Кейіпкердің ғайыптан тууы

[
115
]
к рождению героя: он рожден сверхъестествен 
ным путем, 
сравнение с отцом принизило бы его»
6
, – деп жазады ол.
Ал В.Я. Пропп ғайыптан туу мүмкіндігіне сенушілік тоте­
мизммен байланысты емес, ол алғашқы матриархаттық қауым­
да өмір сүрген елдердің надандығынан туғандығын ай тады: 
«Обилие материала не оставляет никакого сомне ния в том, что 
в возможность зачатия без участия мужчин некогда широко 
верили, а частично верят кое­где и сейчас. Ряд соображений 
и материалов приводит к заключению, что человек не всегда 
понимал роль мужчины при зачатии. Создательницей рода 
считалась только женщина...
Все эти соображения приводят к мысли, что подобное нез­
нание – исторический факт...
Но в дальнейшем подлинные причины рождения, ко неч­
но, скоро становятся известными. Но, хотя эти причины и 
известны, вера в возможность внеполового зачатия про должает 
сосуществовать со знанием настоящих причин рож дения»
7
.
Демек ерте заманда, матриархат дәуірінде тотемизмді ұс­
танған қауым адамның ғайыптан туу мүмкіндігіне сен 
ген. 
Оны тотеммен байланыстырған. Бұл сенушілік алғашқы 
мифтер мен аңыздарда, ертектерде кейіпкердің ғайыптан ту­
ғандығы туралы мотивті туғызған. Сөйтіп, бұл мотив бүкіл 
әлем халықтарының ауыз әдебиетінде, діни аңыздары мен 
шежірелерінде орын алған. Соның көпшілігін салыстытыра 
зерттеген В.Я. Пропп ғайыптан (некесіз) туудың мына 
дай 
түрлерін анықтайды:
1) жемістен туу; 2) дұғадан туу; 3) ішкен судан құрсақ 
көтеру; 4) кісінің қайталанып тууы
8
, 5) пештен (ошақтан) туу; 
6) марқұм болған кісінің етін жегеннен туу; 7) балықтан немесе 
ағаштан жасап алу
9
. 
В.Я. Пропптың, тағы басқа зерттеушілердің дәлелдеріне 
қарағанда, Африка, Америка және Австралия ру­тайпа лары­
ның мифтік қаһармандары дүниеге осы жолдардың бірімен 
келген. 
Ғайыптан туудың кейбір көріністері қазақ аңыздары мен 
ертектерінде де кездеседі.
Бір бай жолда келе жатып бір қурап қалған басты тауып 
алды. Оны өртеп, күлін шүберекке байлап, сандыққа салып 

[
116
]
қояды. Сандықтың ішін ақтарған қызы күлді тауып алады 
да тілімен дәмін татады. Содан ол қыз жүкті болып, ұл 
табады. Кейін ол ұл ақылгөй болып шығады
10
. Шыңғыс хан 
туралы аңыздар да оны анасы күннің шашуынан көтерген деп 
баяндайды
11
.
Сондай­ақ «Ер Төстік», «Әлібек батыр», «Итыгиль» ертек­
терінде кейіпкердің анасы бір тағамды жегеннен кейін құрсақ 
көтереді
12
. 
Қазақ фольклорында кейіпкердің керемет жағдайда тууы­
ның (яғни ғайыптан туудың дамып, өзгерген) басқа түрлері де 
бар. Олар жайында сөз кейінірек болады.
Кейіпкердің ғайыптан тууы тек көне заман шығармала­
рын да ғана емес, соңдай­ақ өзінің қоғамдық дамуына фео­
да 
лизм дәуірінде өмір сүрген халықтар фольклорында кең 
жайылған. Мысалы, армян эпосы «Давид Сасунскийде» Санасар 
мен Бағдасарды анасы киелі суда шомылған соң көтерген. Ал 
кельт эпосында анасы керемет суды ішкеннен кейін Конхобар 
мен Куллинді көтерген. Фин сағасында Вяйнеменді анасы жел­
ден көтерген
13
.
Патриархалдық феодализм дәуірінде бұрынғы ғайыптан туу 
мотиві сол аталық (отцовство) тек жайындағы түсінікке қайшы 
келе бастайды. Мәселен, патшаны немесе ел қадірлейтін 
батырды әкесіз (некесіз) туды деу оның тегіне, сүйегіне өшпес 
дақ түсіру деген сөз. Мұны біз Шыңғыс хан туралы қазақ аңыз­
ертегісінен анық көруімізге болады.
Шыңғыстың анасы күннің шуағынан, жарықтан екіқабат 
болады. Әйелдің әке­шешесі, ағайындары қызымыз жүкті боп 
қалды, күйеусіз бала тапты, масқара болдық деп, әйелді жас 
баласымен қуғынға салады. Кейін таласта Шыңғыс күннің 
сәулесіне өзінің садағын іледі де, күннен туғанын дәлелдеп, 
хан болады
14
.
Бұл жағдай феодализм дәуіріндегі көптеген халықтардың 
фольклорына тән. Яғни феодализм кезінде бұрынғы аңыздар, 
ертектер мен жырлардағы ежелгі некесіз, ғайыптан туу мотиві 
ерекше жағдайда туу болып өзгереді. Яғни патшаны, батырды 
айрықша қылып көрсету үшін оны ерекше жағдайда туған етіп 
жырлайды.
Сонымен, біздің көзіміз жеткен нәрсе: өте ерте заман да, 
аналық рудың кезінде тотемизмге байланысты пайда болған 

[
117
]
адамның ғайыптан (некесіз) туу мүмкіндігіне сенушілік бар­
лық елдің фольклорында «партеногенезис» мотивін туғызған. 
Бұл мотив әр жұртта өз бетімен туып, заман ағымына сәйкес 
өзгеріп отырған. Яғни әр дәуірде әрбір ел фольклорлық сүйікті 
кейіпкерді мадақтау (идеализация) үшін пайдаланып отырған. 
Сондықтан да бұл мотивтің түрлері көптеген халықтардың 
қарапайым мифінен бастап, көркем жырларында кездеседі. 
Осы орайда В.Я. Пропптың мына пікірі өте дұрыс екенін 
айту керек. Ол былай деп жазады: «...Мож но заметить, что 
на наиболее примитивных ступенях чело веческой культуры 
«чудесное» рождение приписывается всем без исключения. 
Такое положение мы застаем у австралий дев. В дальнейшем 
чудесным образом рождаются уже только племенные ге 
рои 
и полубоги: похитители огня, леген 
дарные великие охот­
ники и т.д. Такое положение мы имеем у более развитых 
племен, например, Северной Америки и частично Африки 
и океанийских островов. Здесь чудесно – рожденное дитя в 
ми фах есть спаситель (Heilbringer). Он приносит людям 
огонь, первые семена и т.д., он учреждает общественный 
строй и тотемные обычаи. Эти мифы имеют сакральное 
значение. С воз никновением монархии и богов такое рождение 
становится прерогативой царей и богов, а обыкновенные 
смерт ные ро ждают ся обыкновенным обра зом. Известно, что 
египетские цари почитали себя потомка ми бога солнца Ра
15
. 
От египетских царей не отстают ни индийские цари и царьки, 
ни китайские императоры... Из этих чудесно или непорочно 
зачатых и рожденных богов не составляет исключения и 
Христос. Движение это идет по социальной лестнице снизу 
вверх. Там, в верхах, это рождение долгое время – признанное 
явление. Но и в социальных низах, вплоть до XIX века, не 
прекращается стремление достигнуть рождения ребенка, хотя 
бы внеполовым путем, но здесь это будет называться суеверием, 
колдов ством и т.д.»
16
.
Бұл жерде В.Я. Пропп баланың әйелден некесіз (күйеусіз, 
еркексіз) туу мүмкіндігіне сенушіліктің тарихи жолына шолу 
жасап, оның өзгеру процесін көрсетеді. Ғайыптан (күйеусіз) 
туу алғашқы кезде әдеттегі нәрсе деп есептелсе, кейін ол 
керемет деп саналған. Сол себепті ғайыптан туу – тек құдай мен 

[
118
]
патшаның үлесі деп танылған. Бұл, байқасақ, құлиеленуші 
мемлекеттік қоғамға тән екен. Ал құлиеленушілік қоғамды 
баспай өткен елдерде ғайыптан туу тек құдай мен патша емес, 
сондай­ақ аса ұлы қайраткерлердің де үлесі болып түсінілген.
Бұл – өз алдына жеке мәселе. Біздің бұл жерде қарас­
тыратынымыз: ғайыптан туу мотивінің әр дәуірге сәйкес 
өзгеруі. Әрине, пәлен заманда былай болған деп дәл басып айту 
мүмкін емес, әрі ондай мақсат қойып та отырғанымыз жоқ. 
Біздің ойымыз – осы мотивтің әр ел фольклорындағы
көрінісін
талдау, сол арқылы оның даму жолын анықтау. Өйткені біз 
талдайтын фольклорлық шығармалар – әр алуан қоғамдық, 
экономикалық, мәдени сатыда болған елдің туындылары, әр 
қилы қауымның мұралары.
Сонымен, адамның ғайыптан туу мүмкіндігіне сенуші­
лік – матриархат дәуірінің жемісі дедік. Ол дамыған аналық 
ру қоғамында фольклорлық мотив ретінде қалыптасады. 
Оның алғашқы түрі: адамның анадан ешбір жыныстық 
қатынассыз туатындығы, яғни таза ғайыптан тууы. Қыз 
табиғат құбылысынан, күннен, судан, шөптен бала көтеріп, ол 
фольклорлық шығарманың кейіпкері болады.
Біртіндеп, матриархаттың ыдырау заманында енді бала 
әйелдің тотеммен жақындасуынан пайда болған деген түсінік 
қалыптасады. Яғни әйел тотем­бабаның әсерімен, онымен 
тікелей араласуының нәтижесінде немесе тотемнің етін жеп 
барып жүкті болады деп ойлаған (Ол кезде әлі де болса еркектің 
рөлін толық түсінбеген).
Мысалы, Австралия мен Океанияның көне тұрғындары 
еуропалықтар алғаш барған кезінде матриархаттың ыдырау 
сатысында тұрған. Солардың ауызекі шығармаларында әйел­
дер баланы кокос жаңғағын жеп те, басқа өсімдікті жеп те, кісі 
етін жеп те, тотемдік аңның етін жеп те көтере береді
17
.
Ал мәдениеті жоғары дамыған елдердің фольклорында осы 
жағдай: орыс ертектерінде кейіпкерге анасы бұршақ, ал ма, 
бидай дәнін жеп жүкті болады
18
. Шығыс халықтары ертек­
терінде, көбінесе, әйел алма жеп барып, бала көтереді
19
.
Көптеген Еуропа, Азия халықтарының ертектерінде әйел 
болашақ кейіпкерді аюдан, қасқырдан, т.б. аңдардан көте­
реді. Бұл – әлгі тотем­бабадан бала туады деген көне мотивтің 

[
119
]
қалдығы. Мұндай мотив бір топ қазақ ертектерінде де ұшы­
расады: болашақ батыр әйел мен аюдан
туады
20
.
Алайда мұнда ескеретін нәрсе: бұрынғы тотем­бабаға бай­
ланысты сенімде бала жыныстық қатынастың нәтижесі деп 
саналмайтын. Ал мына ертектерде әйел мен аю – ерлі­зайыпты. 
Демек, бұл жерде бұрынғы мотивке кейінгі дәуірдің түсінігі 
әсер етіп, анахронизмдік жамау бар (анах ронизм – жалпы 
фольклорға тән құбылыс). Сондықтан да аюдан туған баланы, 
тіпті ол керемет болса да, қауым ұнатпайды, оған жат көзбен 
қарайды. Бұл – басқа мәселе.
Әйелдің табиғат құбылыстары мен өсімдіктерден жүкті 
болатынына сенушілік аналық ру ыдырап, патриархаттық 
қо ғамға көше бастағанда әйелдің жүкті болуына тотем­баба 
әсер етеді деген сеніммен ығыстырыла бастайды. Яғни, енді 
бұрыннан бар тотемдік бабаға үлкен мән беріліп, оның маңызы 
арта түседі. Патриархаттық қауым мұны өзінің мүддесіне 
пайдаланады (Бұл кездегі адамдар бала туудағы жыныстық 
қатынастың маңызын әбден түсінген).
Ежелгі заманда рулық, тайпалық тотемді жеу – дәстүр 
болған. Оны бірнеше мақсатпен жеген: а) тотемді қайта тірілту; 
ә) тотемнің қасиетіне ие болу; б) неше түрлі сиқырды білу, т.т.
21
.
Ал тотем­баба болып көп жағдайда күшті хайуан, сұлу аң, 
ерекше жануарлар саналған. Негізінде, ру­тайпаның мекен 
еткен жерінде болатын аңдар мен жәндіктер. Міне, осын дай 
күшті де қаһарлы, ақылды да айлалы, сұлу да әсем бабамен 
араласу арқылы әйел екіқабат болады деп сенген ертедегі 
адамдар осыған сәйкес фольклорлық мотив те туғызған. Мотив, 
көбінесе, тотем­бабаның етінен дәм тату, әйтпесе оны жалау, не 
болмаса оны көру түрінде болып келеді.
Мұндай оқиға қазақ ертектерінде де орын алған. Кейіпкер 
жыланның желкесін жалап, он сегіз мың ғаламның тілін біліп 
шығады. Немесе кейіпкердің аузына жылан түкіреді де, ол 
керемет білімпаз, көріпкел болады, т.т
22
. Яғни адамға тотемнің 
қасиеттері көшеді деп білген ертеде.
Міне, көріп отырсыздар, алғашқы қауымның рулық за­
манында туған сенімге негізделген мотивтер біздің зама­
нымыз ға дейін көркем фольклорда өмір сүріп келген. Әрине, 
бертінгі замандарда оның түпкі негізі ұмытылып, ол мотив тек 

[
120
]
елдің сүйікті кейіпкерін не қаһарманын дәріптеу үшін көркем 
құрал, тәсіл ретінде пайдаланылады. Бұл процесті көбіне­
көп шежіре мен жырда байқауға болады: әдетте, болашақ 
ру басының немесе патшаның, яки болмаса батырдың анасы 
құрсақ кө 
терген кезінде өте күшті жыртқыш аңның етіне, 
бауырына, өтіне, я болмаса басқа, табылуы өте қиын бір тағамға 
жерік болады. Күйеуі міндетті түрде әйелінің аңсағанын тауып 
береді. Содан кейін туған бала анасы жерік болып, етін жеген 
күшті аң сияқты аса қайратты, ержүрек, елден ерекше болып 
туады. Міне, фольклор эстетикасы мен поэтикасының заңы 
деген осы.
Сөзіміз дәлелді болуы үшін қазақ халық әдебиетінен бір­екі 
мысал келтірейік:
Ел аузындағы шежіренің айтуы бойынша, Шапырашты 
ба тырдың анасы қасқырдың бауырына жерік болыпты. Же­
рігі қанғаннан кейін әйел мезгілі жетіп ұл туады. Әкесі 
ұлына Шапырашты деп ат қояды. Кейін ол бала асқан батыр, 
жауынгер болып өседі де, одан тараған ел Шапырашты деп 
аталады. Оның ержүректігі мен қайсарлығын анасының 
бөрінің бауырына жерік болғанымен байланыстырып, ел 
оны «Бөрі бауырын жеген Шапырашты» деп атайтын болған. 
Атақты Сүйінбайдың:

жүктеу/скачать 1.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: