«геоморфология және геология негіздері»
жүктеу/скачать 0.54 Mb. Pdf көрінісі
|
| Эффузиялық-эксплозиялық жанартаулардың қалыптасқан кезінде лавалардың
жайбарақат төгілуі және ірілі-ұсақты материалдарының атқылауы бір-бірімен алмасып отырған жағдайларда, лава тасқындарымен пирокластикалық материалдарының бір-бірімен қабаттала астасуы нәтижесінде қат-қабатты жанартаулар (стратовулкан) пайда болады. Қат-қабатты жанартаулар жанартау құрылымдарының ішінде ең ірілерінің бірі болып саналады. Бұлардың ішіндегі биіктігі 3-4 км-ге жеткен таулар да бар. Кейбіреулері тіпті 6 км-ге дейін жетеді. Оларға Жапониядағы Фудзияма, Камчаткадағы Ключевск, Корякск, Авача және Козельск, Мексикадағы Попокатепетль жанартаулары және т.б. жатады. Көптеген жанартаулардың шыңдарында мәңгілік қарлар мен мұздықтар бар. Жоғарыда айтылғандай, көптеген жанартау төбесінде тостаған тәрізді кішігірім қазаншұңқырлар бар. Оларды жанартау кратері дейді. Осы кратер түбіндегі көмейі арқылы жанартау заттары жер қойнауынан көтеріліп атқылайды. Ірі жанартауларда бірнеше кратер пайда болуы мүмкін, олар көбінесе жанартау беткейлерінде дамыған. Бұларды қосарланған (масыл) жанартаулар деп атайды. Көзеліктердің түбі лава және көзелік қабырғаларынан құлаған таужыныстарымен толады. Өте көлемді көзеліктер гавай текті жанартауларда кездеседі. Жанартау көзелігі атқылау саны жиілеген кезде оның жан-жағы опырылып кетіп, кеңейіп үлкен қазаншұңқыр пайда болады да, оны кальдера деп атайды. Кейде кальдера орасан зор қопарылу әсерінен пайда болады. Кейіннен атқылау қайта басталса, кальдераның түбінде жаңа жанартау конусы түзіледі. Жанартаулардың атқылау кезінде шығатын сұйық лава таужыныстары жер бетінде ерекше бедер пішіндерді құрайды, бұл лаваның ағу бейімділігі (аққыштығы) мен оның құрамына байланысты. Өте қою және тұтқыр лава төскейдің жоғарғы жағында-ақ қатып үлгереді. Ал, лаваның тұтқырлығы өте жоғары болса, ол жанартаудың көмейінде-ақ қатады да "лавалық бағана" немесе "лавалық бармақ" құрайды. Лавалық тасқындар қатая бере үстінен күйінді кабыршақпен қапталады. Егер қабыршақтың астынан қатпаған лава ағып шықса, онда лаваның ішінде грот немесе лавалық үңгірлер пайда болады. Үңгірлердің күмбез жағы қопарылып құлайтын болса, олар бедердің теріс пішіндеріне айналады. Осындай қуыстар мен теріс пішінді лавалық науалар. Камчатканың жанартау ландшафтарына тән. Газ лаваның арасынан атқылап шыққан кезде, оның бетінде кішкене шоқы тәрізді үйінділер қалыптасады. Мұндай бедерлерді горнито деп атайды. Атқыламай, бір қалыпта баяу шыққан газдарды фумарола дейді. Одан бөлінген бірқатар заттар атмосфералық жағдайларда қоюланады да, газ шығып жатқан жердің айналасында шоғырланады. Теңіз түбіндегі жанартаулар атқылаған кезде лаваның беткі қабаты судың әсерінен тез суиды. Оған қоса су қабатының едәуір гидростатикалық қысымы лаваның жарылу процесіне кедергі болады. Соның себептерінен су түбіне төгілген лавалар есебінен қалыптасқан эффузиялық таужыныстар сырт пішіні шар тектес немесе көпшік тұрқылас шоғырларды құрайды. Әрбір шар тектес құрылымдардың ішкі құрылысы концентрлі болып келеді, ал олардың сыртқы бейнесі кеуек пішінді немесе шыны тектес қабатшамен қапталған. 35 Жанартау аймақтарының да өзіне тән ерекше флювийлік бедер пішіндері қалыптасқан. Еріген сулар, сазды тасқындар, атмосфералық сулар жанартаулардың баурайларын шайып радиалды жыра жүйесін құрайды. Оларды барранкостар деп атайды. Бұлар жанартау төбесінен радиалды таралған терең эрозиялық жыралар. Жалпы айтқанда, жанартаулы аймақтарда өзен тораптарының бейнесі радиалды сипатымен ерекшеленеді. Көптеген жанартау аймақтарында, жер бетіне дүркін-дүркін ыстық су мен бу атқылап тұратын көздер кездеседі. Оларды гейзер (исландықтарша qeyser - құйып кету) деп атайды. Гейзердің ыстық суы үйлерді, жылыжайларды (теплицаларды) жылыту, электр қуатын алу үшін пайдаланады. Эффузиялық жанартау әрекеті дамыған аймақтарда жер бетінде денудациялық және қашаланған бедер пішіндері жиі тарайды. Мысалы, қалың базальтты тасқындар мен жамылғылар салқындағаннан кейін атмосфералық агенттер әсерінен үгіліп жарылып жеке-жеке бағаналарға айналады. Осындай тік бағыттағы, кейде көп қырлы бағаналар өзен немесе теңіз жағаларында толқын су әрекетінен тілімделіп керемет көріністерді елестетеді. Кейбір лавалық жамылғылардың үсті көпбұрышты бөлшектерге жарылып, көптеген полигоналды микропішіндер құрайды. Жанартау бедері ұзақ уақыт үгілу әрекетінен ең алдымен пирокластикалық материал (кесек бөлшектер мен түйірлер) бұзылады. Одан кейін лавалық және басқа төзімді магмалық заттар экзогенді қашалау әрекетіне ұшырап бұзыла бастайды. Ең соңында жанартау көмейінде кептеліп қалған тік бағандарға ұқсаған көмейтас (некк) сақталып қалады. Мұхит түбінде, морфологиялық жағынан құрлық бетіндегі жанартаулық жарылымдарға ұқсаған су асты жанартаулары, жанартау қыраттары және басқа да жанартаулы ірі құрылымдар жиі тараған. Тынық мұхит түбіндегі оңашаланған су асты жанартауларын "гайота" деп атайды. Олар 250-2500 м тереңдіктегі өңірде байқалады. Кейбір ғалымдар гайоталарды, кезінде су бетіне шығып тұрған жанартаулы аралдар қалдығы деп есептейді. жүктеу/скачать 0.54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|