Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

227 
ПДТ балалар осы кҥйді олигофрениядан, педагогикалық қараусыздықтан 
шектеп қалуға мҥмкіндік беретін кӛршілес белгілермен сипатталады. ПДТ 
балаларда жеке анализаторлардың бҧзылуы, сонымен қатар кемақылдылығы 
болмайды, соған қарамастан полиморфты-клиникалық симптоматика6 
тәртібінің жетілмеген қиын тҥрін, тура бағытталған қызметінің тез жҥдеу 
тҥрінде іскерлігінің бҧзылуының болуынын жалпы мектепте тҧрақты ҥлгере 
алмайды. ПДТ бар балалар білім алу іскерлігінің қиын дамуымен қатар 
энцефалопатикалық ауру белгілері бар. Жҥйк жҥйесінің органикалық 
қҧңсыздығының айғақтайтың ӛте белсенділік, импульсивтік, сонымен 
мазасыздану, агрессивтік мінез – қҧлық байқалуы мҥмкін. Олардың ойлау 
қызметін бағалау ҥшін психикалық әдістерқолданылады, дербес интелектуалды 
каэффициент IQ 100-ге тең, IQ шама, орта статистикалық мӛлшерге тен.
ПДТ кезінде интелектуалды каэффицент 70-80 ал, дербес кезінде 50-70-ке тең [1]. 
Ауыр жҧқпалы аурулар, бас сҥйек миының зақымдануы, уланулар, тҧқым 
қуалаушылыққа бейім болулар да, ПДТ себептері болып табылады. Жалпы орта 
білім беретін мектептерде ҥлгерімі тӛмен оқушылардың елу пайызы 
психикалық дамуы тежелген балалардың қҧрайтындығы бҥгінгі кҥні ғылыми 
тҥрде дәлелденіп отыр. К.С. Лебединская, В.И. Лубовской, т. б дефектологтар 
зерттеулерінде балалардың жас мӛлшері бірдей болғанымен, психикалық 
дамуы әртҥрлі, яғни интеллектуалды қабілетінің жасына сәйкес келмейтіндігін 
ерекше атап кӛрсетілген. Психикалық дамуының негiзгi бҧзылыстары 
интеллектуалды даму деңгейi, яғни, психикалық функциялары, зейiнi, есте 
сақтауы, ойлауы, кеңiстiктi бағдарлауы тӛмен болып келедi. 
ПДТ бар баланың жеке басын қалыптастыруда эмоционалды (сезімдік) 
даму дәрежесіне, сонымен қатар нейродинамикалық бҧзылуларға (астениялық 
және 
церебрастениялық 
жағдайлар) 
байланысты 
М.С. 
Певзнермен 
Т.А. Власовакелесі ПДТ тҥрлерін ерекшеледі: 
А) Психикалық және психофизикалық инфантилизм негізінде ПДТ, жҥкті 
кезеңдегі орталық жҥйке жҥйесінде зиянды әсер етумен байланысты. 
Б) Баланың ӛмірінің ерте кезеңінде тҥрліше патогенді (ауру тҧғызатын) 
факторлардың нәтижесінде пайда болған, организмді астениялық және 
церебрастениялық кҥйге әкелген ПДТ[2]. 
Арнайы 
психология 
пәнінің 
даумына 
зор 
ҥлес 
қосқан 
В.В.Лебединскийдің сараптауы бойынша ПДТ 4 тҥрге бӛлінеді: 
1. Психикалықамутежелуініңконституционалдытҥрі. 
2. Психикалық даму тежелуініңсоматогендітҥрі. 
3. Психикалық даму тежелуініңпсихогендітҥрі. 
4. Психикалық даму тежелуініңцеребральды - органикалықтҥрі. 
Қазіргі таңда жалпы орта білім беретін мектептерде ҥлгерімі тӛмен 
оқушылардың 50 пайызын ПДТ балалардың қҧрайтындығы бҥгінгі кҥні ғылыми 
тҥрде дәлелденіп отыр. Дефектологтар В.И. Лубовский, К.С. Лебединская 
зерттеулерінде балалардың жас мӛлшері бірдей болғанымен, психикалық 
дамуы әртҥрлі болуы мҥмкін екендігі, яғни, балалардың интеллектуалды 
қабілетінің жасына сәйкес келмейтіндігі ерекше атап кӛрсетілген[3]. 

228 
Психикалық дамуы тежелген балаларды психологиялық-педагогикалық 
зерттеу кезінде ақыл-есі кем балалардан ажыратып тҧратын бірқатар қасиеттері 
байқалған еді. Ол практикалық жағынан оқу әрекетіне тиімді болмақ, мысалы, 
логикалық есептерді олар ӛз жасының деңгейінде шығара алады, кӛрсетілген 
кӛмекті пайдалануға қабілетті, суреттер мен әңгімелердің сюжетін ҧғынады, 
қарапайым есептердің шарттарын ажыратып, басқа да кӛптеген тапсырмаларды 
орындауға қабілетті. Сонымен, егер, ПДТ балалармен жҧмыс істейтін мамандар 
ӛзінің әрекетінде психологиялық ерекшеліктерді потенциалды мҥмкіндіктер 
әлеміне айналдырса, 4-5 сыныпқа қарай балалар жалпы білім беру 
бағдарламасының оқуына ауыстырылуын кӛздеуге болады.
Белгілі педагог А.С. Макаренко баланың ойын ҥстінде таным тҥсініктері, 
қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігін артатынын атап кӛрсеткен.
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А. Покровский «ойын-кҥнделікті бала 
еңбегі, болашақ ӛмірінің бастамасы. Ойын ҥстінде баланың ертеңгі ӛмірге 
деген қабілеті байқалады»-деген. 
Ы.Алтынсарин 
айтқандай 
«Ойынсыз, 
музыкасыз, 
ертегісіз, 
шығармашылықсыз, фантазиясыз толық ақыл-ой тәрбиесі болмайды!» Ойын 
арқылы оқыту балалардың жҥйкесіне салмақ салмай, қызықтыра, ҧғындыра 
оқыта ҥйретуді ҧйымдастыру әр ҧстаздың шеберлігіне, шығармашылығына 
байланысты болмақ. 
А.Сауранбаев: «Ойын дегеніміз- ҧшқын, білімге қҧштарлық пен еліктеудің 
маздап жанған оты»- деген пікір айтады. Абай Қҧнанбаевтың он тоғызыншы қара 
сӛзінде жас кезінен жақсы сӛз естіп ӛскен бала кейін есті адам болады: «Адам ата-
анадан туғанда есті болмайды, естіп, кӛріп, ҧстап, татып ескерсе. Дҥниедегі 
жақсы,жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені,кӛргені кӛп болған адам білімді 
болады. Сондықтан балаға жас кезінен бастап ойын арқылы тәрбиелік маңызы 
жоғары халық ойларының кәусар бҧлақтарымен сусындату қажет. 
ПДТ балалардың тҥзету-дамыту, оларға білім беру мен тәрбиелеу 
ҥдерістерінде ойын мен ойын технологиясын жҥйелі тҥрдеқ олдануды 
ҧсынамыз. Әрине, ойын, Я.А.Коменский кездерінен педагогикада кеңінен 
қолданады, алайда, ПДТ балаларды жалпы білім беру шеңберіне қосу 
мақсатында, ойын технологиясын қҧрылымын зерттей отырып, оның тҥрлеріне 
қарай талдау жасап, қолдану барысында әрбір психикалық функцияға әсер 
етуін қадағалау керек. Ал тиімділік қоры жинақталған психофизиологиялық 
ерекшеліктердің потенциальды мҥмкіндіктеріне айналуымен ӛлшенеді[1].
Сабақта тиімді қолданылған ойын тҥрлері — мҧғалімнің тҥсіндіріп 
отырған материалын ПДТ оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, 
сапалы меңгеруіне сенімді кӛмекші бола алады. Ӛйткені, басатуыш сынып 
оқушылар жас ерекшеліктеріне және кҥйіне байланысты ойынға ӛте ынталы 
келеді. Олар тез сергіп, тапсырмаларды тез, әрі қызығып орындайды.
Оқу ҥрдісінде қолданылатын ойын тҥрлері балалардың оқуға, еңбекке 
деген белсенділігін, қҧмарлығын, қызығушылығын арттырудағы ең басты қҧрал 
деп есептеледі. Ойын барысында ПДТ оқушылардың шығармашылығы дамиды.
Мҧғалімнің міндеті — балаларды ойынға ӛз қызығушылығымен, 
ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету. 

229 
Ғылыми және әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау барысында ойын мен 
адам мәдениетінің ӛзара байланысы ғылыми тҥрде анықталғаны белгілі.Дҧрыс 
ҧйымдастырылған ойын жас баланың тҧлғасын дамытудағы маңыздылығы 
айқындалды.Ойынның психологиялық және әлеуметтік факторлармен келісімі 
дәлелденді. Ойын технологиялары жалпы және арнайы білім беру саласында 
жаңа инновация деп танылады. 
Педагогикалық технология тҥсінігі тҥрлі педагогикалық ойын тҥрлерін 
педагогикалық процесте әдістер мен тәсілдердің кең кӛлемді топтарын 
біріктіреді, оның жалпы ойындардан ерекшелігі оқытуда нақты мақсатының 
қойылуымен және оның оқу-танымдық, тәрбиелік бағыты сипатталған.
Саралау жҧмысының нәтижсінде, біз, ПДТ балалармен жҥргізілетін ойын 
әдістері мен жағдайларын ӛткізудегі келесі бағыттарды анықтадық: 
Мақсат пен мазмҧнның оқыту бағдарына сәйкес келуі; 
Технологиясы жағынан кӛрнекі және қҧрылымы қарапайым болуы; 
Қолжетімдіболуы; 
Жҥйелі тҥрде қолдану және белгілі бір кезеңдердің қиындатылуы; 
Ойынның әрқилылығы; 
Ойынның 
әдістемелік 
қамтамасыздандырылуы, 
қҧралдар 
мен 
әдістемелердің тиімді ҥйлестірілуі; 
Қарым-қатынасты, ӛзара ынтымақтастықты дамыту және эмоционалдық 
жағдайдың жағымды болуын қамтамасызету; 
Ойынды ӛткізуден бҧрын, оның жоспарын уақытында, алдын-ала 
дайындау, ойын барысында әрбір әрекетке оқушыларды ынталандырып, 
белсенділікке тарту. 
В.В. Николинаның ойын арқылы оқыту технологиясын зерттеп, оның 
келесі компоненттерін бӛлген: [4]. 
мотивациялық; 
бағдарлық; 
мақсаттық; 
мазмҧнды-операциялық; 
қҧндылықты-жігерлі; 
бағалау; 
Зерттеушілердің кӛпшілігі элементтердің мынау қҧрылымы кӛрстеледі: 
ойын мақсаты, ережелері, ойын жағдаяттары, кӛріністер, ойыніс- әрекеті, нәтиже. 
Теориялық материалды саралау барысында, біз, психикалық дамуы 
тежелген балалармен қолданатын ойындарға қойылатын талаптарды жіктеуді 
тырыстық: 
1. Ойын мен сабақ мақсаты, тақырыбына сәйкес болуы. 
2. Ойын мақсаты мен бағыттылығы нақты болу керек. 
3. Ойын нәтижесін оның қатысушылары да ҧйымдастырушылары да 
кӛздеп, маңыздылығын тҥсіну керек. 
4. Ойын мазмҧнының шешілетін мәселенің ӛзектілігімен сәйкес келуі. 
5. Ойында қолданылатын әрекеттер әртҥрлі және кҥрделі болу керек. 
6. Ойынға қатысушыларының ой-ӛрісі және пікірі бәріне тҥсінікті болу 
керек. 

230 
7. Ойынның ынталандырушы сипаты. 
8. Ойынның ережелері болады, және ол барлығына тең. 
9. Ойын іс-әрекетінің нәтижесін реттеу, ӛлшеу мен бағалаудың бірыңғай 
тәсілдері. 
10. Ойын барысында жағымды психологиялық климат пен тығыз қарым-
қатынастың орнатылуы. 
11. Әр баланың жеке белсенділігі мен шығармашылығы ҥшін барлық 
субьективті және обьективті жағдайлар жасау. 
Тәжірибелік жҧмыс барысында, ПДТ балалармен сабақтарда ойын әрекеті 
арқылы тақырыптар тҥсіндірілді, пысықталды, және бақыланды. Солай, сабақ 
тҥрлеріне қарай, балалармен оның келесі формалары ең тиімді деп анықталды: 
- Жаттығу сабақтары, сабақ және сабақтан тыс уақытта жҥргізілді. Олар 
әртҥрлі сҧрақтар, сӛз жҧмбақтар, ребустар, чайнворд, бас қатырғыштар, 
жҧмбақтар және т.б. 
- Саяхат ойындары, олар да сабақта және сабақтан тыс уақытта 
жҥргізіледі, оқушылардың белсенді болуы-ауызша әңгімелеуден, сҧрақ – 
жауаптардан, олардың жеке пікірлері мен ойлары арқылы кӛрініс алады. 
- Сюжеттік- (рӛлдік), ойынға қатысушылардың белгілі -бір рӛлді 
ойнаумен ерекшеленеді [5, 6]. 
Эксперимент базасы №27 ЖББМ 2016ж. қараша айында басталған. Оның 
мақсаты ПДТ балалардың оқу ҥдерісіндегі ойынды қолдану маңыздылығын 
дәлелдеу мен ойынды сабақтарды жҥйелеу болмақ. Осы жҧмыс барысында біз 
бір-бірімен тығыз байланысқан келесі кезеңдерді бӛлдік: дайындық, ойынды 
жҥргізу, қорытынды жасау. 
Бірінші кезеңде ойынға дайындық ӛтті. ПДТ оқушылардың ойынға 
дайындығы 3-4 апта алдын ала басталады. Осы кезеңде мҧғалім оқушылардың 
ӛзіндік 
жҧмысын 
ҧйымдастырады: 
тақырыбын, 
жоспарын, 
қажетті 
әдебиеттерді, ойын шартын, қарастыратын сҧрақтартізімін айтады, рӛлдерді 
бӛледі, кеңес береді. 
Екінші кезеңде нақты ойын ӛткізіледі. Ойынды жҥргізудің қажетті элементі 
- эмоционалдық екпін және ойынға қызығушылықты қамтамасыз ету. Ол тек 
педагогтың шеберлігінен тәуелді. Тіпті ойын ӛтетін бӛлмені безендіру ерекше, 
ойынды, сиқырлы, сюжеттік жағдайды тудырады.Ойын барысында проблемалық 
жағдаят шешімін табу керек болғанда, балаларды пікірталасқа және диалогқа 
ынталандырады, және осындай тәсілдерді жиі пайдаланғаны абзал. 
Ҥшінші кезеңде балалар мен педагогтың әректеіне қорытынды жасалған. 
Мҧнда оқушылардың тақырыпты меңгеру деңгейіне, ӛзіндік шығармашылық 
ойлауына, сенімніңқалыптасуына басты назар аударылды. Мҧғалім ойынның 
нәтижесінде жеткен жетістіктері мен қатар байқалған кемшіліктерді де атап 
ӛтілді. Сонымен қатар, ойынға баға беріп, марапаттау да оқушыларды іс-
әрекетке жҧмылдыруға дем берді. 
ПДТ бастауыш сынып оқушыларымен қазақ тілі сабағында ойындардың 
алатын орны ерекше болды: Сиқырлы қоржын», «Орамал тастау», «Асық ойыны», 
«Сақина», «Ақ серек, кӛк серек», «Бәйге» «Ойлан, тап», «Мені тҥсін», «Сӛз 
жарысы», «Адасқан әріптер», «Кім шапшаң?», «Кім тапқыр?», «Жҧбыңды тап». 

231 
Біздің кӛздеген басты мақсатымыз – ойын әрекеттері арқылы тілдік 
материалдарды меңгертіп, сӛздік қорды молайтып, тілдесім әрекетіне жетелеу. 
Әр сабақтың тақырыбына сай ойындарды пайдаланып отыру оқушылардың тіл 
ҥйренуге деген қызығушылығын, ынтасы мен зейінін арттырған. 
Ойын барысында грамматикалық анықтамаларды, тілдік нормаларды 
игерту мҥмкіндіктері мол болады. Сабақта мҧғалімнің диктаторлық рӛлі 
жойылып, оқушылар серіктестікке, ынтымақтастыққа, бірігіп жҧмыс істеуге 
деген қызығушылықтары артады. Адамның жас ерекшелігіне қарамай, яғни 
адам балалық шағынан бастап кәрілікке жеткенше ойын қажеттілігі жетелеп 
отырады. Ал жас баланың ой-ӛрісі ойын арқылы дамиды. Ойын барысында 
баланың адамгершілік қасиеттері, ӛмірге деген кӛзқарасы, қызығушылығы 
қалыптасады. Ойын арқылы сыныптағы нашар оқитын оқушыларды да сабаққа 
нәтижелі тартуға болады. 
Тәжірибелік жҧмыс әлі де жалғасуда, оның әдістмелік нҧсқауларын 
шығару да алда, дегенмен, біз, қазақ тілі сабағында ойын тҥрлерінің қолдану 
тиімділігін атаймыз: 
– жаңа тақырыпты ойын арқылы меңгертуде не бір жақсы нәтижеге 
жетуге болады; 
– сабақты жандандырып, оқушыларды ынталандырады; 
– шығармашылық, ізденушілік қабілеттерін арттырады; 
– ӛзінедегенсенімділікпайдаболады; 
– логикалықойлауқабілетідамиды. 
Сонымен, ойын – оқу ҥрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде 
дербес дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мҧғалім мен 
оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің ӛзара байланысты технологиясы ретінде 
қолдануға болады, қазақ тілі сабағында ойын формаларын еңгізу барысында 
интерактивті тақтаны да қолданудың маңыздылығы бар. Бастауыш сынып ПДТ 
оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті — ойын болса, оқу-
тәрбие ҥрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу әрекетін орындауға 
бейімделуі тиіс. Дегенмен, психофизиологиялық жетіспеушіліктің салдарынан 
инфантильдік кҥй кӛпке дейін сақталып қалуы мҥмкін.
Ойын арқылы сабақтарды жоспралау мен жҥргізу ПДТ бар балалар оқитын 
бастауыш сыныптарда кеңінен қолданылады. Педагог қолданыстағы ойын 
нәтижесі дҧрыс болғандай мынандай әдістемелік нҧсқауларды ескергені жӛн. 
1. Сабаққа енетін әр ойынның тәрбиелік, білімділік, дамытушылық 
маңызын алдын-ала жете тҥсініп, оның балаларға қандай нәтиже 
беретіндігін алдын-ала анықтау 
2. Ойындарды 
жҥргізетін орынның мҥмкіндігі, ойын қҧрал мен 
жабдықтарының эстетикалық талаптарға сәкес болуы, алдын-ала оларды 
дарлау. 
3. Таңдаған ойындардың ПДТ оқушылардың жас, психологиялық,танымдық 
ерекшеліктеріне, кемістік қҥрылымына, білім мен тәрбие деңгейлеріне, 
белсенді мен енжар сӛздік қорына сәйкес келуі. 
4. Ойын кезінде балалардың шираған қозғалысын міндеттеніп, техникалық 
қауіпсіздік ережелерін дауыстап айтып, оны қамтамасыз ету. 

232 
5. Ойын сабаққа деген, пәнге деген қызығушылықтарды арттыруға 
бағытталуы тиіс. 
6. Ойын балалардың потенциалды мҥмкіндіктеріне жол ашып, пәндік білім, 
білік, дағды деңгейлерін едәуір жоғарылату керек.
7. Ойын барысында заманауи, шынайы ӛмір қажеттіліктері кӛрсетіліп, әр 
кезеңнің соңында қорытынды, рефлексия болу керек. 
8. Педагог ойынды басқарушы рӛлін атқаратындықтан, қандай да бір 
келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында, әр сӛздің уақытында және 
тақырыпқа сай қолданылуын бақылайды. Ойын нәсілдік, ҧлттық және 
дара кӛзқарасты білдірмеу керек. 
Ендеше, ойын ПДТ балалардың жас ерекшеліктеріне және ӛтілетін 
сабақтың тақырыптарына мазмҧнына сай етіліп таңдалып алынады. ПДТ бала 
ойын іс-әрекеті ҥстінде білімді қалай игеріп жатқанын, ал оқу ҥрдісінің қалай 
ойынға ҧласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда ғана ойын және іс-
әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білік және дағдыны игеруге 
толық ықпал жасайды. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: