Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сюжеттік тұтастану. Тұтастанудың бұл түрі екі сатыдан
тұрады. Алғашқысы фольклорлық сюжеттің пайда болып, тұтастануы да, екіншісі – тұрақталған сюжеттердің бір кейіп керге телініп, топталуы. Басқаша айтқанда, белгілі бір оқиға туралы әңгіме яки өлең жеке бір адамның айтуынан кейін ел ішіне тарап, фольклорға айналу үшін циклге түсу керек. Сонда ғана ол тұрақты фольклорлық сюжет бола алады, яғни фольклорлық шығармаға айналады. Тұрақталған фольклорлық сюжет бір ғана оқиғадан тұрады. Әдетте мұндай бір оқиғаны ғана баяндайтын сю жет мифте, хикаяда, меморатта кездеседі, бірақ бұлар кейде тұрақталған сюжетті пайдалана бермейді. Мысалы, бір адам өзінің көргенін немесе бастан кешіргенін біреуге айтса, бұл – меморат, алайда ол әлі тұрақталған сюжет емес, өйткені бұл айтылған оқиға бірденбірге айтылып, ел арасына тарап үлгерген жоқ, яғни фольклорлық циклге түс пейінше ол тұрақты сюжетке, демек, фольклорлық шығармаға айналмайды. Міне, осындай тұрақталған сюжеттер саны не ғұрлым көп болса, фольклор да соғұрлым бай болмақ. Осы сюжет тер негізінде ғана көлемді шығармалар жасалады. Олар дың жүйеленуі айтушы мен тыңдаушыларға байланысты, ал тақырыптың бірлігі, сондайақ кейіпкердің бірегейлігі сю жеттердің тұтастануына негіз болады. Бұл – сюжеттік тұ тастанудың екінші сатысы. Ол батырлар жырында, ертегіде айқын көрінеді (рас, басқа да жанрларда, мәселен, хикаяда, аңызда кездеседі). Енді сюжеттік тұтастанудың алғашқы сатысына, яғни фольк лорлық сюжеттің пайда болып, тұрақтану процесіне [ 145 ] тоқталайық. Қандай болса да фольклорлық шығарма өмірде болған белгілі бір оқиғадан немесе ойдан шығарылған әңгімеден басталады. «Әуел баста әрбір ауызекі шығарманы, әрине, жеке бір адам шығарады, бірақ одан ол әңгіме фольклорлық бола алмайды... Тек бірденбірге тарау арқылы ғана фольклорға айналады» 11 . Екінші сөзбен айтқанда, фольклорлық шығарма ға айналу үшін әңгіме болған оқиға, немесе жағдай тұрақты сюжетке айналуға тиіс. Ал тұрақты сюжет болу үшін ол ай тылған оқиға ел арасына тарап, фольклорлық циклден өтуі керек. Ғалымдар дұрыс айтады: «Күллі ертегілер, аңыздар, хикаялар, анекдоттар, өлеңдер, мақалалар, жұмбақтар осы фольклорлану процесінен өткен» 12 . Ал енді негізгі оқиғаның тұрақтанған сюжетке айналу процесі қалай болды, міне, сюжеттік тұтастану үшін бұл – маңызды мәселе. Бұл өзі, бір жағынан, сюжеттің фольк лорлық циклге түсуі болса, екінші жағынан, оның басқа сюжеттермен контаминацияға еніп, көлемді шығармаға айналуы. Сонда сюжеттік тұтастанудан екі процестің қатар жүру заңдылығын да байқауға болады. Біріншісі – бір оқиғаның тұрақты сюжетке айналуы да, екінші сі – осы сюжеттің кеңейе келе, бірнеше сюжетті қамтыған шығармаға, тіпті эпикалық туындыға айналуы мүмкіндігі. Соның алғашқысы, әсіресе аңыздық прозада айқын сезіледі. Мысалы, айтушы өзі көрген яки болмаса басынан кешкен бір оқиғаны әңгімелегенде жай салдырлап сөйлей бермейді. Ол баяндауын бір ізге түсіріп, сюжет құрайды. Кейін бұл оқиға туралы әңгіме бірденбірге тарап, сюжет тұрақталады да, ол енді фольклорлық сипат ала бастайды. Сөйтіп, бір адамның басында болған жағдай немесе болды деп баяндалған оқиға фольклорлық циклге түсу арқылы белгілі бір жанрға, дәлірек айтсақ, жай әңгімеге немесе меморатқа, болмаса хикаяға айналады. Айталық, алғашқы рулық замандағы бір адам (ба тыр, мерген) аңда немесе жорықта жүріп өзінің басынан кешкен бір оқиғаны руластарына айтып беруі мүмкін. Бұл – жай әңгіме. Оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады, айтқанда естігенін сөзбесөз қайталамай, өз жанынан бірдеңе қосады. Ал одан естіген кісі тағы біреуге айтады және өзінше баяндайды. Сөйтіп, әуелгі жай әңгіме басқа сипат алып, хикаяға, содан соң біртебірте аңызға айналады. Біраз уақыт өткен соң аңыз толық 10279 [ 146 ] фольклорлану процесінен өтуі ықтимал, соның нәтижесінде ол біраз көркемдеуге ұшырап, әсірелеу мен әрлеудің арқасында не әпсанаға, не хикаятқа айналуы мүмкін. Бұл айтылғандар, әсіресе, өмір фактісіне, шындыққа негізделген немесе шын болған деп есептелген сюжеттердің даму жолына тән. Мысалы, «мен мынандай жағдайды басымнан кешірдім», «жезтырнақты көрдім» яки «бәленшенің баласы (күйеуі) жолаушылап келе жатып, періге жолығыпты» деген секілді хикаялар баяндалып отырған оқиғалардың болғандығына шүбә келтірмейді, өйткені мұнда әңгімеші өзінің басынан өткен оқиғасын немесе елге таныс біреудің басынан кешірген нәрсесін естелік ретінде айтады. Әдетте мұндай хикаяларды жапанды шарлап жүрген аңшылар, мергендер, жорықта жортып жүрген батырлар, кейкейде ел кезіп жүрген жолаушылар, кең далада мал бағып жүрген бақташылар айтатын болған. Бұл туралы Сәкен Сейфуллин былай дейді: «Міне, осы неше түрлі аң мен құстардың тіршілік, тұрмыстарын, сырларын, күйлерін аңдып, көріп, бақылаған аңшылар кешке ауылға қайтқанда көргенбілген, естігендерін отбасында әңгімелейді. Жаратқан сәйгүлік атқа мініп, қолдарына жебелі, шашақты, толғамалы найза, шүйделі айбалта алып, жорыққа, жауға аттанған ерлер де көрген, білген, естігендерін әңгімелеген... Батыр, мерген, жортушылар түн қатып, түн жамылып, көктегі бырдай болып құлпырған алтын гауһар жұлдыздардың от шашып ойнаған құбылыстарын, жүрістерін бақылайды. Бұл жортушылар да жорықтан қайтқанда көрген, білген, естігендерін отбасында әңгімелейді. Және алыс жерге барған жолаушылар қайтқанда да, немесе қонақ келіп қонғанда да, тағы да осындайлар жүздеп ауылға қайтқанда, кеш ке от басында отырып, айнала отырған қатынқалаш, кемпіршал, ауыл адамдарына көрген, білген оқиғаларын әңгіме қылып, айтады. Айтқанда өзінің түсінуі бойынша, болған оқиғаны екінші түрде әңгімелеуі мүмкін. Немесе әңгімені дәмдендіріп айтамын деп немесе серпіп, мақтанып айтып, өтірікті қосып айтар болатын. Міне, сол көрген, білгенін, естігендерін сөйлеген дәмді әң гімелер біртебірте ертек те болып кететін» 13 . [ 147 ] Бұл жерде Сәкен ағамыз сюжеттің қалай пайда болатынын, оның қандай жолмен тұрақтанып, фольклорға айналатынын және тіпті сюжеттің фольклорлану процесінде бір жанрдың ғана аумағында қалып қоймайтынын дәл аңғарған деуге болады. Сәкен Сейфуллин байқаған жағдайды Мұхтар Әуезов ба тырлық жырдан да көреді, яғни эпос сюжетінің пайда болып, тұрақтануы туралы айтады. «Халық арасында, – деп жазады Мұхаң, – әлдебір батыр дың қоштасуы және соны жоқтауға байланысты таралған өлеңжырды алғашқыда бір ақын жинап, басын құруы, сөйтіп, тұңғыш эпостық дастанның тууына байланысты негіз қалауы ықтимал. Бір ақынның аузынан екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап, молыға түсіп отырған. Эпостық дастанның туып, қалыптасуына ақындармен бірге халық та қатысқан, кей нұсқаны қабыл алып, кейбір нұсқаны жақтырмаған. Дастанның бір ақын жырлайтын тұрақты, түбегейлі нұсқасы жасалғанша, осылай болған» 14 . Демек, сюжеттің әу баста пайда болуы өлеңжыр, дәлірек айтқанда, қайтыс болған батырдың ісәрекетін сөз еткен жоқтау түрінде де болады екен. Әрине, ол шағын шығармаларда қайтыс болған ердің өмірі толық баяндалмайды. Батырдың жүйелі эпикалық өмірбаянынан бұрын пайда болатын нәр се – оның басты ерлігі туралы сюжет, өйткені бұл сюжет көп жағдайда болған шындыққа негізделеді де, бүкіл шығарманың өзегі болып табылады. Басқаша айтқанда, батыр дың халық жадында сақталып келген ерлігі ерекше тұлға ретінде жеке бір сюжетке немесе шағын өлеңжырға негіз болып, шығарма ел арасында айтылып, тұрақты сюжетке айналады, содан кейін біртебірте кеңейеді, өседі, сөйтіп, ғұмырнамалық циклге түседі де, батыр өмірінің маңызды кезеңі болып суреттеледі (Демек, сюжеттік тұтастану ғұмырнамалықтан бұрын болады, ал соңғысы кейінгі заман дарда етек алған, сондықтан да ол бірыңғай болып келеді). Мәселен, Едіге батыр туралы жырды алайық. Мұнда басты оқи ға – Едігенің Тоқтамысқа қарсы күресі. Бұл – тарихи факт. Ал осы шындық эпоста көптеген қосымша сюжеттермен, мотивтермен көмкерілген, өйтпеген күнде Едігенің өмірі [ 148 ] эпикалық күйге түспеген болар еді. Сөйтіп, Едігенің ғұмыр намасы оның ғажайып жағдайда тууымен басталады. Тегінде, эпикалық қана емес, жалпы сюжеттік тұтастану процесі фольклорлық жанрдың дамуы үшін аса маңызды. Сайып келгенде, бұл әсіресе эпос үшін зор көркемдік ат қарады. Мәселен, әуел бастағы эпостың түбірі – батырдың бір ғана ерлігін әңгімелейтін шағын өлеңжыр болуы ықтимал. Сонымен қатар, бірбірімен байланысы жоқ жекелеген эпи калық жырларда ерлік көрсетілуі әбден мүмкін. Демек, бір батыр жөнінде бірнеше эпикалық сюжет болуы ғажап емес. Міне, осылардың басын біріктіру – талантты жыршылардың ісі. Бір батырдың басына телінген бұл сю жеттер біртебірте жымдасып, сіңісіп кетеді де, біртұтас шығарма болып шыға келеді. Мұндай циклдендіру кезінде эпосқа көне сюжеттер мен мотивтер де кірігіп кетеді. Бұл жерде әлгі батырдың бүкіл өмірі суреттелмейді, тек бірнеше дербес сюжеттер бір батырдың атқарған ісәрекеттері, ерлік қимылдары болып көрінеді. Бұған дәлелді қазақ жырынан көптеп келтіруге болады, бірақ бұл жерде біз «Қамбар батырмен» ғана шектелмекпіз. Құрамы жағынан қарағанда, «Қамбар батыр» бірнеше сю жет тен тұрады: 1) сұлу қыздың өзіне лайық жар таңдауы, 2) қа һарманның табиғат күштерімен, тағы аңдармен күресуі, 3) ба тырдың жаумен соғысуы. Егер арғы тегіне үңілсек, бұлар – көне батырлық ертегіде кездесетін тұрақты сюжеттер. Алғашқы қауым фоль клорында үшеуі жекежеке шығарма ретінде өмір сүрген. Кейінгі заман дарда олар тұтастанып, үлкен бір шығармаға айналған, бірақ соның өзінде де бұл жырда батырдың тууы туралы ештеңе айтылмайды. Демек, аталмыш эпос ғұмырнамалық тұтастану процесіне түспеген. Бұл жағдайда «Қамбар батырдың», дәлірек айтқанда, оны құрайтын сюжеттердің көне екенін дәлелдесе керек. Ал сонымен «Қамбар батыр» бір циклге түскен үш сюжеттен тұрады екен. Соның біріншісі де, екіншісі де таза ертегілік, сондықтан онда көңіл бөлерліктей тарихи белгі жоқ, яғни оқиға қай кезде, қай жерде болғаны жайлы нақты бір хабар берілмеген. Ал үшінші сюжет батырлық жыр заңына сәйкес аз да болса тарихқа жақындау. Мұнан оқиға қазақ пен [ 149 ] қалмақтардың соғысы кезінде болғанын аңғаруға болады. Бірақ бұдан «Қамбар батыр» нақты бір кезеңді немесе белгілі бір оқиғаны көрсетеді деген қорытынды жасауға болмайды, себебі мұнда кейінгі мезгілде, XVIIIXIX ғасырда болған тарихи тұтастанудың ізі бар және бүкіл жырдың негізі болған өте ескі сюжеттер бертінгі уақытта жырға айналдырылғаны сезіліп тұр. Ендеше «Қамбар батыр» жыр ретінде XVIIXVIII ғасырда қалыптасқан деуге болады. Ал оның сюжеттері қадым замандарда пайда болған, бірақ бәрі бірдей бір мезгілде қалыптаспаған және олар жырда өте еркін орналастырылған. Мысалы, фольклор тарихын зерттеген ғылым бойынша, адамның әр түрлі жабайы аңдармен, ғажайып мақұлықтармен кездесуі туралы әңгімелер мен хикаялар өте ерте замандарда, алғашқы қауым кезеңінде пайда болған деп есептеледі. Осы тұрғыдан келгенде Қамбардың жолбарыспен шайқасуы туралы эпизод – ең байырғы сюжет бо лып табылады. Оның аңшылық өмірі де осыны дәлелдейді. Қамбар бұл тұста алғашқы қауымда туған хикаялар мен әңгімелердегі (тіпті кейінгі батырлық ертегілерде де бар) аңшымергенді еске түсіреді 15 . Мәселен, қазақтың ең ежелгі фольклорының үлгісі болып саналатын Құла мерген, Қара мерген, Сұр мерген, Таласпай мерген, Даршы мерген секілді ұшкан құс, жүгірген аңды жібермейтін әрі өздері бір сиқырға ие керемет аңшылар туралы хикаяларды алайық: тағы аңшымергендер тағы аңдармен ғана емес, соны атар адам естіпкөрмеген жезтырнақпен, перімен, жалмауыз кемпірмен, әбжыланмен жолығысады. Олардың негізгі мінде ті – адам баласына қас алуан түрлі тылсым күштерді, хайуан дар мен құбыжықтарды құрту, сөйтіп өзіне, яки ұрпағына, немесе ауылына, ұлысына төніп тұрған қауіпті жою. Сол се бепті бұл шығармаларда мифологиялық және ғажайыпты қаһармандық сипат қатарымен бар. Ал «Қамбар батырда» мұндай мифологиялықғажайыптық белгі жоқ. Мұнда кейіпкер реалды жағдайда көрінеді. Бірақ ол ана аңшылардан гөрі анағұрлым батыр, ержүрек әрі әмбебап: ол ау да салады, садақ та тартады, ит те жүгіртеді, құс та салады, қару да жұмсайды, күшімен де алады. Батырдың бойына осыншама қасиеттің таңылуы – эпос жанрына, тіпті бүкіл фольклорға тән дәріптеудің нәтижесі. Дәріптеу мұнымен [ 150 ] ғана шектелмейді. Енді аңшы Қамбарды жыр керемет күштің иесі етіп көрсету үшін оны жолбарыспен шайқастырады. Бұл логикаға сыяды, өйткені аңшымерген далада жүріп, не ше түрлі қауіпті жағдайға душар болатыны және әр түрлі хайуандарға да ұшырасатыны елге белгілі. Сонымен, аң аулап жүрген Қамбар бір күні жолбарысқа кез болады. Оның кездесу жағдайы хикаядағы аңшының тылсым мақұлықпен ұшырасқаны тәрізді. Әдетте, ондай кездесулер иен жерде, маңайда тірі жан жоқ жапанда немесе ну жыныстың ішінде болады. Мұнда да солай: жүктеу/скачать 1.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|