А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

120 
әдістердің қоғам ӛмірінде туындайтын түрлі мәселелерді шешуде кеңінен 
қолданылатындығына байланысты. 
Функциялардың осы топтарын тізімдейтін тәртіп ғылымның әлеуметтік 
функцияларын қалыптастыру мен кеңейтудің, яғни оның қоғаммен ӛзара 
әрекеттесуінің жаңа жолдарының пайда болуы мен нығаюының негізгі 
процесін кӛрсетеді.
Сонымен, ғылымның арнайы әлеуметтік институт ретінде 
қалыптасу кезеңінде (бұл феодализм дағдарысы, буржуазиялық әлеуметтік 
қатынастардың пайда болуы және капитализмнің қалыптасу кезеңі), ең 
алдымен, оның әсері дүниетаным саласында табылды. Осы кезеңде теология 
(грек. тіліне аударғанда ШеоБ және 10§ОБ Құдай туралы сӛз - ілім пәні 
немесе "сенім туралы ғылым" мағынасында) және ғылым арасында қызу 
күрес болды. 
Ортағасырлық теология дәуірінде біртіндеп үстем жағдайға ие болды. 
Ол ғаламның құрылымы мен ондағы адамның орны, ӛмірдің мәні мен жоғары 
құндылықтары сияқты негізгі дүниетанымдық мәселелерді талқылауға және 
шешуге құқылы болды. Сол уақытта пайда болған ғылымға жеке және 
"жердегі" тәртіптің мәселелері қалған еді. 
Дж Бруноны ӛртеу сияқты драмалық эпизодтар, Г. Галилейдің бас 
тартуы, Ч.Дарвиннің түрлердің пайда болуы туралы іліміне байланысты 
идеологиялық қақтығыстарда, ғылымның рӛлі негізгі дүниетанымдық 
маңыздылық мәселелерінде шешуші бола алды. 
Бұл сұрақтарға ғылым ұсынған жауаптар жалпы білім беру 
элементтеріне айналуы үшін жеткілікті уақыт қажет болды. Онсыз ғылыми 
идеялар қоғам мәдениетінің ажырамас бӛлігіне айнала алмады. Ғылымның 
мәдени және дүниетанымдық функцияларының пайда болуы мен нығаюының 
осы процесімен қатар ғылымның ӛзі біртіндеп адам қызметінің тәуелсіз және 
лайықты саласына айналды. Басқаша айтқанда, ғылым қоғам құрылымында 
әлеуметтік институт ретінде қалыптасты. 
Ғылымның тікелей ӛндіргіш күш ретіндегі қызметі бүгінде ең айқын 
және алғашқы болып табылады. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық 
прогрестің бұрын-соңды болмаған ауқымы мен қарқынын ескере келе, оның 
нәтижелері ӛмірдің барлық салаларында және адам қызметінің барлық 
салаларында айқын кӛрінетіндігі байқалады. 
Технологияның дамуы кезінде туындаған кейбір проблемалар кейде 
ғылыми зерттеу тақырыбына айналды және жаңа ғылыми пәндердің дамуына 
себеп болды. Бірақ ғылымның ӛзі практикалық қызметке аз мүмкіндік берді. 
Бұл ғылым дамуының жеткіліксіз деңгейіне байланысты ғана емес, сонымен 
қатар практикалық іс-әрекет ғылымды жаулап алуға немесе кем дегенде 
оларды ескеруге деген қажеттілікті сезінбегендігіне байланысты болды. XIX 
ғасырдың ортасына дейін ғылыми зерттеулердің нәтижелері практикалық 
қолданысқа ие болған жағдайлар бірен саран болды және оларды 
практикалық қолдануға мүмкіндік берген әмбебап түсінікке және ұтымды 
пайдалануға жеткіліксіз еді. 
Алайда, уақыт ӛте келе практикалық іс-әрекеттің эмпирикалық негізі 

121 
ӛндіргіш күштердің үздіксіз дамуын және технологияның ілгерілеуін 
қамтамасыз ету үшін тым шектеулі екендігі айқын болды. Дәл сол кезде 
ӛндірушілер мен ғалымдар ғылымда ӛндірістік құралдарды үздіксіз 
жетілдірудің қуатты катализаторын кӛре бастады. Нәтижесінде ғылымға 
деген кӛзқарас күрт ӛзгерді және оның материалдық ӛндіріске шешуші бет 
бұруы үшін маңызды алғышарт болды. Мұнда, мәдени дүниетаным 
саласындағы сияқты, ғылым ұзақ уақыт бойы бағынышты рӛлмен 
шектелмеді. Ол ӛндірістің сыртқы түрі мен сипатын түбегейлі ӛзгерткен 
ӛзінің революциялық күш әлеуетін тез ашты. 
Ғылымды тікелей ӛндірістік күшке айналдырудың маңызды жағы-
ғылыми білімді практикалық қолдануды құру және нығайту, ғылыми-
техникалық ақпарат желілерін құру, қолданбалы зерттеулер мен әзірлемелер 
және т. б. сияқты қызмет салалары пайда болды.
Сонымен қатар, мұндай 
тығыз байланыс тек ӛнеркәсіпте ғана емес, сонымен қатар одан тыс жерлерде 
де пайда болды. Мұның бәрі ғылым үшін де, практика үшін де айтарлықтай 
салдарға әкелді. 
Қазіргі жағдайда ғылым функциялардың тағы бір тобын айқынырақ 
байқайды. Ғылым әлеуметтік даму процестеріне тікелей қатысатын 
әлеуметтік күш ретінде әрекет етеді. Бұл ғылымның нәтижелері мен әдістері 
экономикалық және әлеуметтік дамудың ауқымды жоспарлары мен 
бағдарламаларын жасау үшін қолданылатын кӛптеген жағдайларда айқын 
кӛрінеді. 
Кӛптеген кәсіпорындар мен ұйымдардың мақсаттарын анықтайтын 
осындай бағдарламаларды құру кезінде ғалымдардың әртүрлі салалардағы 
арнайы білім мен әдістерді тасымалдаушы ретінде тікелей қатысуы қажет. 
Мұндай жоспарлар мен бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асырудың 
кешенді сипатына байланысты жаратылыстану, техникалық және әлеуметтік 
ғылымдардың ӛзара әрекеттесуі маңызды болып табылады. 
Ғылымның әлеуметтік күш ретіндегі функциялары қазіргі заманның 
жаһандық мәселелерін шешуде ӛте маңызды. Мысалы, жаһандық 
экологиялық проблемалар, бұл қоғам мен адам үшін қауіпті құбылыстардың 
басты себептерінің бірі, планетаның табиғи ресурстарының сарқылуы, судың, 
топырақтың, ауаның ластануының артуы және қалдықтарды жою проблемасы 
болып табылады. Бұл жағдайда ғылым бүгінде адамның ӛмір сүру ортасында 
болатын түбегейлі және зиянсыз ӛзгерістердің факторларының бірі болып 
табылады. Мұны ғалымдардың ӛздері жасырмайды. Олар жақындап келе 
жатқан дағдарыстың белгілерін бірінші болып кӛрді және бұл мәселеге саяси 
және мемлекет қайраткерлерінің, бизнес басшылары мен қоғамның назарын 
аударды. Ғылыми деректер экологиялық қауіптіліктің ауқымы мен 
параметрлерін анықтауда жетекші рӛл атқарады. 
Қоғамдық ӛмірдегі ғылымның ӛсіп келе жатқан рӛлі қазіргі мәдениетте 
және әлеуметтік сананың әртүрлі қабаттарымен ӛзара әрекеттесуде ерекше 
мәртебеге ие болды. Осыған байланысты ғылыми танымның ерекшеліктері 
және оның танымдық іс-әрекеттің басқа түрлерімен (ӛнер, күнделікті сана 

122 
және т.б.) қарым-қатынасы мәселесі туындайды. 
Бұл мәселенің табиғаты философиялық бола отырып, бұл проблема 
сонымен бірге үлкен практикалық мәнге ие, ӛйткені жеделдетілген ғылыми-
техникалық прогресс жағдайында ғылымды басқару теориясын құру үшін 
ғылыми білім заңдылықтарын нақтылау және оның әлеуметтік жағдайын 
талдау, рухани және материалдық мәдениеттің әртүрлі объектілерімен ӛзара 
әрекеттесуі қажет. 
Ғылым функцияларының негізгі критерийлері ретінде ғалымдардың 
негізгі қызметін, олардың міндеттері шеңберін, сондай-ақ ғылыми білімді 
қолдану және енгізу салаларын алуға болады. 
Ғылымның маңызды функцияларын қарастырайық. 
1. Танымдық функция. Бұл ғылымның мәні, басты мақсаты-қоғам мен 
адамды, табиғатты білу, әртүрлі құбылыстар мен процестерді түсіндіру, 
әлемді ұтымды-теориялық түсіну, оның заңдары мен заңдылықтарын ашу, 
яғни жаңа ғылыми білім қалыптастыру. 
2. Дүниетанымдық функция. Ол біріншісімен тығыз байланысты және 
оның басты мақсаты - әлемнің ғылыми бейнесін және ғылыми дүниетаным-
кӛзқарасын дамыту, адамның әлемге қатынасының рационалистік 
аспектілерін зерттеу, ғылыми дүниетанымды негіздеу. 
3. Ӛндірістік немесе техникалық және технологиялық функция. Ол 
ӛндіріске инновацияларды, жаңа технологияларды енгізу үшін қажет. 
Сондай-ақ, ғылымның бұл функциясы кӛптеген зерттеушілердің ғылым 
туралы ӛндірістің ерекше "цехы", ғылымның қоғамның тікелей ӛндірістік 
күшіне айналуы туралы айтатындығымен сипатталады. 
4. Мәдени, білім беру қызметі. Бұл ғылым адамдардың мәдени дамуы 
мен білім берудің маңызды факторы болып табылады. Оның жетістіктері, 
идеялары мен ұсыныстары бүкіл оқу-тәрбие процесіне, бағдарламалардың, 
оқулықтардың мазмұнына, технологиясына, оқытудың нысандары мен 
әдістеріне белсенді әсер етеді. Ғылымның бұл функциясы мәдени қызмет пен 
саясат, білім беру жүйесі және бұқаралық ақпарат құралдары, ғалымдардың 
білім беру қызметі арқылы жүзеге асырылады. Ғылымды мәдени құбылысқа 
жатқызуға болады, ӛйткені ол рухани ӛндіріс саласында ӛте маңызды орын 
алады. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: