-
тап қолда бар жерімізді, бізді қоршаған табиғатымызды дұрыстап, 
тиімді пайдалану мəселелері қазіргі күн тəртібіне қойылып отыр. 
Табиғатымыздың сұлулығын сақтап, оның ластануына жол бермеу, 
табиғат байлығын тиімді пайдалану, табиғатты жоспарлы түрде, адам 
мұқтаждығына ыңғайлап өзгерту – өте күрделі мəселе. Сондықтан 
онымен жеке мемлекеттер емес, бүкіл дүниежүзілік масштабта 
шұғылдануға тура келеді. Көптен бері бұл мəселемен Халықаралық 
биологиялық бағдарлама шеңберінде шұғылданса, соңғы уақытта 
«Адам жəне Биосфера» атты жаңа бағдарлама бойынша шұғылдана 
бастады. Бұл бағдарламамен айналысуда дүниежүзіндегі ең ірі, əрі 
дамыған мемлекеттер – ТМД елдері мен АҚШ жетекші рөл атқаруға 
тиіс.
Демограф-ғалымдардың болжауынша, келешекте жер бетіндегі 
халықтардың өсу қарқыны бəсеңдейді. Мəселе, қазір жалпы 
халықтың өсуі жылына 1,3-1,4% болса, келесі ғасырдың алғашқы 
жартысында ол 1,1-1,2%-ға төмендеп, одан соңғы жылдары əрі қарай 
бəсеңдейді. Белгілі демограф-ғалым Б. И. Урланистің болжамы бо-
йынша, XX ғасырдың аяғында жер шарында халық саны 6 млрд-қа, 
ХХІ ғасырдың екінші жартысында 12-13 млрд-қа жетпек. Сол кез-
ден бастап Жер бетіндегі халықтың санын əрі қарай өсірмей, бір 
қалыпта ұстап тұру туралы ойлануға болады (Б. И. Урланис., 1976). 
Дəл осыған шамалас Жер бетіндегі халықтың өсуі туралы болжам 
В. А. Вронскийдің енбегінде (1997) келтірілген.
Осыдан жүз жылдай бұрын Энгельстің өзі келешекте халықтың 
əрі қарай өсуіне шек қоятын мезгіл жетеді деп жазған болатын. 
Қазірдің өзінде көптеген еуропалық елдерде адамның өсуі тіпті, 
шамалы. Ал Швеция мен Жапонияда халықтың өсуі тіпті, жоқтың 
қасы. Басқа көптеген елдерде, əсіресе, дамыған елдерде адамның 
өсіп-өнуі жөнінде санаға сиятын бақылау жасалуда. Мұндай жағдай 
ерте ме, кеш пе, барлық елдерде болмақ. Мұны заң арқылы немесе 
халықты үгіттеу арқылы жасау қиын. Бұл əлеуметтік-экономикалық 
дамудың нəтижесінде бүкіл халықтардың сана-сезімінің өсуі 
нəтижесінде келетін тұжырым. Дегенмен, аса маңызды мемлекеттік 

310
мəселемен кейбір мемлекеттер заңды түрде шұғылдана бастағанын 
айта кету керек. Мысалы, əлемдегі халқы жөнінен ең үлкен Қытай 
мемлекеті соңғы кездерде халықтың өсуін қолдан тежеу, тіпті, заң 
арқылы жүзеге асыру саясатын жүргізуде. Бұл заңға сəйкес, əр от-
басында тек бір ғана перзент сүю қарастырылған. Міне, осы заңның 
жүзеге асуы нəтижесінде Кытайда соңғы уақыттарда халықтың 
өсу қарқыны бұрынғы жылдарға қарағанда көп төмендеген. 
Егер жоғарыда айтылған Заң күшіне толық енген кезде Қытайда 
халықтың өсуі тіпті, тоқталып, алғашында бірқалыпты, ал одан 
кейін шамалап кемуі де мүмкін. Ескеретін жағдай, соңғы жылдары 
Қытайда жүргізілген реформаларға сəйкес ондағы экономикалық 
жағдай біршама жақсарып, халықтың əл-ауқаты жоғары деңгейге 
көтерілуде. Мүмкін бұл жағдай, Қытай басшыларының халықтың 
өсуін тежеу туралы заңына біршама өзгерістер еңгізуіне əкеп соғар. 
Дегенмен, бұл мəселе тек Қытай мемлекетінің ішкі жұмысы екені 
түсінікті. Қытайға көршілес жатқан, əлемдегі халқы жөнінен екінші 
орын алатын мемлекет – Үнді мемлекеті. Бұл мемлекетте халықтың 
өсуін қолдан тежеу əзірше жоқ. Соның нəтижесінде мұнда халықтың 
өсу қарқыны өте биік.
Əлемге танымал Америка Ю. Одумның бағалауы бойынша 
əлемдегі тіршіліктің үйлесімді болуы үшін, яғни тек материалдық 
тамақтық, киімдік заттармен қамтамасыз етілуі ғана емес, сонымен 
қатар масайрап дем алуы үшін əлемдегі əр адамға орта есеппен 2 
гектардай жер қажет екен. Оның 0,6 гектары тамақ өндіру үшін, 0,2 
гектары өндірістік қажет пен мекендеуі үшін, ал 1,2 гектары бос 
болуы керек. Ол жерлер халықтың дем алып, саяхат жасауы жəне 
биосфераның қалыпты экологиялық жағдайда болуы үшін қажет.
Басқа жерлер көлемі де жылдан-жылға азаюда. Ормандардың 
азаюы, көптеген аймақтардың құрғақтануы, тіпті, шөлге айналуы, 
ластануы үдемелеп өсуде. Дегенмен бұл жағдайлар əлемнің əр 
бұрыштарында əртүрлі. Мысалы, Канадада əр тұрғынға шаққанда 
жыртылған жер көлемі 2 гектардай, Аргентинада 1 гектар, Америка-
да – 0,8 гектар, Испанияда – 0,5 гектар.
Ал бұрынғы КСРО-да бұл көрсеткіш 0,85 гектар, Түркменстанда 
– 0,33, Өзбекстанда – 0,22, Грузия мен Арменияда не бары 0,17 гек-
тардан келеді екен. Қытай мен Үндістанда əр жан басына келетін 
жыртылған жер көлемі бұл көрсеткіштен де төмен, шамамен 0,10-
0,12 гектар, ал Жапонияда тіпті 0,04 гектар (В. П. Прошляков., 

311
1979). Ал Қазақстан əлемдегі ең жері бай елдін бірі, оның ішінде 
жыртылған жер көлемі əр адамға 1,3 гектардан келеді. Ескеретін 
тағы бір жағдай, гəп тек жыртылған жер көлемінде ғана емес, оның 
өнімділігінде. Мəселен, көп жағдайларда суармалы жерлер, суарыл-
майтын жерлерге қарағанда өнімді бірнеше есе артық береді. Кейбір 
аймақтарда, ауа райы бұл жерлерден жылына 2, тіпті, 3 рет өнім 
алуға мүмкіндік береді. Тағы есте болатын жағдай, тамақтық зат-
тарды еске алғанда, əңгіме тек астықты дақылдар туралы ғана емес, 
сонымен қатар жердің басқа тамақтық жəне техникалық заттарды 
өндіру мүмкіншілігін ескеру керек. Мəселен, бір гектардан алынған 
шай, кофе, жүзім, темекі, мақта өнімдері бір гектар жерден алынған 
астық өнімдерінен көп қымбат. Оның үстіне соңғы дақылдар барлық 
аймақтарда өсе бермейді. Астықты дақылдардың да барлық жер-
лерде өсе бермейтіні анық. Дегенмен, олардың өсу географиясы 
жоғарғы айтылған дақылдарға қарағанда, көп тарағаны анық. Міне, 
сондықтан жердің халықты асырай алу мүмкіншілігін есептегенде, 
əңгіме тек тамақтық, астық өндіруде болмауы керек, қай жерлер-
де адам өміріне қажетті, аймақтың ауа райына сəйкес келетін зат-
тарды мол өндіру тұрғысында болуы кажет. Қазіргі əлемдік инте-
грация, нарық заманында Жер шарының, бір жерінде өндірілген 
адам қоғамына қажетті заттар Жер шарының басқа бөлігінде өзінің 
тұтынушыларын табатыны анық.

жүктеу/скачать 5.39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: