Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
көшпелі тұрмыс кешкен халықтар мәдениетіндегі айтыстың мәні мен орнына жалпылама тоқтала келіп, жанрлық сипатына кең түрде қарап, бірнеше түрге бөледі. Әр түрінің шығуын халықтың әдет-ғұрып, салт- санасына байланыстыра қарап, бәдік, өлі мен тірінің айтысы, жұмбақ ай- тысы деп жүйелейді. Автор айтыс- тың адам бойындағы туа бітетін та- би ғи дарындылық, импровизатор лық қасиетке тікелей байланыстылы ғын жыршы мен ақынның өнерпаз дық келбетін салыстыра отырып дә лел- дейді. «Қазақ тұрмысының жағ да- йына жазба әдебиет тумаған кезде ақынға ақын деген атақ әперетін – айтыс, ақын өзінің ақындық күшін көп алдында таныту керек. Ақын мен жыршының айырмашылығы ақын ның негізгі кәсібі өз жанынан өлең шығару (импровизация), жыр- шының негізі шығарған даяр өлең- ді жырлау», – дей келе, айтысты ел- дің қатты қадірлейтініне, сүйсіне тыңдайтынына орай, оны халық ор- тасына кең тараудағы жыршы-жы- раулардың еңбегін де жоғары ба- ғалайды. Ал айтыстың өнер жары- сы, сөз сайысы ретінде эстетикалық талап-талғамды, үлкен білімділік пен қабілеттілікті қажет ететінін ақын- дардың өнерпаздық тұлғасына таби- ғи таланттылығына байланыстыра тың пікір білдірген. Қазақ халқы ның айтыс жанрын өнер деп бағалаға- нын, өнер адамын құрмет тұтқанын Абайдың, Шортанбай, Дулат ақындар поэзиясын сынаған өлеңін мысалға келтіре отырып, Бұқар, Сыпыра жы- рау, Махамбет, Шернияз, Әсет, Кем- пірбай, Шөже, т.б. жырлары мен ай тыстарынан нақты үзінді алып дәлелдейді. Мақалада қыз бен жігіт айты- сы ақындар айтысымен бірге тұр- мыс-салт айтыстары деген түрге жатқызылып, «Әсет пен Рысжан», «Ақ сұлу мен Кеншінбай», «Біржан- Сара», «Омарқұл мен Тәбия» ай- тыстарына ерекше көңіл бөлінген. Автор айтыстың жанрлық сипатын, әр түрге топтастыра бөлу мен ха лық поэзиясындағы орнын анықтауды басты мақсат етіп алғандықтан, ай- тыстың көркемдік ерекшелігі мен тіліне көп назар аудармаған. Әйтсе де мақалада ақынның өнерпаздық тұлғасы, айтыс өнері жайында соны тұжырымдар бар. Ауыз әдебиетінің әр жанрын те- реңдеп жеке зерттеген осы жоға ры- дағы мақалалардың қазақ фолькло- ристика ғылымының әдебиеттану ғылымында жеке сала болып дамуын- да өз үлестерін қосқаны анық. Зерт- теу нысаналары фольклорлық шы- ғармалар болғанмен, фольклортану бағытындағы біз қарастырған ма- қалалар қазақ әдебиеттану ғылы- мының туу кезеңінде әдеби-тео рия- лық таным процесіндегі ғылыми әдіс- наманың қалыптасуы мен ғылыми ұғымдар системасының қалыптасу Ре по зи то ри й К ар ГУ |