Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева

48 
көрсететіне шүбәңіз қалмайды. Шындығында да солай болады: поэма 
тамамдалғанда екі жас бір бірімен қол ұстасып, бақытқа кенеле қойған жоқ. 
Соған қарамастан, Ақжәми нағыз жігіттік бейнесімен өзіне тартып отырады. 
Ақжәми өзінің жеке мүддесінен көпшіліктің мүддесін көп жоғары қоятын 
азамат. Ең бастысы – осындай асыл қасиеттерімен жаныңа жақын көрініп 
тұрады. 
Гауһарай бейнесінде өткен заманда еңіреп өткен апа-сіңілілері түгілі, 
қазіргі өмірді арзан бағалап, келешегін жеңіл түсінетін аз да болса кейбір 
жастарға сабақ боларлық жайлар баршылық. 
Бұл жайлы көп мұңдаудың не орны бар. 
Жандар да бар пәк сезімді қор қылар. 
Махаббатты үйлену деп ойлайды, 
Құдыреттің құнын білмес сорлылар,- дейді бірде ол. Жігіт 
алдындағы анты да оқырманды толғандырмай қоймайды: 
Мейлі тілім ұғыспасын ғаламмен, 
Тек сені аңсап сарғаярмын санаммен. 
Мейлі, денем, отқа түссін, өртенсін. 
Сені сүйген жүрекпенен қалам мен. 
Бұдан артық жігіт сенер сөз табудың өзі қиын. Сондықтан да оның 
қызға құмарлығы арта түседі. Қолдан келер қайран жоқ. Бүйі ханның 
тырнағынан құтқару – Ақжәми сияқты қарапайым жігітке арман болып қана 
бұлдырайды. 
Ақтық демің таусылғанша, құлама, 
Құламасын біздер сенген мұнара. 
Ең соңғы ауыр қоштасудың сәтінде 
Жыламаймын, 
Айнам, сен де жылама? 
Ақжәми де, Гауһарай да – аңыздың ізімен алынған кейіпкерлер 
болғанымен, ертегілердегідей 
ерекше жандар емес, Демек, отқа 
күймейтін, суға батпайтын, қанат бітіп, қалаған сәтте ұша жөнелетін 
қаһармандар емес. Бұлар жер басып жүрген екі аяқты пенделер тәрізді. Қуана 
да, қорқа да біледі. Автор мұндай табиғилықты нанымды бере алған. 
Айталық, Гауһарайдың сүйген жігітімен сырласуы қай кездің жастарына да 
ортақ жай сияқты. Гауһарайды - қолынан ұшып кеткен бақытын- іздеуі де 
барынша шындығымен берілген. Бір ескерте кететін жай – дәл осы ретте 
Ақжәмидің Бүйі хан еліне сапарға аттанар кезеңін суреттеуде ақын 
поэзияның мол мүмкіндігін еркін пайдаланған. Жігіт жол үстінде, жат жұртта 
талай қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін екенін алдын ала сезеді. Көп ойланып, 
көп толғануы сондықтан. 
Оның Махаббатпен, Енжарлықпен, Өжеттікпен, Намыспен, Төзіммен, 
Күншілдікпен сұхбаттасып ақыл қосуы да орынды. Әлбетте, аттарына сай 
олардың не айтары да белгілі. Ақжәмидің алыс жолға шығуына, ең болмаса, 
сүйгенінің түрін көріп қайтуға құштар етіп, дем бергендер – махаббат, намыс, 
өжеттік, төзім. 

49 
Шаханов поэмаларында көсіле сөйлейді. Ұзынды-қысқалы өлеңдері 
мен балладаларында ұшырасып отыратын сан түрлі шумақтар аралас келіп 
отырады. Қайсыбір сыншылардың пікірлерінде бір шығарма (ол мейлі өлең 
болсын, баллада, толғау болсын, мейлі поэма болсын) басынан аяғына дейін 
бірдей ырғақ, бірыңғай ұйқаспен жазылуға тиіс деген ұғым ұшқын береді. 
Біздіңше, ондай шек қою әділдікке жатпайды. Әсіресе, поэмада 
кейіпкерлердің ойлауы мен сөйлеуінің әр алуандығын ескерсек, авторлық 
суреттеудегі кең серпілісті қажет ететін жағдайлар мен «ат басын тарта» 
сөйлеуге тура келетін реттерді ұғынсақ, буын саны мен жол санында 
алуандық бола беруін тек қуаттау керек. Міне, сырт болмысының өзімен-ақ 
Мұхтар көп ретте поэма жазу дәстүріндегі стандартты, канонды бұзып, 
оқиғаға орай әр қилылықты орнымен пайдаланып отырады. 
Поэзия есігін алғаш қаққанда, Мұхтар Шаханов әлі ешкім бастамаған 
жол іздеуге өз ішінен ант етіп, мақсат ұстанды. Бұл күнде оның өз жолы бар. 
Оқырман қауым сол жолдың әлі де болса кеңи түсіп, ақынның алда талай 
татымды дүниелер беретініне сенім білдіреді. 
Ақын Мұхтар Шахановтың «Нарынқұм трагедиясы»-шағын поэма. Ол 
шағын да болса, шымыр. Бас-аяғы жинақы, ешбір басы артық сөзі жоқ, жұп-
жұмыр бұл туындыны поэзияда жарқ етіп көрінген жаңалық десе де 
болғандай. Өйткені, оның композициялық бітімінің өзі-назар аударарлықтай, 
соны. Поэмада екі бөлім бар. «Махамбеттің соңғы монологы» деп аталатын 
бірінші бөлімде бас кейіпкерді сөйлете отырып, автор сол кейіпкер сөзі 
арқылы-ақ оның көркемдік тұлғасын жете танытады. Ал, «Әке үкімі» атты 
екінші бөлім сол бірінші бөлімді заңды түрде толықтырып, бас кейіпкер 
тұлғасын биіктете түседі. Шағын штрихтармен-ақ қою сюжеттің шиеленіскен 
желісін тартудың шеберлігі де бар мұнда. Кейіпкер сөзі-поэманың да 
көркемдік бір компоненті дейтін болсақ, сол компонентті ұштай түсудің 
жақсы үлгісі бар осында. Автор кейіпкер сөзі арқылы оның бейнесін 
танытудың бар мүмкіндігін сарқа пайдалана отырып, өзінің үлкен дарын 
күшін жарқыратып жайып салады. Махамбет сияқты үлкен ақынның аузына 
сөз салып, оны өз шығармасында сөйлету қай суреткерге болмасын, оңай 
емес. Себебі, шығармадағы кейіпкер сөзі өмірде болған Махамбеттің өзі 
туралы айтқан өз толғауларындағы асыл сөздерінен кем түспеуі керек қой. 
Ал кем түссе, оның ешкімге де әсері болмас еді. Ал «Нарынқұм 
трагедиясындағы» Махамбеттің монологы оның өз шығармаларындағы әйгілі 
сөздермен терезесі тең түскендей. Бұл автордың көп ізденуінің, 
толғануының, дарын күшінің буырқануының мейірім қандырарлықтай 
нәтижесі, жемісі. Сондықтан да монолог арқылы автор бас кейіпкер-
Махамбеттің ұмытылмас көркем бейнесін сомдап берген. Поэмадағы 
Махамбет-өр, биік, ақылды, ел дегенде ет жүрегі елжірейтін азамат, сөздері 
мірдің оғындай өткір де мағыналы, аса мықты дүлдүл ақын. Поэмадағы 
Махамбет аузынан шығатын сөздер шетінен сап алтындай асыл, Өнегелі де 
шешен. Мәселен: 
Батырлығы жоқ адамнан 
Үлкен ақын шыққан емес ешқашан. 

50 
…Ақындықтың басты шарты- 
Басты алса да шындықты айту емес пе? 
…Кім қаншама шексіз сүйсе Отанын 
Оның тартар азабы да соншама,- 
сияқты поэмадағы Махамбет сөздері нақыл, мәтел боларлық терең мағыналы 
сөздер. Поэмадағы екінші бір кейіпкер-халық өкілі-адал азаматтың сөздері де 
бас кейіпкер Махамбет сөздерінен кем түспейді. 
М.Шаханов «Нарынқұм трагедиясында» асыл ер, абзал ақын 
Махамбетке деген бүкіл халық махаббатының күшін, құдіретін ұнамсыз 
кейіпкердің де күрделі өмірі, іс-қимылы арқылы сенімді түрде шебер 
бейнелеп берген. Өткен ғасырдағы халық өмірінің тарихи кезеңін оның 
тарихи ұлы перзентінің сом әдеби тұлғасы арқылы айқын суреттеп берген 
«Нарынқұм трагедиясы» поэмасы әрі жаңашыл туынды, әрі эпикалық 
поэзияның еңсесін көтере түскен көркемдік ірі жетістік.
Қазіргі эпикалық поэзиядағы халқымыздың соғысқа қарсы, бейбітшілік 
үшін күресіне арналған туындылардың елеулісі-ақын 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: