А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

89 
Дәлелдеу дегеніміз - белгілі бір кӛзқарасты зерттелетін шындықпен 
семантикалық сәйкестендіру және ғылыми қауымдастық қабылдау мақсатында 
негіздеу процесі. 
Дәлелдеу 
барысында, 
біріншіден, 
бекітілген 
қасиеттері 
бар, 
қарқындылығы мен динамикасы объектінің құрылымына, оған әсер ететін 
факторлардың белгілі бір жиынтығына байланысты зерттелетін объектілер 
бар екенін кӛрсету керек, яғни тұжырымдардағы білім заттардың нақты 
жағдайын кӛрсететінін кӛрсету керек. 
Екіншіден, осы мәселе бойынша жұмыс істейтін әріптестерге, сондай-ақ 
ғылыми қоғамдастық ӛкілдерінің, практиктердің кең шеңберіне әсер ету 
керек, олар ұсынылған кӛзқарасты ӛздерінің бұрынғы кӛзқарастарын белгілі 
бір дәрежеде ӛзгерте отырып, ӛз сенімдері ретінде қабылдауы керек. Бірінші 
процесс аргументтің логикалық-гносеологиялық аспектісін, екіншісі оның 
логикалық және коммуникативті аспектісін құрайды. 
Синонимдер 
ретінде 
"дәлелдеу" 
кейде 
"негіздеу" 
және 
"аргументациялау"сӛздерін қолданады. Дәлелдеу мен негіздеу арасында ең 
тығыз байланыс бар, олар дәлелдеуді жүзеге асырудың тәсілдері болып 
табылады. Алайда, бұл дұрыс емес, ӛйткені осы процедуралардың мазмұны 
біршама сәйкес келсе, олардың әрқайсысында әртүрлі қондырғылар басым 
болады. Дәлелдеуде - бұл ғылыми қоғамдастықтың белгілі бір кӛзқарасты 
қабылдауға, негіздеуде - осы кӛзқарасты шындықпен семантикалық 
сәйкестендіруге, дәлелдеуде - ұсынылған ереже мен шынайы деп саналатын 
және ғылыми қауымдастық қабылдаған ережелер жиынтығы арасында 
логикалық байланыс орнатуға деген кӛзқарас. 
Аргументацияға үш элемент кіреді: 
тезис - негіздеуді талап ететін ереже немесе ережелер жиынтығы; 
аргументтер (негіздері) - тезисті растау үшін берілетін негіздемелер 
жиынтығы; 
демонстрация (дәлел) - дәлелдерді бір-бірімен және тезиспен 
байланыстыру әдісі. 
Тезистің ерекшелігі кӛбінесе " ол не дәлелдейді?». Нақты ғылыми 
зерттеуде алынған барлық білім дәлелге жатады. Тұжырымдалған заңдар, 
гипотезалар, теориялар дәлелге немесе негіздеуге жатады. 
Дәлелдердің басты ерекшелігі " Тезис немен дәлелденеді?». Адамның 
сезім мүшелері белгілейтін заттардың нақты жағдайы туралы мәліметтер 
немесе сенсорлық деректермен делдал болған білім жиынтығы? Бірінші 
жағдайда дәлелдер бақылау мен эксперимент деректері, екінші жағдайда - 
ұғымдар, заңдар, теориялар жиынтығы. Демонстрация сұрақпен сипатталады: 
"Тезис қалай дәлелденеді?». Бұл тікелей бақылаулар мен эксперименттердің 
деректерін тікелей кӛрсету, сондай-ақ тезистің ақиқаты (қолайлылығы) бұрын 
дәлелденген ережелермен негізделетін логикалық дәлелдемелер құру болуы 
мүмкін. 
Дәлелдеу элементтерінің әрқайсысының ерекшелігі дәлелдеу процесінің 
жалпы сипатына айтарлықтай әсер етеді, сондықтан оның түрлері мен түрлері 

90 
ерекшеленеді. Бұл тұрғыда дәлелдердің ерекшелігі ерекше маңызды. Олар 
нақты оқиғалар, процестер, құбылыстар болуы мүмкін, яғни, заттардың нақты 
жағдайы, бір жағынан. Екінші жағынан, заңдар, ұғымдар, принциптер, 
теориялар түрінде бекітілген заттардың нақты жағдайы туралы білім. 
Тікелей және жанама растауды, дәлелдеуді және теріске шығаруды тек 
ғылымда ғана емес, сонымен қатар ғылыми дәлелдеудің түрлері ретінде 
эмпирикалық және теориялық дәлелдеуді, интерпретацияны және түсіндіруді 
ажыратады. 
Тікелей растау дегеніміз - бар болуы мен параметрлері зерттеу тақырыбын 
құрайтын объектілерді тікелей бақылау арқылы алынған білімнің дәлелі.  
Мысалы, барлық ашық ғарыш объектілері мен биологиялық түрлерді, 
кӛптеген экономикалық және әлеуметтік процестерді тікелей байқауға 
болады. 
Жанама растау - бұл алынған білімді дәлелдеу процесі, оның ақиқаты 
бұрын дәлелденген білімнің мазмұнына қарамастан құрылған білім 
жиынтығымен байланыс орнату арқылы. Әдетте, мұндай дәлел тезистен 
нәтижелерді алып тастау және оларды растау арқылы жүзеге асырылады. 
Айғақ - бұл бұрын анықталған басқа ережелер арқылы белгілі бір 
позицияның ақиқатын негіздеуге бағытталған логикалық процесс болып 
табылатын дәлелдеудің бір түрі. 
Теріске шығару - бұл дәлелдеудің бір түрі, оның барысында тезистің 
немесе оны негіздеу құралдарының жалғандығы анықталады. 
Эмпирикалық дәлел - бұл алынған білімнің негіздемесі, ол, әрине, 
бақылаулар мен эксперименттер деректеріне сілтеме жасайды. Мысалы, жаңа 
биологиялық түрдің болуы, Әлеуметтік және экономикалық тұрақтылықты 
арттыру туралы. 
Теориялық аргументация - бұл алынған білімнің теориялық және 
метатеоретикалық деңгейлердің білім элементтерімен байланысын бақылау және 
эксперимент деректеріне тікелей жүгінбестен құру арқылы негіздеу. Бұл, ең 
алдымен, дәлелдеудің тәуелсіз түрлері ретінде ерекшеленетін білімді 
интерпретациялау және түсіндіру. 
Интерпретация дегеніміз - формальды немесе математикалық жүйенің 
бастапқы ережелерін кез-келген мазмұнды жүйеге экстраполяциялау процесі, 
оның бастапқы ережелері формальды жүйеге тәуелсіз анықталады. Ол 
формальды-математикалық 
әдістерді 
қолданатын 
ғылымдарда 
жүзеге 
асырылады. Кең мағынада интерпретация дегеніміз - зерттелетін объектіге 
немесе процеске белгілі бір мағыналарды тағайындау. 
Түсіндіру - бұл зерттелетін объектінің мәнін анықтауға бағытталған 
ғылыми дәлелдеудің бір түрі. 
Қазіргі зерттеулер кӛрсеткендей, шығармашылық ізденіс процесі сӛзсіз 
шығармашылық 
күш-жігерді 
түзететін, 
аралық 
нәтижелерді 
шоғырландыратын және білімнің бастапқы біліммен мағыналы байланысын 
қамтамасыз ететін негіздеу процестерін қамтиды [3]. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: